5 minute read
Mittarfiup pisortaa
from Kangiata Illorsua
by Realdania.dk
QIMUSSERTARTOQ
Qimmit qimuttut Ane Sofie Lauritzenip nuannarisorujussuuai. Qimmilivik ingerlataraa aammalu uinilu qimmit 31-t paarisaralugit. Aamma marluullutik takornarianik qimussiussisartuupput. Ilulissat aamma Kangiata Illorsuata akornanni qimmilivimmiittut qimmit qimuttut 31-t qiimallutik miaggoorlutillu qilupput. Tassami qimmiupput sulisussat, erniinnarlu sulisussanngorput. Takornariat qimusserlutik misiliinissaminnut piareersimallutik qimmiliviup eqqaaniipput. Ane Sofie Lauritzen illuaqqap quassuttuuinnarnik sanaajusup igalaavatigut nuivoq kalaallisullu suaarluni “Aap, aap, puulukiaqqat”. Eqqissisarlugillu suaartarniarsariutigalugit nipituumik illarluni. Qimmeq ataaseq ateqarpoq Hilux, Ane Sofiep biilii siulliit atsiullugit atserneqarsimalluni. Aammalu ataaseq Trump allalu Putin. Qimmilivik, illuaraq aammalu qimmit 31-it taakkua soqutigisarilluinnarpai. Uini Flemming qallunaajusoq aammalu qimussertarnermi saniatigut politiitut sulisuusoq, peqatigalugu tamaasa ingerlatarai. “Ilulissanut tikeraajulluni eqqarsarnarsinnaavoq tamaani qimuttunik qimmerpassuaqartoq. Kisianni ukiut kingulliit ingerlaneranni qimmit 3.000-niit 2.000-it tungaannut ikilerujussuarsimapput. Qimmit qimuttut suliassarpassuisa ilai qamuteralannik suliarineqartalersimapput. Taamaattumik kalaallit qimmiata qimuttup aammalu siunissami kalaallit kulturiannut pingaarutilinnut ilaasup isumannaarniarnissaa suliniutitsinni aamma pineqarpoq,” Ane Sofie oqarpoq, taassuma qimmeqarneq ilitsoqqussaraa ataatanilu qimusseqatigisarsimallugu. Silap pissusaata allanngoriartornera aamma qimminut qimuttunut sunniuteqarsimavoq. Siusinnerusukkut Ilulissat eqqaat sikusarsimavoq, aalisartut
qimusserfigisinnaasarsimasaannik. Maannakkut kangianut ilorparternerusartussanngorsimapput, aammalu unnuinissaq pisariaqalersimalluni. “Ukiut 30-it matuma siornatigut illoqarfiup eqqaani sikumi qimussimik sukkanniuttoqartarpoq qimussillu Qasigiannguaniit Qeqertarsuarmiillu tikittarsimallutik. Taamaaliorsinnaajunnaarsimavugut,” Ane Sofie, qamuteeqqanik uniartakkanik assakaasulinnik qimussernissaminut qimmini piareersaatigalugit oqaluttuarpoq. Illoqarfik aputeqartinnagu taanna atortarpaat. Kalaallit qimmilivigisartagaat ujaraqalaartumi, ivigaqalaartumi immaqalu taseranngualimmi amerlanertigut inissiinnarneqartarpoq. Ane Sofiep Flemmingillu qimmiliviat kusanartumik ungaluligaavoq, qimmillu tamarmik immikkut qimmip inaata imerfissallu spandip nalaani inissisimatinneqarlutik. Tamarmik sukumiisortai tamaasa ilanngullugit pilersaarusiugaapput. “Taamaatsikkusussimavarput. Qimmit kalunnerisa imminnut ilaqutinnginnissaannut kalunnerit takissusissaat uuttortarniarlugu naatsorsorniarlugulu arsaattarfik atortariaqarsimavarput. Aammalu katinnissatsinnut kaagiliornissamut taarsiullugu silami ungalut toqqavissaannut cementimik aalassivunga,” Ane Sofie qungujulalluni oqaluttuarpoq. Aappariit aamma, illiseqarluni aammalu kiassaatinnguaqarluni ileqqut malillugit kalaallit illuaraattut aaqqissuussaasumik, nammineerlutik quassuttuuinnarnik illuaraliorsimapput. Illisiniipput ammit kamiillu assigiinngitsut, takuneqarsinnaasut attorneqarsinnaasullu. Takornariat qimussilinnginnerminni tassunga isertarput. Kialaartumiinniarlutik aammalu atisamik qaavisigut atisalersoqqinniarlutik. “Amerlanertigut takornariat sisorartartut atisaannik taamaallaat atisaqartarput, kisiannili tamanna naammaqqajanngilaq, taamaattumik atisalersortilluartarpagut. Qimusserneq misigisassaavoq nuannersoq, kisianni aamma nillertumiinneq misigisassaalluni,” Ane Sofie oqarpoq. Illuaqqap silataani qamutini tupeq napparneqarsimavoq, ullut arlallit qimussernermi qanoq sinittoqartarnersoq takutinneqarluni. Qamutit tuperfigineqartut tuttut amiinik madrassilersugaapput. Siniffissanngoraangat qisuk saattoq uigunniunneqartarpoq. Qimussimik aallaqqinnialeraanni qisuk saattoq qamutit naqqanut inissinneqartarpoq. Qamutini tupeq Ane Sofiep Flemmingillu kulturitoqqamut tikeraat paasisimasaqarnerulersinnissaannut ilanngussimasaasa ilagaat. “Takornariat saniatigut aamma meeqqat atuarfiani atuaqatigiiaat pulaartalersimavaatigut, taamaalillutik meeqqat qimmit pillugit ilikkagaqarsinnaallutik, tassami meeraagallarnittut tamanna taakkununnga sungiusimasanut ilaanngimmat. Ullumikkut inuit ilaasa qimmit illoqarfimmiit aninissaat kissaatigisarpaat, pissutigalugu nipiliorlutillu tipeqarmata. Isumaqarpugut qimminut qimussertarnernullu tunngatillugu kulturip annaaneqannginnissaa pingaaruteqartoq,” oqarpoq Ane Sofie.
Illoqarfiup aputeqannginnerani qimmit qamuteeqqanut uniartakkanut assakaasulinnut pitunneqartarput.
MITTARFIUP PISORTAA
Mittarfiup pisortaa Hans Christian Lyberth 1985imi terminalimi sulisutut aallartippoq. Maannakkut mittarfimmi ilaasut ukiumut 200.000-it missaannik amerlassuseqartut akisussaaffigai. Ilulissat takornariat ornigassaattut alliartornera ilutigalugu taakkua arlaleriaammik amerlisimapput. Ilulissat avannaani 4 kilometerisut ungasissusilimmiippoq mittarfik, pingaartumik 845 meterisut takitigisumik mittarfittaqartoq tikittunullu illutaqartoq. Mittarfik 1980-ikkunni sananeqarpoq annertunerpaatigullu silataa aamma illup ilua ajoquteqaratik. Tassani Hans Christian Lyberth naalagaavoq. Mittarfimmi pisortatut ukiut tamaasa ilaasut 200.000-it missaannik amerlassusillit toqqissisimanartumik isumannaatsumillu mittarfikkoornissaannik qulakkeerisussaavoq. 1985-imi terminalilerisutut sulilerneraniilli ilaasut 6-7-eriaammik amerlisimapput. “Ukiut arfinillit tamatuma siorna politiinngoriartorlunga Ilulissanut tikikkaluarpunga. Kisianni taamanikkut illoqarfik eqqissisimananngilaartorujuuvoq, taamaattumik nuliaralu meerartaareernitta kingorna allamik nassaaarnissara pitsaanerusimalluni. Taamaattumik mittarfittaami sulilernissamik qinnuteqarpunga,” Hans oqaluttuarpoq, taanna nulianilu marlunnik inersimasunik meeraqarput arfinilinnillu ernutaqartut. Illoqarfik eqqissisimanerujussuanngorsimavoq, mittarfiup pisortaa erseqqissaavoq, ullumikkut Ilulissat nammineq angerlarsimaffimmisut isigilersimallugu, naak tassanngaanneersuunngikkaluarluni. Mittarfimmi sulinngikkaangami peqatigiiffimmi sulinermik aallussisarpoq, aammalu pinngortitarsuaq alianaatsorsuaq suli alutorilluinnarpaa. “Kisianni qangaaniit nillerpallaarunnaarpoq. Panipput 1982-imi inunngormat, 42 gradinik issippoq. Taamanikkut
Qeqertarsuup Tunua tamarmik sikusarpoq, aammalu ilulissat maannakkornit anginerujussuullutik,” Hans oqarpoq. Nalinginnaasumik mittarfiup pisortaa allaffimminiit biilit uninngasarfiannut isikkiveqarpoq, kisianni Hans nakkutilliinermut napasuliamukarluni tummeqqakkut majuarnermini qulimiguullit timmisartullu Ilulissaniit tingisut aammalu mittut sukkasuumik takusinnaavai. Ullumikkut mittarfimmi timmisartut minnerusut kisimik missinnaapput, kisianni siunissami Ilulissat Mittarfiat anginerulertussaavoq ulapaarfiunerulertussaallunilu. Tikittarfimmik nutaarluinnarmik anginerusumillu sanasoqartussaavoq aammalu mittarfik 2.200 meterinut tallineqartussaalluni, taamaattumik timmisartut akunnattumut ungasissumullu timmisinnaasut missinnaalertussaapput. Tamatuma kingunerisaanik timmisartut amerlanerulertussaapput takornariallu aamma amerlanerulertussaallutik, pingaartumik timmisartut nunanit allaneersut Ilulissanut toqqaannartumik timmisartuussisinnaalertussaassammata. Pilersaarutit malillugit 2024-mi mittarfissaq naammassisussaavoq. “Ineriartorneq illoqarfimmi ukiuni aggersuni pisussaq annertoorujussuusussaavoq, aammalu aallaqqaataaniilli peqataasimagaanni mittarfittaassap suliarineqarnera soorunami pissanganarpoq. Taamaattumik siunissaq qaamasutut isigaara,” Hans oqarpoq, taamaattoq mittarfiliornerup naammassinissaata tungaanut sulinissani naatsorsuutiginngilaa. “Taamanikkussamut soraarninngoreersimassasunga ilimanarpoq,” oqarpoq.
Ilulissani mittarfimmiippoq pingaartumik timmisartut mittarfiat illoqarfiup avatinnguani qaqqat akornanni sananeqarsimasoq. Ukiualuit qaangiuppata mittarfik anginerulersimassaaq timmisartullu mittarfiat takinerulersimassalluni, taamaalilluni timmisartut anginerusut nunanit allaneersut aamma missinnaalissallutik.
Ilulissat Kangiata UNESCO-p Nunarsuarmi kingornussassatut allattorsimaffiani allassimalereernerata kingorna Namminersorlutik Oqartussat, Avannaata Kommunia aammalu peqatigiiffik ikiuiniartartoq Realdania Ilulissani Kangiata Illorsuanik piviusunngortitsinissaq pillugu suleqatigiilerput. Takorluugarineqarpoq pinngortitap alutornartup, kulturikkut oqaluttuarisaanerup aamma silap pissusaata allanngoriartornerata paasissutissiissutigineqarnissaat ukkataralugu illumik asseqanngitsumik sanasoqassasoq.
TAKORLUUGAQ
2004-mi Ilulissat Kangia UNESCOp Nunarsuarmi kingornussassanut allattuiffiani ilanngutsinneqarpoq. Ilanngutsinnerani aamma sumiiffiup paasissutissiissutigisarnissaanut pisussaaffik malittaatinneqarpoq. Taamaattumik paasissutissiisarfimmik, pinngortitami asseqanngitsumi tassani inissisimasumik, pisariaqartitsisoqalerpoq. UNESCO-mi nunarsuarmi kingornussassaqarfinnut komité 28.-saannik naapinnerminni 2004-mi aasakkut Kina-mi illoqarfimmi Suzhou-mi ataatsimiimmat ilulissanut isikkiveqanngikkaluarpoq. Taamaattorli oqaluuserisassat allassimaffianni takisuumi immikkoortut ilaat tassaavoq Ilulissat Kangiata UNESCO-p Nunarsuarmi kingornussassanut allattorsimaffiani ilanngunneqarnissaa. Tamanna pissappat, Kalaallit Nunaanni sumiiffimmik nunarsuarmi kingornussassaqarfittut aatsaat siullermeertumik nalunaarutiginnittoqassaaq. Pinngortitaq katillugu 4.024 kvadratkilometerit tassani ilaatinneqalertussaavoq. Piffissap taamaalinerani, ukiumut akunnittarfinni unnuinerit 13.000-it missaanniillutik, Ilulissat Kalaallit Nunaanni takornariat ornittagaasa annersaannut ilaareerpoq. Danmarkimi Slots- og Kulturstyrelsen, aamma Kalaallit Nunaanni kulturikkut kingornussanut akisussaasuni qullersaasoq, naliliivoq sumiiffik Nunarsuarmi kingornussassaqarfiit allassimaffianniilerpat, kisitsit taanna 40 procentit missaannik qaffattussaasoq. Suzhou-mi komité tapersersuivoq. Ilulissat Kangia nunarsuarmi kingornussassaqarfiit allattorsimaffianni ilanngunneqarpoq, aammalu takornariat amerlipput. Tamannalu takorloorneqartuniit annertunerungaarpoq. 2013-imi Ilulissani akunnittarfinni unnuinerit 21.000 sinnerlugit amerlassuseqalerlutik qaffariarsimapput. Tassunga ilanngutissapput takornariat umiarsuarmik takornariartaammik illoqarfimmut tikittartut. Paasissutissiisarfik kangia, pinngortitaq, kulturikkut oqaluttuarisaaneq aamma silap pissusaata allanngoriartornera pillugit oqaluttuarsinnaasussaq pisariaqartinneqarpoq. Taamaattumik Danmarkimi UNESCO-p nunami namminermi ataatsimiititaliarsua aamma Namminersorlutik Oqartussat peqatigiiffimmut ikiuiniartartumut Realdaniamut saaffiginnipput. Kissaatigineqartoq tassaasimavoq oqaluttuarisaanermi illut marluk paasissutissiisarfittut saqqummersitsivittaqartutut atoqqinneqarnissaanut tapiiffigineqarnissaq. “Kangiata illorsuanut siunnerfigineqarpoq takornariat Ilulissani aamma Kalaallit Nunaanni amerlanerusunik
KANGIATA ILLORSUA
KANGIA
KALAALLIT NUNAAT
KANGIA
KANGIA
Kangia aammalu Sermeq Kujallermi sermersuaq UNESCO-p Nunarsuarmi kingornussassanut allattuiffiani ilanngunneqarput, uani tungujortumik nalunaaqutsigaapput. Sermeq Kujalleq pisoqarfiusorujussuuvoq. Ukiut tamaasa kangiani sermeq 35 kubikkilometerinit annertunerusumik uukkartarpoq aammalu Kalaallit Nunaanni ilulissat 10 procentii tassanngaaneersuupput.
“Kangiata illorsuanut siunnerfigineqarpoq takornariat Ilulissani aamma Kalaallit Nunaanni amerlanerusunik misigisassaqarsinnaanissaannut iliuuseqarnerunissaq. Ilulissani amerlasuut aalisarneq inuussutissarsiutinit pingaarnersaasoq inuussutigaat, kisianni takornariartitsineq aamma suliassaqarfiuvoq ineriartortinneqarsinnaasoq. Illoqarfimmullu iluaqutaasinnaasumik aningaasaqarnerup assigiinngisitaartinnerulernissaanut aammalu inuussutissarsiortut tamatigoornerunissaannut tapertaasinnaasoq.”
misigisassaqarsinnaanissaannut iliuuseqarnerunissaq. Ilulissani amerlasuut aalisarneq inuussutissarsiutinit pi ngaarnersaasoq inuussutigaat, kisianni takornariartitsineq aamma suliassaqarfiuvoq ineriartortinneqarsinnaasoq. Illoqarfimmullu iluaqutaasinnaasumik aningaasaqarnerup assigiinngisitaartinnerulernissaanut aammalu inuussutissarsiortut tamatigoornerunissaannut tapertaasinnaasoq,” Pele Broberg, Namminersorlutik Oqartussani Inuussutissarsiornermut Niuernermullu Naalakkersuisoq oqarpoq. Realdania Ilulissat eqqaanni sumiiffimmi suliaqareerpoq. Kangiata kujataatungaani nunaqarfimmi Ilimanami suliniummi peqatigiiffik suleqataavoq, tassani illut eqqissisimatitat 1700-kkunneersut nutarterneqarlutik aammalu paasissutissiisarfittut, neriniartarfittut pisiniarfittullu aaqqissuunneqarlutik. Peqatigisaanik takornarianut illuaqqat 15-it sananeqarput, taamatullu attaveqaasersuutit pitsanngorsarneqarlutik. Taamatut misilittagaqarnermini peqatigiiffik annertunerusumik suleqateqarnissamut periarfissaqarpoq. “Suliarisatta ilagaat sumiiffinnik immikkuullarissunik ineriartortitsineq. Tassani Ilulissat Kangiatut ittumik ersarilluinnartumik sumiiffimmut atasunik pitsaassusilinnik peqarpoq. Taamaattumik takornariartitsisarnerup najukkami inuussutissarsiutitut nukittorsarsinnaanissaanut tunngavissaqarluarpoq, tamatumunngalu Kangiata Illorsua
Illorsuup saqqummersitsivia ataavartoq, ‘Sermeq pillugu Oqaluttuaq – Fortællingen om is’, aqqutigalugu sermip piunermini ingerlaartarnera, kangiani uumassusilippassuit aammalu inuit ukiut tuusintilikkaat ingerlaneranni tamaani inuusimanerat pillugit takusaasut ilikkagaqarsinnaapput. Serminik prisme-t igalaamernit arlallit saqqummersitsivimmi pingaarnertut ilaatinneqartut.
