Vegen som vart min

Oddgeir Bruaset

Oddgeir Bruaset ser til B ake

Samlaget Oslo 2025

Omslag: Johanne Hjorthol

Omslagsfoto framside: Sara Olivia Sanderud

Omslagsfoto bakside f.v.: Sødahl, Kristin Støylen, Tor Sivertstøl

Førtrykk: Type-it AS, Trondheim

Skrift: 11,5/14,5 pkt. ITC Giovanni Std

Papir: Multi Offset UPM

Trykkeri: Balto print

Printed in Lithuania

ISBN 978-82-340-1550-2

Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.

Materialet i denne utgjevinga er verna etter åndsverklova. Det er derfor ikkje tillate å kopiere, avfotografere eller på andre måtar gje att eller overføre heile eller delar av innhaldet i utgjevinga utan at det er heimla i lov eller følgjer av avtale med Kopinor.

Det er forbode å bruke heile eller delar av utgjevinga som inndata eller treningskorpus i generative modellar som kan skape tekst, bilete, film, lyd eller andre typar innhald og uttrykk, utan særskild avtale med rettshavarane.

Bruk av materiale frå utgjevinga i strid med lov eller avtale kan føre til inndraging, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.

Innhald

Føreord 7

Vegen som vart min 9

Skulevegen 35

Første steg mot NRK 45

På heimebane 51

Radiotida 59

T V tek over 69

Dei gamle landsmålsdiktarane 87

Allsidig meny 95

Opplevings- og naturprogram 103

Der ingen skulle tru at nokon kunne bu 127

Forfattaren 139

Foredragshaldaren 149

Melankolikaren 159

Sluttord 165

Kjelder 167

Føreord

Ialle år har eg stått i bakgrunnen, anten vi snakkar om program eg har laga, bøker eg har skrive, eller foredrag eg har halde. Svært sjeldan har eg offentleg snakka om meg sjølv. Det er dei eg skriv om, snakkar om, snakkar med, som er hovudpersonane. Eg har stått i bakre rekkje i ein slags protest mot utviklinga, som blir meir og meir egosentrisk. Dessutan trivst eg best utanfor rampelyset, smålåten som eg reknar meg for å vere. Men så skriv eg med eitt ei bok som skil seg frå alle andre, ei bok der eg set meg sjølv i midten og fortel om mykje av det eg har opplevd i livet. Kva har skjedd?

Mange har spurt meg korleis det er å dra ut til ukjende menneske, møte dei, få dei i tale, få dei til å vere seg sjølve, midt i eit kaos av lys og lampar og leidningar, av stativ og kamera og mikrofonar. Andre er meir opptekne av korleis vi finn fram til utpostane og utkantfolket, mellom anna i TV-programmet Der ingen skulle tru at nokon kunne bu Atter andre vil høyre om uventa situasjonar, fornøyelege tabbar eller dramatiske hendingar. Og så er det dei som vil vite kvifor eg er så lite med på skjermen, kvifor eg byr på så lite av meg sjølv, som det heiter i dag. Ja, det finst dei som like ut spør kven eg eigentleg er. Eg har tenkt meg grundig om, tenkt tilbake på det eg har opplevd, av godt og vondt, og om noko av det kan ha interesse

for andre enn mine næraste og meg sjølv. Og eg har komme til at det kanskje er på tide at andre får del i noko av det som har ført meg dit eg er, korleis vegen har vore, den vegen som vart min.

Ei rikt illustrert bok er ikkje noko einmannsverk. Bilete skal samlast, fotografar skal kontaktast, bilettekstar og manuskript skal justerast og korrigerast, boka skal designast og marknadsførast. Det Norske Samlaget har engasjert ei rad av medarbeidarane sine for å gjere boka best mogleg og å gjere ho kjend. Den som har hatt det største arbeidet, er redaktøren for boka, Ragnhild A. Tonheim. Ho har vore ryddig og grundig, komme med gode råd og forslag, samstundes som ho har vore lett å samarbeide med. Eg rettar ei hjarteleg takk til henne og til alle dei andre som har vore involverte frå forlaget. Like eins takkar eg alle dei der ute eg har vore i kontakt med. Utan unntak har alle gjeve meg dei opplysningane eg har vore ute etter, eller gjeve meg lov til bruke interessante bilete dei sit på.

Dette er ikkje ein sjølvbiografi i klassisk forstand, men nokre stopp på vegen min. Velkomne til å bli med på ferda!

Ålesund, juni 2025

Oddgeir Bruaset

Vegen som vart min

Oddgeir Bruaset ser tilbake

Brått svikta synet

På veg til NRK-huset ein sommarleg solskinsmorgon ein gong i 1990-åra svinga eg elegant inn framfor ein minibank i Keiser Wilhelms gate midt i Ålesund sentrum. Det var på den tida papirpengar enno var det mest brukte betalingsmiddelet, og lommeboka trong påfyll.

Men medan eg stod framfor displayet og glante, var tala og bokstavane så utydelege. Alt flaut saman. Kva var dette for noko? Eg heldt vel ikkje på å bli blind? Tanken slo ned i skolten, følgd av eit knivstikk i hjartet. «Prøv å roe deg», sa eg til meg sjølv. «Det kan vere noko anna, feil på skjermen i minibanken, til dømes.» Men kniven i bringa vart ståande der. Eg måtte opp på kontoret og sjekke datamaskinen.

Så lenge eg hadde lite med NRK-redaksjonen å gjere, var eg blitt tilgodesett med eit einerom, eit lite kott, rett nok, men eg fekk i det minste vere åleine, og no var det nettopp det eg trong. Eg tok heisen opp i sjette, smatt usett inn gjennom kontordøra

og slo på PC-en. Hjartet hamra. Kva ville eg få sjå? Etter ei uendeleg lang ventetid kom det første biletet fram – uskarpt, konturlaust, og orda som kom til syne, var så godt som uleselege. Eg var altså i ferd med å bli blind. Men kan dét skje så fort, så heilt av seg sjølv? Jau, forresten, hadde eg ikkje høyrt at Per Bolstad, felemusikaren frå fagre Stryn og det glade Ålesund, vart blind over natta?

Det kunne altså skje. Eg måtte ha hjelp, og det på flekken. Men eg var jo ikkje i stand til å lese dei små bokstavane i telefonkatalogen. Roleg no, ikkje panikk, tenk klårt! 1881! Sjølvsagt måtte Opplysninga kunne hjelpe. Eg famla meg fram over talrekkjene på telefonen. «Opplysningen 1881. Hva kan jeg hjelpe deg med?» «Eg må komme i kontakt med ein augespesialist eller ein optikar i Ålesund sentrum. Og det hastar!»

Ho fann ein optikar relativt fort og begynte å lese opp telefonnummeret. «Nei, nei, kan du ikkje berre setje meg over? Eg kan ikkje skrive … Eg meiner, eg kan ikkje sjå å skrive.

Eg er blind – nesten!» Før eg var ferdig med klagesongen, kom ei ny kvinnestemme, som gjorde det klårt at eg hadde oppnådd kontakt med ein optikar. Eg fortalde om katastrofen som hadde råka meg, og med stor empati sa ho at ho hadde ein ledig time, eit stykke ut på ettermiddagen. Ho ønskte meg alt godt og velkommen til undersøking.

Så sat eg der og lurte på korleis eg skulle bruke ventetida. Eg tok av meg brillene, såg på skjermen og tok dei på att. Eg gjorde det same fleire gonger. Merkeleg … Det eg såg, var akkurat det same, anten eg hadde brillene på eller tok dei av. Vanlegvis var skilnaden svært så stor. Dette var unormalt. Men slik var det vel når ein var i ferd med å bli blind. Eg fall i tankar, mintest dagen eg fekk det første brilleparet. Det var like før eg skulle opp til avgangseksamen på gymnaset. Kvar einaste dag sat eg og las til langt på natt. Etter kvart begynte eg å bli svimmel og kvalm, hovudverken melde seg også, og med tanke på eksamensdagane som nærma seg, kom panikken. Eg oppsøkte lege, og han sende meg til ein augespesialist på sjukehuset i Molde. «Du ser mykje dårlegare på det høgre auget enn det venstre. Det er noko du har hatt heilt frå fødselen», meinte spesialisten. «Du treng lesebriller, med ulik styrke på dei to linsene, men i praksis lyt du greie deg med det venstre auget når du skal lese. Og så lyt du ta fri frå lesinga fram mot eksamen. Då vil nok dette gå bra, skal du sjå.»

Medan spesialisten snakka, kom eg til å tenkje på dagen eg var på sesjon. Ein ung dokter i militæruniform undersøkte meg, og under synstesten oppdaga eg at eg såg langt dårlegare på det høgre auget enn det venstre. Likevel skreiv militærlegen at eg såg like

godt på begge. Eg tenkte ikkje så mykje over det den gongen, men seinare har eg skjønt at legen i uniform nok mistenkte meg for å bløffe, i håp om at eg kunne sleppe unna militærtenesta.

«Har du vore i militæret?» spurde spesialisten med eitt og såg på meg. «Nei, eg er ikkje kommen så langt», svara eg, men samstundes fortalde eg om det eg opplevde på sesjonen. Eg såg korleis andletsfargen til spesialisten endra seg. Sinnet steig opp i han. Han kan ikkje vere av dei mest militærvenlege, tenkte eg. «Du vil høyre frå Forsvaret om kort tid», sa han. «Lukke til med eksamen!»

Ein dag kom det brev om at eg var overført til Sivilforsvaret. To år seinare vart eg innkalla til teneste. Det skjedde medan eg gjekk på lærarskulen, og eg fekk utsetjing.

To år deretter vart eg innkalla på nytt. Då studerte eg i Bergen, og dermed vart det ny utsetjing. Endå ein gong kom det brev frå Sivilforsvaret. Då var eg blitt tilsett i NRK, og i brevet stod det at i tilfelle krig skulle eg melde meg for distriktssjef Arne Græsdal ved NRK Møre og Romsdal. Det vart ikkje krig, og karrieren i teneste for folk og land vart avslutta før han begynte. På nytt sat eg og såg på dataskjermen, alt medan eg vekselvis tok brillene på og av. Brått skjedde noko uventa. I det eg greip brillene med venstre handa, kom eine fingeren borti det venstre glaset, eller rettare – der det venstre glaset skulle ha vore. Men det var ikkje der! Brilleglaset på det auget eg såg med, var borte. I same sekund gjekk det opp for meg – eg var ikkje i ferd med å bli blind likevel! Det svake synet kom av at eg mangla brilleglas til det auget eg såg med. Eg jubla inni meg. Men eg kunne ikkje vise

Då vi like etter tusenårsskiftet fekk klarsignal til å lage TV-serien Der ingen skulle tru at nokon kunne bu , trong NRK eit bilete av programleiaren til marknadsføringa. Ved byparken i Ålesund fann vi ein steinmur vi meinte kunne høve som bakgrunn. Foto: Rune Hansen

gleda til nokon. Ingen på kontoret visste jo noko om dette. Den einaste informerte var sekretæren hos optikaren. Eg måtte ringje henne og avbestille timen.

Ho lo hjarteleg og lenge då eg fortalde. Og eg lo med, om hendinga var aldri så flau. Men kvar var brilleglaset blitt av? Eg måtte ned att og leite utanfor minibanken. Der eg hadde parkert, stod sjølvsagt ein annan bil no. Eg bøygde meg ned på alle fire og såg innunder bilen. Det fanst ikkje spor av brilleglaset, ikkje glasbitar heller. Det einaste eg såg, var eit par gamle damebein på andre sida av bilen – med strømpesig. «Treng du hjelp?» Orda måtte tilhøyre dama med

strømpene. Eg kom meg på beina. Og på fortauskanten stod ho, med hatt og stokk og bekymra mine. «Nei, takk! Eg berre leitte etter noko», sa eg og skunda meg derifrå.

Etter å ha parkert bilen heime opna eg bakdøra for å hente ut veska. På setet låg eit brilleglas og blenkte. Korleis det hamna der, er framleis eit stort mysterium i mi vesle verd.

Eg er av småkårsfolk, og eg skjemmest ikkje av det. Heimbygda heiter Måndalen, ei lita bygd på sørsida av Romsdalsfjorden, der dei fleste av dei rundt 900 innbyggjarane levde av gardsdrift eller konfeksjonsverk-

V EGEN SOM VART MIN

semd. Kleda vart sydde i små verkstader i kjellarar og på loft, med tre–fire skreddarar og syersker i kvar. Kvinnene kom ofte lang-

vegs frå, og dei vart gjerne verande. Med det sytte dei for at bygdefolket slapp å ottast for innavl.

Før eg vart fødd

Far min, Magnus, var pressar, og med eit vått tørkle og eit umåteleg tungt strykejern stod han i den varme dampen og strauk dei ferdigsydde kleda dagen lang. For å ha arbeid nok pendla han mellom fleire kjellarbedrifter. Om sommaren brukte han sykkel eller beina, og om vinteren rende han på spark.

Dessutan hadde han ei attåtinntekt ved å sysle litt med pelsdyrhald. Og han var ikkje åleine. Sjølv om dei fleste dreiv i det små, herja det ein pelsdyrfeber i fjordbygda i dei harde trettiåra og i åra som følgde. Karane brukte søndag føremiddag til å vandre frå revegard til revegard, studere vedundera i bur og diskutere og vurdere dei fleste sidene

Min barndoms grøne dal, Måndalen, var ei fjordbygd i Romsdal. Her er eit bilete av bygda måla på eit fat, ei bryllaupsgåve til Olaug og meg. Kunstnaren heitte Ingeborg Pettersen Bøe, og ho var søskenbarnet mitt. Foto: Privat

Eg voks opp i eit klyngjetun kalla Øygarden, og der budde store delar av næraste farsslekta mi. Huset i framgrunnen var barndomsheimen min, Fredheim. Der levde eg saman med ein bror, to foreldre og besteforeldra på morssida. Huset i midten var kårhuset som farfar min reiste til seg og kona, og der budde dei saman med ei dotter og ein son. I huset bak til venstre levde dei som dreiv småbruket, eldste attlevande onkelen min og kona hans. Samhaldet mellom folket var nært og sterkt. Foto: Privat

ved revehald. Og sjølv om tidene var knappe og kosthaldet enkelt, vart sølvrevane fôra med egg og fløyte, for då vart pelsen blankare og prisen høgre, meinte forståsegpåarane.

Den elles så heimekjære far min gjekk slik opp i revane at han forlét heimbygda og

tok seg arbeid hos ein revefarmar som dreiv i større målestokk på Veblungsnes. Det vart ei lukke for både han og meg, for der trefte han ei god og omsorgsfull kvinne, Gudveig, som skulle bli kona hans og mor mi. Så flytte han tilbake til Måndalen saman med den utkåra, og dei første åra budde dei på

Mor mi kom frå Veblungsnes og var den einaste jenta i ein søskenflokk på åtte. Dette biletet er teke i 1925, og på den tid var to av gutane døde. Her er dei attlevande samla i bestestova. Frå venstre Georg, Oskar, bestefar Ole, bestemor Guri, mor Gudveig og Peder. Framme ved bordet sit dei to yngste, Reidar (til venstre) og Arnfred. Familien er oppstasa, men alvorstunge. Grunnen var at få dagar seinare skulle Georg forlate alle sine og reise til Amerika, 19 år gammal. Han vart verande der livet ut. Foto: Sødahl. Eigar: Odd Bjørn Alnes

eit loft hos eldste broren, som var småbrukar, og kona hans. Etter kvart kom også den førstefødde, ein son, til verda. Jon Arne var sju år eldre enn eg, og fleire søsken vart det ikkje. Far min fekk skilt ut ei tomt frå småbruket, stor nok til å fø eit par–tre sauer og å hente inn nokre sekker med poteter og gulrøter frå åkeren. Året før krigen braut ut, stod huset ferdig, det som skulle bli barndomsheimen min. I nabohuset budde farmor og farfar, gommor og goffar på mitt heimlege mål, og dei budde der saman med ei faster og ein farbror til.

På andre sida av bygdevegen låg også eit par bustadhus, og sjølv om vi ikkje var i slekt med dei som levde der, var samhaldet godt. Eg kan ikkje hugse at det nokon gong fall eit vondt ord mellom dei som heldt til i klyngjetunet lengst framme på Bruaset. Også foreldra til mor mi var måndalingar, men i mangel på noko å leve av i heimbygda flytte dei til Veblungsnes, ein liten tettstad noko lenger inne i fjorden. Dei fleste husa låg samla ute på neset. Bestefar Ole var skomakar, og i huset han fekk reist, hadde han både skobutikk, skomakarverkstad og

VEGEN SOM VART MIN

heim for seg og sine. Men konkurransen var hard. I same gata slo også to andre skomakarar seg ned, og etter det gjekk vegstumpen under namnet Skomakargata. Bestemor Guri sette åtte born til verda og hadde meir enn nok med å stelle for mann og born. Utanom bustadhusa hadde staden skule og kyrkje, butikk og ullvarefabrikk, arrest og ein bitande kald austanvind, skjelle på det lokale tungemålet. Lenger inne og høgre oppe låg ekserserplassen Setnesmoen, i våre dagar best kjend som mangeårig base for Kompani Lauritzen. Rett nord for neset rann elva Rauma ut i fjorden, og på andre

sida av elva låg Åndalsnes, endestasjonen for Raumabanen. Med riksveg og jernbane gjennom Romsdalen, ekserserplass på Veblungsnes og båtsamband med omverda vart dei to stadene inst i Romsdalsfjorden strategisk viktige mål. Og då britiske styrkar vart sette i land aprildagane 1940, svara tyske bombefly med å utslette Veblungsnes og Åndalsnes. Folket forstod kva som kunne skje, og forlét heimane sine før det var for seint. Besteforeldra mine kom som flyktningar med båt til Måndalen og fekk husrom hos dottera og svigersonen på Bruaset. Der vart dei verande livet ut.

Veblungsnes var ein liten tettstad, eit slags senter i indre Romsdal. Dette biletet er frå Djupdalsgata, og det vart seinare fargelagt av Joleik Svanemyr. Eigar: Odd Bjørn Alnes