5

Абібулла Сеїт-Джеліль, Майре Мамутова КРИМСЬКОТАТАРСЬКАМОВАТАЛІТЕРАТУРА підручник інтегрованого курсу для 5 класу закладів загальної середньої освіти (у 2-х частинах) Частина 1 Abibulla Seit-Celil, Mayre Mamutova QIRIMTATAR TILI VE EDEBIYATI orta umumtasil müessiseleriniñ 5-ci sınıf içün integrirlengen kursu dersligi (2 qısımda) 1-ci «Букрек»Чернівціqısım 2022

Latin elifbesindeki yazuvımız qırımtatar tiliniñ imlâsına esaslanıp qurulğan, şunıñ içün telâffuzı ayrı olğanını aqlıñızda tutıp, em de bunı hususan oca ve büyükler ay tqanından sezip-saqlap, farqına yete beriñiz. Bularnıñ üs tünde çalışaraq, tilimizniñ özüne has çizgileri bar olğanını unutmay, tam doğru laf etmege tırışıñız.

3 Kiriş söz Sayğılı oca ve talebeler! Eliñizdeki derslik ana tilimizni ögrenüvde yañı, müim bir saifeni Milletimizaça. öz ana-Vatanı – Qırımğa toplu qaytqanından berli, ana tilini latin elifbesine keçirmeknen endi 30 yıldan berli oğraşıp-küreşip kelmekte edi. 2021 senesi Ukraina ükümeti tarafından imzalanıp Qarar alınğan soñ, biz qırımtatar tilinde şu elifbe vastasınen yazmağa endi resmiy aqqını aldıq. Bu elifbe til hususiyetlerimizni eñ uyğun ifade ete, türkiy tillerge yaqınlığını köstere. Bundan ğayrı, o, dünyanıñ türlü köşelerinde yaşağan ve Qırımnı arzu etken vatandaşlarımıznen daa sıq bağ tutmağa imkân yaratır kibi fikirde turamız. O, daima birleşmek maqsadını közde tutıp, birlikte tiklenmek niyeti ile tasdiqlanılğan.

Diqqatıñıznı derslikniñ daa bir yañılığına celp etkeniñizni isteymiz. Derslikni tertip etkende, biz dünya ve Avropadaki ögretüv yanaşuvlarını köz ögüne aldıq. Oña köre til ve edebiyat ayırılmay, biri-biriniñ müitinde saqlap qaldırıla. Em insannıñ ömründe qıymetini coymağanlarını ve eksikligini sezdirmey degil de, daima bağlı olıp qalğanını bildirmek içün, insan içün şu eki müim fenni bir derslik içinde birleştirmek qararı alındı.

Derslik, mündericesini aftalarğa bölip, olarnıñ içinde til ve edebiyattan elde etilecek bilgi ve alışqanlıqlarını ile

Buña sebep – ‘Yañı ukrain mektebi’ çerçive sinde alıp barılğan iş, şu cümleden imselli programmalarnı tertip etüv talabına riayet etilmesidir. Şunıñ içün oca, bunı keregi qadar qullanmalardan (ya da evelki dersliklerden) alıp, ihtiyacıñızğa köre (yani şu yanaşuvlarnıñ kirsetmesini lâyıq körse), olar vastasınen qoşma olaraq daa añlata ya da pekiteSayğılıbile.talebeler, zemaneviy vaziyetniñ yaratılayatqan şaraitlerinde, qırımtatar tilini latin elifbesinden ilk qullanıp oquycaq ve orta tasil müessiselerinde ana tilimizde ilk tasil alacaqlardan siz oldıñız. Sizni bu imkânnı elde etkeniñiznen can-yürekten hayırlaymız! Müellifler

4 riletmek içün tertip etilgen. Er bir afta devamında siz, sayğılı talebeler, türlü til meşğüliyetleri üzerinde iş alıp barıp, ağzaviy ve yazma nutuq faaliyetiñizni arttıracaqsıñız. Metinler, siziñ munasebetiñizni ve, seslenüvnen, tenqidiy fikir etüv ve yaratıcılığıñıznen beraber, elbet milliy añ östürüv ve sevgi ve eybetlevni – demek tilni, medeniyeti mizni saqlap qaluvda faal areketleriñizni bekley. Lâkin er alda, özüñizde ileriletken til ve edebiyat salâhiyetleriñiz er angi fende, diger bir tilni ögrenüvde baş yardım (alet) ve vasta olacağında emin olıp çalışıñız, çünki er angi bilgi, yañı malümat tamam ana tili vastasınen eñ tez ve yaqın, eñ semereli ve faydalı menimsenile. Bundan ğayrı, şunı da qayd etmelimiz ki, evel oqutılğan programma esasında iş lep çıqarılğan ve evelki dersliklerde akis olunğan mevzular kirsetilmegen.

5 1-ci afta Meraba mektep! Remzi Burnaş Meraba sentâbr, meraba mektep, Sevimli ocamız, tezya ve ralem! Tatilni bitirdim, sabırsız beklep, Aşıqtım qoluma almağa qalem. Keçilgen derslerniñ devamı başlanır, Açılır bizlerge ep yañı yollar. Kün-künden yürekke irade aşlanır, Küçke küç qoşulır, qalbimiz coşar. İzaat luğatçığı: tezya – emek derslerinde çalışılğan yer. irade aşlanır – mında: serbestlik artar. qalp coşar – mında: yürek istekke tolar. Şiir üzerinde iş. ■ Şiirni begendiñizmi? O, nasıl duyğular doğurdı? a) quvanç b) qayğı c) ... ■ Müellif nasıl ‘yañı yollar’ aqqında ayta?

Til ve nutuq – aynı bir adiseniñ eki tarafıdır. Til – er angi adamğa, nutuq ise – muayyen bir adamğa hastır.

Tilni qullanğanımız içün, aqiqaten onıñ bar olğanı aqqında aytmaq mümkün. Til canlı olaraq mevcuttır, çünki o, vazifelerni becere. Şu va zifelerni de o, nutuqnıñ özünde, fikir etüvde, nutuq qararlarında becere.

Luğat: til taşıyıcısı – ana tilini bilgen er angi millet vekili yekâne = birden-bir muayyen = konkret mevcut = bar nutuq qararı –

мовленнєвий акт

6 ■ Şu ‘yañı yollar’ kimler içün açılır? ■ ‘Kün-künden yürekke irade aşlanır’ sözleriniñ manasını siz nasıl añlaysıñız? ■ Şiir kimniñ adından yazılğan? a) oca b) talebe c) müellif. ■ Şiirniñ manasını öz sözleriñiznen ikâye etiñiz. ■ Şiirni ifadeli oquñız. Kitap – bilgi anahtarı. İlim – aqıl çoqrağı. Aqıl bazarda satılmaz. Мустакъиль окъув ичюн Мевзугъа  келишкен метин кирсетирмиз. Til ve nutuq Til ve nutuq – özara sıq bağlı añlamlardır. Til qonuşuv vastası, işaretler, vasta ve laqırdı etüv qaideleriniñ sistemi. Nutuq – öyle qonuşuv esnasıdır ki, o er bir til taşıyıcısı içün yekânedir.

Nutuq ve tilni qalem ve metin ile teñeştirmek mümkün. Til – qalem, nutuq da – şu qalemnen yazılğan metindir.

Yazma nutuq yazılğan ya da basılğan olur. Yazma nutuqnı biz oquymız ve yazamız. Yazma nutuq soñ peyda olur, o, evelden tüşünip doğrultıla bile.

7

Ağzaviy nutuq – er angi yañğırağan nutuqtır. Ağzaviy nutuqnı biz telâffuz ete ve eşitemiz. Başta ağzaviy nutuq doğar. O, yazılmay, misal içün kâğıtta olmay ya da kitapta basılmay bar ola bile.

■ 3-iş. Metinni oquñız. Mündericesi boyunca sualler tiziñiz. Biz özara em qonuşa, em de yazışa bilemiz. Qonuşuvnıñ (özara munasebetniñ) eki – yazılı ve ağzaviy şekli bar. Ağzaviy ve yazma nutuq biri-birinden farq ete. Ağza viy nutuq serbest ve yengil-yelpidir. Laf etken adam artqa qaytıp, aytılğannı tüzetip olamay. Yazma metin ise başta azırlana. Yazğan adam tüşünip-taşınıp yaza, bazıda bir şeyler sızıp taşlay ya da yañıdan yazıp başlay.

Nutuq ağzaviy ve yazma olur.

laqırdı etemiz diñleymiz oquymız yazamız ■ 1-iş. Metinni oquñız. Mündericesi boyunca sualler tiziñiz. Til ne olğanı aqqında tüşüngen ediñizmi? Bir adam laf ete, ekincisi onı diñley ve añlay. Siz de kitap, gazeta, mecmua oquğanda içinde ne yazılğanını añlaysıñız. İnsan sözler yardımınen öz fikirlerini ifade ete ve olarnı başqalarğa yetkize. Bu al til yardımınen asıl ola. ■ 2-iş. Metinni oquñız. Onıñ mündericesi yardımınen til ve nutuq arasında olğan farqına yetiñiz. Til insanlarğa fikir, duyğu ve teessuratlarnen paylaşmaq içün berilgen. Lâkin ana tilinde doğru laf etmek ve yazmaq, ağzaviy ve yazılı tilni daa da yahşı añlamaq içün yalıñız sözlerni bilmek yeterli degil. Bu sözler nutuqta özara nasıl bağlı olğanlarına ait qanunlarnı da bilmeli. Çünki biz ayrı sözlernen degil de, cümlelernen ve atta bütün me tinler tizip laf etemiz.

4. Malümat bergen işaretler (ses, signallar) sistemasıdır. Balqurtlar tili. Ayvanlar tili. Yol areketi belgileriniñ tili.

3. Nutuq, söylemek qabiliyetidir. Tilni coymaq. Hasta tilni coyıp, indemey yata.

8

Ağzaviy nutuqta laqırdı tilge has leksika qullanıla. Kitabiy nutuqqa ait sözler esasen ilmiy neşirlerde, gazeta ve mecmualarda qullanıla. Alimler ağzaviy nutuq yazma nutuqtan farqlanğannı qayd eteler. Laqırdı etkende bir çoq sözlerni aytmayıp, olar nıñ yerine ima-işaretlerni qullana bilemiz. Fikir ve duyğula rımıznı ise intonatsiya yardımıne n ifade etmek mümkün. ■ 4-iş. Metinni oquñız. Siz bu fikirnen razısızmı? Şimdi telekörüv, kompyuter, İnternet zamanı deyler. Bu – globalizmniñ em müsbet, em menfiy tarafıdır. Güzel bir ikâye yahut şiir oqumaq İnternetteki bir öşek haberini oqumaqtan biñ kere eyidir. İnsannıñ aqıl baylığı – oquvdadır. Şakir Selim ‘Til’ sözü çoqmanalıdır:

5. Köçme. Bir de bir şeyni (nesne ve adiselerni) ifadelegen, añlatqandır. Faktlarnıñ tili. Beden (oyun) tili.

6. Köçme. Kerek malümat nı elde etmek içün tutulğan, esir etilgendir. Tilge tüşmek. Tilge almaq. Tilini uzatmamaq. ■ 5-iş. Metinni oquñız. Şiiriyet (nazm) ve nesirniñ arasında olğan farqına yetiñiz. Şiiriyetnen nesir arasında farq nede? Siz qırımtatar tili ve edebiyatı derslerinde şiiriyetnen nesir arasında pek çoq farq bar olğanını bileceksiñiz. Misal içün şiirniñ ölçüsi bar.

1. Tarihiy ceetten teşkil olıp, insanlarnıñ cemiyette qonu şuv, fikirleşüv ve biri-birini añlav aleti olğan ses, söz ve sarf vastalarınıñ sistemasıdır. Qırımtatar tili. Türkiy tiller.

2. Söz sanatında ifade vastalarınıñ toplulığı (üslübi)dir. Bekir Çoban-zadeniñ tili. Yazıcılarnıñ tili.

9 Yani er angi şiirde ya da şiiriy satırda bir qaç urğulı ve urğusız eca bar. Olar ardı-sıra ile belli bir tertipte yazıla ve şiirniñ vezin em de ölçüsini teşkil ete. Mektep – menim küneşim, 7 eca Bitmez onıñ ziyası. 7 eca Odır menim dost-eşim, 7 eca İlim, bilgi yuvası. 7 eca E. İbraim Ana tilim, menim tilim, 8 eca Menim çoqrağım. 5 eca Menim gülüm, menim ilim, 8 eca Menim bayrağım. 5 eca Y. Qandım Luğat: şiiriyet – поезія nesir – проза ilim – наука il = diyar, ülke, memeleket, mekân ■ 6-iş. Metinni oquñız. Mündericesine sualler beriñiz. Bilgi ne içün kerek? Bilgi – yalıñız malümat toplamı degil. Bilgi imtian bermek ve yahşı baalar almaqnen belgilenmey. Bilgi maneviy ösüv ve ikmet içün kerek. O, er angi vaziyette doğru saylav yapabilmek içün kerek. İnsannıñ bilgi alğanınen dünyabaqışı keñleşe. O, daa da yahşı ve ferasetli ola. Bilgi sayesinde insanlarda uzaq mesafelerge yetmek, okeanlarnı aşmaq, avada uçmaq, bir çoq hastalıqnı yeñmek imkânı peyda oldı. Bilgi o ya da bu adiseniñ terenligine, aslına barıp yetmege yardım ete. De mek, bir şeyni añlamaq içün bilgi kerek.

Oca talebeni quçaqlap: – Doğru aytasıñ. Bilgi – hazine, emek ise onıñ kilitini açacaq anahtarıdır. Tek bilgi alğan soñ bu hazineni açmaq mümkün. ■ 8-iş. Metinni oquñız. Onı öz misalleriñiznen tamamlañız.

İnsanda em özüne, em dünyadaki şeylerge nasıldır adlar bermek içün sözge ihtiyacı peyda oldı. Çünki bir şey aytmaq ya da fikir etmek içün o ya da bu şeyni adlandır maq kerek. İnsan etraftaki şeylerge eñ adiy adlar bergen. Resimlerde neler tasvirlengen? Er bir resimge söz birikmelerini tiziñiz.

10 Bilgiñ ne qadar çoq olsa, o qadar da aqıllı olasıñ, o qadar da başıñ yahşı çalışıp başlay. Mektepte alınğan bilgi ayatıñnı daa da meraqlı ete. 7-iş. İkâyeni oquñız. Oca ve talebeler aqqında ibretli ikâye derske sandıqnı ketirip, talebelerge: Oqumağa başlamazdan evel bu sandıqnı ille açmaq kereksiñiz,–Talebelerdedi.sandıqnıñ etrafını deral sarıp aldılar. Onı çeşit aletlernen açmağa tırıştılar, amma mürekkep kiliti iç de açılmay edi. Bir talebe evden türlü-türlü anahtarlar bile ketirdi. Lâkin birisi de açalmadı. Daa bir talebe sandıqnı baltanen parçalamaq istedi, amma areketleri nafile oldı. Niayet, bir talebe çekine-çekine: – Ocam, belki başta yolunı ögrenmek kerek? – dedi.–Men çeşit kilitlerni ögrensem, ondan soñ bu sandıqnı da açarım. Bunıñ içün maña bilgi ve vaqıt kerek.

Luğat: dünyabaqış – світогляд ■

Oca

–

11 Ev işi. İstegen vazifeni saylap, evde beceriñiz. ■ Metinni oquñız. Mündericesi boyunca sualler tiziñiz. Qayd etilgen sözlerniñ çeşitini belgileñiz. Üçünci abzatsnı köçürip alıñız. Metinni ikâye etiñiz. Küz keldi. Mektep talebeler, ocalar içün öz qapılarını artınace aça. Mektepte balalarnı çoqtan-çoq meraqlı yañı lıqlar ve unutılmaz körüşüvler bekley. Balalar, mektepte ana-babañız degil de, başta bir siz özüñiz oquğanıñıznı unutmañız. Bunıñ içün ev vazifelerini özüñiz yapıñız.

■ ‘Oca ve talebeler aqqında ibretli ikâye’ni öz sözleriñiznen ikâye etiñiz.

– E, bu, bizim sınfımız.

Derste ocanı diqqatnen diñleñiz, yanıñızda oturğan sı nıfdaşıñız sizni lafqa tutmasın. Defterde de hatasız, diqqatnen yazıñız.

■ Dialognı oyun (ya da sual-cevap) şeklinde keçiriñiz. – Bu siziñ sınfıñızmı?

■ R. Burnaşnıñ ‘Meraba, mektep!’ şiirini ezberleñiz.

Derske keç qalmaq yahşı degil, amma mektepke kel memek ondan da yaramay bir arekettir. Mektepke azırlanmayıp barmaq olmaz. Nezaret işi yapılacaq künü kelir de, mıtlaqa qolaysız alğa qalırsıñız. Eñ aqıllı adamlar bile er şeyni bir kereden añlap olamazlar. Eger derste nenidir añlamağan olsañız, aman qo luñıznı köterip ocañızdan sorañız.

12 – Sınıfta qaç rale tura? – Sınıfta 15 rale bar. – Tahtanıñ üstünde ne asılğan? – Tahtanıñ üstünde suret asılğan. – Bu, kimniñ sureti? – İsmail Gasprinskiyniñ suretidir. – Penreler yanına ne qoyulğan? – Pencereler yanına gül çerepleri tizilgen. – Sınıf odasında qaç pencere bar? – Sınıfta üç pencere. – Tahta nasıl çalışa? – Tahta pült yardımınen çalışmağa başlay. – Ders bitkenini ne bildire? – Dersniñ soñunda zil çalına. Demek, teneffüs başlana. – Talebeler sınıftan qayda çıqalar? – Talebeler azbarğa çıqalar.

13 Çanta (ikâye) Emil Amit

2-nci afta

–

Anası yipke asılı bem-beyaz çamaşırlarnı elinen tutıp baqa.–

Elbet de, çantañ eski olsa, ‘eki’ olur. Başqa balalarnıñ çantaları yañı, menimki ise… – Yeter endi! – anası sertlene, çırayı sıtıla.– Seniñ yañı formañ bar. Leviza senday ekende mektepke çablanen barğan vaqıtları da ola edi… Şimdi de maña, baq, dostları to ğaylıqta oynap-çapıp yüreler, çeçek cıyalar. Endi mektepni bitirip, kitap-defterlerden qurtuldıq, dep quvanalar. Leviza ise mal fermasına ketmege azırlana. Çalışmağa ögrenmek istey, bilgisini arttıracaq ola… Anasına yardım etmek istey.Anası quruğan çamaşırlarnı toplay ve tahtaları quraqşığan merdivenden çardaqqa köterile. Server köz qıyığından Levizanıñ penceresine baqa: aptesi özüniñ beyaz halatını ütüley. Bu halat anasınıñki edi,

–

başladıñ…–Ekieken!

Server azbardaki arabaçıq üstüne oturıp, pırq-pırq burnunı çeke. Elindeki taze yeşil çubuqnen qumnı çızğalay. Er vaqıt, er şeyniñ eskisi maña kelip tüşe,– dep burnu astından mırılday ve közyaşları çıbırayım dep turğan közlerini kirli ellerinen oqalay. Kitaplar, derslikler Levizadan asabalıq qalalar: yuz yıl yatqandan soñ maña… Endi çantası da eskirdi, oña keregi yoq, maña bereler…

Vazgeç endi, şınşıqlay berme! – dey o, artına ayla nıp.– Leviza beşke oquy edi, sen ise beş degil, endi eki bile ala

– Men saña, kadâm, birinci aylığımızdan yañı çanta alırım,– dedi Leviza Serverniñ qulağına pısıldap. Dedi de, aytqanlarından utanır kibi, şu saat başını keri çekti.

Serverazırlana.aptesine baqtı. Aptesi oña endi balaban qız olıp köründi. Dülberligi de öyle… Köyde ondayın dülber qız yoqtır. Lâkin Levizanıñ qalın saçları arasında qıstırılğan papadiye çeçegi solğan, bürüşken… Server aptesini acıgan kibi oldı. Deminki can ağırısını da unuttı.

…Leviza em yırlay, em de ütüley. Penceredeki çöl çeçegi destesini eslemey. Qaşan yelçik çeçeklerniñ yapraqlarınen oynay, yelpirete, güya toğaylıqlarnıñ qoqusını Levizağa sezdirmek istey. Leviza penceredeki çeçeklerni körgeninen, şaşıp qaldı. Atta qolunı bile pişirdi. Çeçeklerni eline aldı, sıypadı, qoqladı, bağrına bastı. Soñ, pencereden başını çıqarıp, belinece egilip, o yaqqa, bu yaqqa baqtı.

– Hucur qız bu bizim Leviza,– dey öz-özüne Server.–Çeçeklerni men şay, olmaycaq bir şey dep ketirdim, o ise maña çanta… Özü de birinci aylığından… bar da añla baqayım qız balanı.

14 şimdi onıñki oldı. Ömründe birinci kere aq halatnen işke ketmege

– Server, kadâm, bu yaqqa kelçi. Saña gizli bir şey ay tacam.Server,

til köstergenim içün qulaqlarım burulmazmı eken, dep qorqa-qorqa pencere yanına keldi.

Server yerinden sıçrap turdı, özenniñ o tarafına cayılğan yeşil toğaylıqqa köz taşladı: etrafta çeşit renkte çoq tan-çoq çeçek cayrap yata, öyle bir dülber manzara ki, güya onı tılsımlı ellerinen nasıldır bir acayip ressam yapqan. Server soñki sefer burnunı çekti de, qoranıñ üstünden sekirip, o tarafqa çapıp ketti.

– Server! Serverçik! Bu yerde iç kimse keçmedimi? – Yoq, körmedim,– dedi Server ve aptesine tilini kösterip, özen yalısında oynağan balalar betke çapmağa ıntıldı.

15 Luğat: asabalıq qala – залишається в спадок vazgeçmek – відмовлятися şınşıqlamaq – скиглити sertleşmek = açuvlanmaq çıray sıtmaq – насупитися çabla (papuç) – чув’як quraqşımaq – розсихатися köz qıyığı = mında: köz çetinden qıstırmaq ~ iliştirmek bağrına basmaq ~ quçaqlamaq ıntılmaq = tırışmaq gizli = sırlı keri keçmek = artqa qaytmaq imaye = qorçalav Metin üzerinde sualler: 1. Server ne içün azbarda mırıldap otura edi? 2. Anasınıñ Serverge cevabını tapıp oquñız. 3. Serverniñ anası qızı Levizanı ne içün imaye ete? 4. Leviza odasında ne yapa, qayda ketmege azırlana? 5. Pencereden Serverge aptesi nasıl olıp köründi? Bunı ikâyeden tapıp oquñız. 6. Server Leviza aptesi içün ne yaptı? 7. Leviza çeçeklerni eline alğan soñ qardaşınen olıp keçken dialognı oquñız. 8. Serverniñ ‘Elbet de, çanta eski olsa, ‘eki’ olur’ degen sözlerinen razısıñızmı? 9. Etraftaki tabiatnıñ güzelligini tasvirlegen parçanı tapıp10.oquñız.Leviza nasıl qız olğanını tasvirleñiz. 11. Serverniñ areketlerini begendiñizmi? 12. Begengen parçañıznı ikâye etiñiz.

16 ‘Qorantada ana ile bala, qardaşlar arasında nasıl munasebetler qurulmaq kerek?’ mevzusında ağzaviy çıqış azırlañız. Qoşma malümat E. Amit aqqında Mustaqil oquv içün Halilniñ oyları İdris Asanin Beşincige baram men, Kirdim on yaşına. Endi büyük hayallar Dolanalar başımda. Olıp cesür kosmonavt, Kâinatta uçsammı... Seyaatçı olıp men, Okeanlar aşsammı... Ya bir şair olsam da, Aqiqatnı AlâEñKâinattaKün–Dey:BabamYañıVatanıma,yırlasam…halqımaömürsırlasam…sezipoyumnı,Özüñnialdama.eveldenaşıqıp,yaldama.yahşısı–egersenalsañdersiñden.

• Biz ana tilimizni bilmek kerekmiz, bu bilgi bizge ömür boyu yardım eter.

Luğat: kosmonavt = kâinatçı salmaq (şive) = qoymaq Ana tiliniñ emiyeti Aşağıdaki fikirlernen razısızmı?

17 Oquv, ilim, ‘Alâ’KelecekkeBabaDoğruAqqaAngiKüçlüİlimQalışmasañünerdekimseden.barda–qaruvbar,olurbilegiñ.yolnenketseñde,dönertilegiñ’.niyet–yahşışey,sözüntutammen.yolsalam,alıpdersimden.

• Qırımtatar tili yardımınen başqa türkiy halqlarnıñ vekillerinen qonuşa bilemiz. ■ 1-iş. Metinni oquñız.

• Qırımtatar tili bizge vatanperverlik duyğusını aşlay.

• Qırımtatar tili derslerinde fikir etmege, fikirlerimizni doğru, açıq-aydın, hatasız ifade etmege ögrenemiz.

Qırımtatar tili – qırımtatar halqınıñ milliy tili, türkiy tiller gruppasına kire. Bizim tilimizniñ çoq asırlıq tarihı, medeniyeti ve yazısı bar. Ulu qırımtatar yazıcıları ve şairleri öz eserlerini qırımtatar tilinde yazğanlar. Diger tiller kibi, qırımtatar tili de halqnıñ tarihı ve medeniyetini, ma neviy ayatını, ananeleri ve turmuşını aks ettire. Milletniñ

•

■

Qırımtatar tilini bilmek kerekim, bu bilgi maña ömür boyu yardım eter.

Qırımtatar tili maña vatanperverlik duyğusını aşlay, öz halqım ögünde mesülietimni is etmege yardım ete.

Siz aşağıdaki fikirlernen razısızmı?

•

Qırımtatar tili yardımınen başqa türkiy halqlarnıñ vekillerinen qonuşa bilem.

•

• Tez oqumaq, oqulğannı añlamaq, metinnen çalışmaq ayatta kerek olur.

Qırımtatar tili derslerinde fikir etmege, fikirlerimni doğru, açıq-aydın, hatasız ifade etmege ögrenem.

•

■ 2-iş. Devletimizde qırımtatarlarnı tamır halqı dep tanığanlarnı siz bilesizmi? Metinni oquñız. İnsan qaysı milletke mensüp olsa, şu milletniñ tili onıñ içün tuvğan til ola. Devlet tili – belli bir devlette siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy ve medeniy ayatta birleştirici rol oynağan tildir. Ukrainanıñ devlet tili – ukrain tilidir. Ukrain tili memleketimizniñ er bir müessisesinde qullanıla. Merkeziy gazeta ve mecmualar, qanunlar ukrain tilinde neşir etile. Ukrainada er bir milliy azğınlıqnıñ öz tuvğan tilini saqlap qalmağa aqqı bar, ve devlet buña kefillik bere. Ta mır halqları, şu cümleden qırımtatar tiliniñ ögrenilüvi ve inkişaf etilüvi içün şaraitler yarata. ■ 3-iş. Metinni oquñız. Epiñiz ciddiy yanaşıp, öz ana tiliñizni istek ve sevginen ögrenseñiz, doğru yazmağa da ögrenirsiñiz. Öz fikirleriñizni ağzaviy ve yazılı şekilde doğru qul lanıñız. Açıq-aydın ifade etmek içün tuvğan tiliñizni ögreniñiz. Öyle ikâye etmek ve yaza bilmek kereksiñiz ki,

18 eñ büyük degerligi – yazğan, laf etken ve fikir etken tilidir.

Fikir etken! İnsannıñ bütün añlı ömrü ana tilinen bağlıdır!

Tüşti mektep yoluna. Özen boyu ketkende, Çeçek cıydı qoluna. Mektebine barğan soñ, Ocasını taptı o. Çeçeklerni ocanıñ Quçağına attı o. (1939 s.)

19 diñlegen ya da oquğan adam sizni em añlasın, em de oña meraqlı olsun. Siz ana tilimizni qoşma ögrenmek içün malümatnı qaydan tapasız?

■ 4-iş. Aşağıdaki sözlerden cümleler tertip etip yazıñız: Qırımtatar tili, er kün, dersleri, ola, yektebimizde; Çañ, kirdiler, balalar, qaqılğanınen, sınıfqa; İsteseñ, temelli, oqu, bilmek, kitaplar, ana tilini; Tilinde, Qırımda, ve, neşir etile, mecmualar, qırımta tar, Çoq,gazeta;tilimizniñ, asırlıq, bar, tarihı; Añlı ömrü, bütün, bağlı, ana tilinen, insannıñ; Til, hazine, bitmez-tükenmez, tuvğan; Kire, tiller, qırımtatar, gruppasına, türkiy. ■ 5-iş. Şiirni oquñız. Qızçıq çeçeklerni qayda cıyğanını ve kimge bağışlağanını öz sözleriñiznen yazıñız. Ayşeçik Cınğız Dağcı Bir kün saba Ayşeçik

20 ■ 6-iş. Metinni oquñız. Müellifler kimge muracaat eteler?

Balalar, epiñiz ciddiy yanaşıp, öz ana tiliñizni istek ve sevginen ögrenseñiz, doğru yazmağa da ögrenirsiñiz. Öz fikirleriñizni ağzaviy ve yazma şekilde doğru şe killendiriñiz.

■ A, b, c ariflerinen başlanğan onar söz tapıp yazıñız.

■ 7-iş. Atalar sözlerini oquñız, manalarını añlatmağa tırışıñız. Bilgi aqqında atalar sözlerini köçürip yazıñız. Sabırnıñ tübü – sarı altın. Bilgisiz insan, qanatsız quş kibidir. Olacaq bala areketinden belli.

Öyle ikâye etmek ve yaza bilmek kereksiñiz ki, diñlegen ya da oquğan adam sizni em añlasın, em de oña meraqlıBöyleolsun.suallerge cevap beriñiz: – Fikirlerni doğru şekillendirmek içün qaysı qaidelerni qullanmalımız?–Qonuşqanda nege riayet etmelimiz?

■ Siz metinniñ esas fikrini añladıñızmı? Tilni ögrenmek içün bir kün, bir yıl yetermi? Siz nasıl netice çıqardıñız?

■ Ağzaviy cevabıñız içün 3–4 cümle tiziñiz.

■ 8-iş. Metinni oquñız. Til ögrenmek pek qolay. Bala 3–4 yaşında endi laf etmege bile. Aynı vaqıtta, til pek mürekkep, ğayet zengin, olduqça ifadeli ve er bir adamnıñ, bütün cemiyetniñ ayatı nen er taraftan sıqı bağlıdır. İç kimse: ‘Of, bundan bir kün evel men, niayet, tilni ögrendim’,– dep aytıp olamaz. Til –bitmez-tükenmezdir!

Açıq-aydın ifade etmek içün tuvğan tiliñizni ögreniñiz.

Bilgen – bilgisine işanır, bilmegen – parmağını tişler. Bilgi saibi bilgige toymaz. Büyükke sayğı, küçükke sevgi.

21 ■ 9-iş. İbretli ikâyeni oquñız. İkâyeniñ esas fikrini ifadeleñiz.

Ocağa talebeler nege kerek?

Talebelerniñ oqumaq içün ocası olsa, ocanı aysa kim ögretir? Yoqsa oca başqa bir şeyge ögrenmeymi? Buña oca şöyle cevap berdi: – Ögrene, elbet ögrene. Tamam buña oña talebeler berildi. ■ Sayğılı talebeler! Siziñ fikriñizce, ocalar sizden nelerni ögrene ya? Buña er biriñiz cevap tapıp, sınıfta onı seslendiriñiz. Ev vazifesi. Ocanıñ tevsiyesine köre ev vazifesini saylap alıñız. ■ 1-iş. Metinni oquñız, defteriñizge köçürip yazıñız. Metinni tafsilâtlı (demek bazı müim yerlerini açıqlap) ikâye etiñiz. Tuvğan til Bizim tuvğan tilimiz – qırımtatar tili. Onda ne qadar ötkür sözler bar! Qırımtatar tili zengin, dülber. Sözlerde qartallarnıñ seslerini, özençiklerniñ şırıltısını eşitmek mümkün. Bu tilde Aşıq Ümer ğazellerini yarattı. Noman Çelebicihan ‘Ant etkenmen’ şiirini yazdı... Yu. Qandım İzaatlı luğat Ğazel – bu … ■ 2-iş. ‘Ocağa talebeler nege kerek?’ ibretli ikâyeni öz sözleriñiznen ikâye etiñiz.

22 ■ 3-iş. Emil Amitniñ ‘Çanta’ ikâyesini qısqadan ikâye etiñiz. (Evde ya da özara) dialognı oyun şeklinde keçiriñiz. Siziñ bugün qaç dersiñiz bar Bizimedi? bugün 5 dersimiz bar Derslerdeedi. ne yaptıñız? Oquy, yaza ve saya edik. Oca ne yaptı? Oca yañı malümatnı añ lattı.Ya talebeler şu vaqıtta ne yapaTalebelerediler? ocanı diñley ediler.Soñ ne oldı? Soñ oca talebelerden ne añlağanlarnı soradı.

O – oquvdır ki, insanlarnıñ malıdır, O – ilimdir ki, milletniñ kemalıdır!

Üsein Şamil Tohtarğazı

23 3-nci afta O nedir?

O keser tamarını er zilletin, Yer gider dini ve islâmiyeti, Diregidir semalarnıñ ve yerniñ, O, bitirir keregini er milletin, O – oquvdır ki, insannıñ malıdır, O – ilimdir ki, milletniñ kemalıdır!

Nerde olsa onıñ iledir saadet,

O

Onsuz millet mahv olacaqtır, niayet,

Onıñle yapıldı telefon, telegraf, Demir yollar, parohodlar, türlü nizam, Onıñ içün yaratmış bizleri tabiat, O – oquvdır ki, çocuqlarnıñ malıdır, O – ilimdir ki, insannıñ kemalıdır!

O

Bundan soñra onsuz ayat olmayacaq,

Dünya onıñ elinde döner-dolanır, Cümle halqı kendi elinde qullanır, Onsuz adam nereye varsa horlanır,

Er şeyden artıq oña vardır riayet,

Onıñ ile açılan gül solmayacaq, O olan yerde zuluma yer qalmayacaq, – oquvdır ki, çocuqlarnıñ malıdır, – ilimdir ki, insannıñ kemalıdır!

24 O – oquvdır ki, çocuqlarnıñ malıdır, O – ilimdir ki, insannıñ kemalıdır! Amerika onıñle qazandı şüret, Avropalı oldı bar dünyaya ibret, Nedir elektrik, acayip bir quvet, O – oquvdır ki, çocuqlarnıñ malıdır, O – ilimdir ki, insannıñ kemalıdır! Odır bizim raat olmamıza sebep, Çalışırsaq, onı bize verir mektep, Fenden eyi olmaz iç bir başqa meslek, O – oquvdır ki, çocuqlarnıñ malıdır, O – ilimdir ki, insannıñ kemalıdır! Luğat: saadet = bahıt sema = kök dolanmaq = aylanmaq zillet = aşalav, mashara zulum = zorbalıq insannıñ kemalı = insannıñ mükemmeligi mahv olacaq = yoq olacaq meslek = zenaat parohod = vapur oldı ibret = mında: oldı nümüne şüret = şan Şive sözleri: çocuq – bala, var – bar, verir – berir, nerde – ne yerde, açılan – açılğan, olmayacaq – olmaycaq, bize – bizge, yaratmış – yaratqan, bize – bizge, çalışırsaq –çalışsaq, olmamıza – olmamızğa, tamar – damar kibi.

4.

2.

1.

25 Suallerge cevap beriñiz. Üsein Şamil Tohtarğazınıñ ‘O nedir?’ şiiri ne aqqın da? İlim, oquv insanğa ne bere? Oquvsız, ilimsiz insan nasıl yaşar edi? Şiirde ilimniñ nasıl yeñişleri aqqında ikâye etile? İlim, bilgi, oquv insannıñ nasıl olmasına sebepçidir? Mektep insanğa ne bere? Şiirniñ er bir sutunında tekrarlanğan satırlarnı ta pıp oquñız. (Malümat içün: sutunlarnıñ soñunda aynı bir satırlar tekrarlanuvı usulı, olarnıñ müimligini qayd ete. Faqat olar yañı mündericesini qoşmay.) Şu sözlerniñ ma nasını añlatıñız. Qoşma malümat Ü.Ş. Tohtarğazınıñ [yuqarıda berilgeninen beraber] ‘Ne kerek?’, ‘Çocuq, git mektebe!’, ‘Oqumaq ister!’ kibi şiirleri, mahsus balalar içün yazılıp da, halqnı ilimge, bilgige davet eteler. Olar caillikten qurtuluv mevzusına aitler. Müellif balalarğa muracaat ete, çünki olar halqnıñ kelecegidir. Şevket Yunusovdan Mustaqil oquv içün Çocuq, git mektebe!

3.

5.

6.

7.

Üsein Şamil Tohtarğazı

Oqu, cail qalma, Yazı yazmaya ögren, Dünyada hor olma, Yazıdır işi gören,

Ceennemde yanma, Odır yemek veren, Müfsitlere qanma! Seni güzel gören. Çocuq, git mektebe, Çocuq, git mektebe, Bulursıñ mertebe! Ara bul mertebe!

Olurdı, bil sorap. Ocañdan al cevap, Bil, ol AndanÇocuq,alicenap.gitmektebe,almertebe!

Onsız dünya harap

* Şiirde rastkelgen şive ve laqırdı sözlerine misal ketirip, olarnıñ edebiy şeklini tapıñız.

26

1909 s.

Dünyada er şey çoq, İster iseñ savap, İlimsiz, emek yoq, Çalış, ögren esap.

Bilen er daim toq, Hazinedir kitap, Deme sıcaq-suvuq. Cailliktir azap. Çocuq, git mektebe, Çocuq, git mektebe, Aq verir mertebe! Var, qazan mertebe!

Qonuşuv qaideleri Qonuşuv qaidelerini biliñiz Adamlar sizni daa yahşı añlasınlar dep, qonuşuv qaidelerine emiyet beriñiz. Diger adamlarnıñ işlerini sorañız, bunı samimiylik ile yapıñız.Yahı diñleyici oluñız. Yah şı laqırdı etken degil, yahşı diñlemege bilgen yahşı subetdeş sayılğanını unutmañız. Muqayt olıp tenqit etiñiz. Başta öz yañlışlarıñız aqqında laf etip alıñız, tek soñ ise digerlerniñkisini doğrudan-doğru degil, vastalı kösteriñiz. Özüñizni yükseltmey, nazik, sakin, işançlı laf etiñiz.

27 Adamlarnı maqtañız. Adamlar aqqında tek yahşı tüşüniñiz, olar ğa işanıñız.Qavğa-dava çıqarmañız. Başqa adamnıñ fikrini ürmet etiñiz. Külüñiz, biri-biriñizge tebessüler bağışlañız! Siz külümsire señiz, sizge de cevap etip külümsirerler.Qaidelerni oquñız. Defterge tek resimlerde olğan qaidelerni yazıp alıñız. ■ 1-iş. Metinni oquñız. Mündericesi boyunca misaller ketirmey sualler tiziñiz. Metinge serleva beriñiz. Dostuñnı qolaysız bir vaziyetke qoymaq olmay. Dostuña qıyın becerilecek ricalarnen bulunma. Arqadaşıñnıñ, yardım etip olamağanı içün, qabaat duyğusı peyda olur. Yardımğa pek sıq muhtac olma. Erte-keçmi, dost bundan bezer. Vadesini eda etip olamasañ, söz berme, akis alda dostuñnıñ senden közü qaytır. Can ağırtıcı lağaplar qoyma, beden nuqsanlarından külme, sayğısızlıq bildirme, terseyme.

a) Til – insanlar arasında qonuşuv vastası.

c) Til qonuşmaq, fikir etmek ve öz fikirlerini ifade et mek içün kerek.

b) Tilde halqnıñ tarihı, medeniyeti ve urf-adetleri öz aksini tapa.

■ 3-iş. Metinni oquñız. Zemaneviy adamğa kitap kerekmi? Elbet de, kerek! İnsanlar kitap oqup, öz bilgisine bilgi qoşalar. Özüniñ söz

■ 2-iş. Til nedir? Bu fikirlernen razısıñızmı? Begengen cümleni köçürip yazıñız ve ezberleñiz.

B. Mambet ■ 5-iş. Kitap aqqında atalar sözlerini oquñız, defteriñizge köçürip yazıñız. Olarnı nasıl añlaysız? Bir kitap biñ adamnı ögrete. Eñ yahşı dost – kitaptır. ■ 6-iş. Metinni oquñız. Sözler, sözler, sözler… Mektepte sen çoq sözlerni oqumağa ve yazmağa ögrenesiñ. Bir sıra sözler ayrı predmetlerni bildire: top, terek, kitap, masa. Diger sözlerniñ ise abstrakt (mücerret) manası bar: meramet, dünya, tabiat. Sen daa çoq yañı sözler ögrenirsiñ, olarnı añlap başlarsıñ. Er yañı oquv yılı saña çoqtan-çoq acayip sırlar açar. Dünya

■

28 baylığını arttıralar, bilgi dairesini kenişleteler. Kitap oquv miyimizni çalıştırta, tüşünmege ögrete, tasavur ve fikir etüv qabiliyetimizni inkişaf ettire. Bundan da ğayrı, kitap lar oqusañız, doğru yazmağa ögrenirsiñiz. Zemaneviy adamğa kitap kerekmi? Cevapnı kitaptan tapıp yazıñız. ■ 4-iş. Tapmacalarnı oquñız. Cevaplarını resimlerge baqıp tapıñız. Defteriñizge tek fiillerni köçürip yazıñız. Terek de degilim, yaprağım bar. Kölmek de degilim, tikişim bar. İnsan da degilim, laqırdı etem. Ocaday er kimge aqıl ögretem. Z. Cavtobeli Santıraç – esapqa, yolaqlı – yazığa. Bu – qaya sızıqlı, onda yazmağa zevqlı. Qap-qara bir oğlançıq Ağaç urba içinde. Burnı tiyse iz qala Beyaz kâğıt üstünde.

29 pek büyük, mürekkep, türlüdir. Sen de onı ögrenirsiñ. Neçün? Çünki bu – meraqlı!

■ Defteriñizge keniş olmağan cümlelerni köçürip alıñız. 1, 2-ci cümlelerden isimlerni saylap alıñız.

■ 8-ci iş. Oquñız. Absatslarnı manalarına köre doğru nevbette köçürip alıñız. Metinniñ bütünini ikâye etmek içün, mündericesine bir sual beriñiz.

Aşağıdaki sıralarnı devam etiñiz. Ayrı predmetlerni bildirgen sözler: top, terek, kitap, ... Mücerret (abstrakt) sözler: meramet, dünya, tabiat, ... Tabiat adiseleri: yağmur, yıldırım, kök quşağı, ... Bilgeniñiz kibi, elli yıldan ziyade sürgünlikte yaşağan halqımız nice qıyınlıqlarnı, facialarnı başından keçirdi, azaplar çekti. Uzun yıllar devamında ana tilinde ne mektep kördi, ne de kitap. Lâkin, buña baqmadan, tilini ğayıp etmedi. O devirniñ qırımtatar balaları rus, özbek, qazah mekteplerinde oqusalar da, qorantalarında ana tilinde, öz şivelerinde laqırdı ettiler. Böyleliknen, tilimiz ölmedi, ya şadı! Zakir Qurtnezir ■ Müellif beyan etken fikirler sizge añlayışlımı? Öz tüşünceleriñiznen paylaşsañız. ■ 7-iş. Metinni oquñız. İnsan etraftaki adiselerni nasıl añlata bile? Mektepte balalar bir çoq fen ögreneler: nebatşınaslıq, ayatfenlik, himiya, coğrafiya, fizika. Bu fenler tabiat qa nunlarını ve onıñ sırlarını aça. Etrafımızda ne olsa, onı añ lay ve añlata bilemiz. Ayvanlar çapa. Uçaqlar uça. Özen ler aqa. Demir küneş nurlarından qıza. Suv, qaynağanda, buvğa çevirile. Yağmur başlanmazdan evel kök güdürdey, yaşın yaşnay. Küneş nurları içinde kök mas-mavı, çabaq qırmızı ola.

30 Babam ketirgen kitap

a) Kitapnıñ ayatı ormanda başla na. Başta terekni keseler, onı fabrikağa alıp keleler. İşçiler onı pıçalar, pişireler, kâğıt hamırı yasaylar. Soñra kâğıt hamırını ince yolaqlar etip cayalar, rulonlarğa saralar.

ç) Asılında kitap qaydan keldi? Böyle mücizeni kim tüşünip taptı? Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız. ■ 1-iş. ‘Babam ketirgen kitap’ ikâyesini tafsilâtlı ikâye etiñiz. ■ 2-iş. Üsein Şamil Tohtarğazınıñ ‘O nedir?’ şiirini ifadeli oquñız. Dialognı oyun şeklinde keçiriñiz. Kütüphanede Selâm aleyküm, Aliye hanım! Aleyküm selâm, Anife. Men yañı bir kitap oquycaq, bunı ise qaytaracaq olam. Kitapnı begendiñmi? Ebet, pek begendim.

b) Babam maña yañı kitap alıp keldi. Kitaptaki resimlerni közden ke çirdim.c)Azır kâğıt neşriyatqa kelip tüşe. Mında cıyuv, basuv, cıltlav tsehleri bar. Andan kitap kütüphanege, tükânğa, soñra oquyıcığa barıp tüşe.

31 Onıñ serlevası nedir? ‘Qırımtatar halq masalları’. Angileri aqlıñda qaldı? Men türlü-türlü masallarnı oqudım... Ya bugün ne alacaq olasıñ? S. Üseinovnıñ şiirlerini. E, bar. Pencere yanındaki paflarğa barıp al. Seyran ocanıñ kitapları üçünci rafta. Özüñ tapıp olursıñmı? E, taparım. Sağ oluñız.

Küz keyfi mücize, aqransız, pek dülber.

Artından qış kelir, soñ ise gür baar, Küz keyfi qalbime bağışlay neşeler.

Küz keldi, turnalar cenüpke uçalar, Yapraqlar sararıp, zeminge tüşeler.

Oña teñ kelalmaz atta ki lâleler.

32 4-nci afta Küz A. Veliyev

Yapraqlar töküle bağça ve bağlarda, Qalplerde de güya töküle yapraqlar.

Ballanğan almalar, yüzumler, meyvalar Küç bere bizlerge, daa güzel ne bar?

Küz keldi, turnalar cenüpke uçalar, Yapraqlar sararıp, zeminge tüşeler.

Terekler qaç türlü boyanen boyalğan, O qadar boyanı olar qaydan alğan?

Artından qış kelir, soñ ise gür baar, Küz keyfi qalbime bağışlay neşeler. Luğat: aqransız = bir şeyge beñzemez manasında gür = mında: coşqun zemin = yer mücize – диво neşe = quvanç, sevinç teñ kelalmaz = bir (aynı) olamaz

33 ■ Sual ve vazifeler: 1. Şiirni ifadeli oquñız. 2. Yıl mevsimleriniñ biri-biri artından kelgen sırasını tapıñız.3.Şairniñ qalbine neler neşe bağışlay? 4. Küzde bağ-bağçalar insanğa nasıl küç bere? 5. Berilgen sıfatlarnı oquñız. Küz renklerini bildirgen sözlerni qayd etiñiz. Mavı, beyaz, portaqal tüs, qırmızı, sarı, qara, qaverenki, mor, kül tüs, qoyu qırmızı. 6. Şair küz keyfini nasıl çeçeklernen teñeştire? 7. ‘Zemin’ sözüne manaca yaqın olğan sözlerni tapıp oquñız.Seyyare, topraq, bostan, bağça-bağ, … . 8. ‘Renkli yapraqlar’ kibi serleva şiirniñ nasıl dörtlügine9.’Qalplerdekelişe? de güya töküle yapraqlar’ cümlesini añ latqan satırnı belgileñiz 10. Aşağıdaki resimge şiirniñ angi dörtlügi kelişe? Qırımtatar elifbesi Elifbeniñ ariflerinen tanış oluñız. Olarnı doğru aytıñız. (Buña sizge astlarında berilgen transkriptsiya belgileri yardım eter.) A a B b C c Ç ç D d E e F f G g [a] [be] [ʤɛ] [tʃ] [de] [ɛ] [fe] [gɛ] Ğ ğ H h I ı İ i J j K k L l M m [ʁɯ] [he] [ɯ] [i] [ʒe] [kɛ] [lɛ] [mе] N n Ñ ñ O o Ö ö P p Q q R r S s [nе] [ŋe] [o] [ø] [pe] [q] [re] [se] Ş ş T t U u Ü ü V v Y y Z z [ʃe] [te] [u] [y] [v] [je] [ze]

34 Ariflerniñ yazı şeklinen tanış oluñız. A a B b C c Ç ç D d E e F f G g Ğ ğ H h I ı İ i J j K k L l M m N n Ñ ñ O o Ö ö P p Q q R r S s Ş ş T t U u Ü ü V v Y y Z z ■ 1-iş. Metinni oquñız. Defteriñizge köçüriñiz. İlk küz ayınıñ başından avalar yavaş-yavaş daa da suvuqlaşa.

Ses ve arifler Qırımtatar elifbesi 31 ariften ibaret. Yazıda olar 8 sozuq ve 23 tutuq sesni bildire.

Saba turğanda otlarnıñ üstü ağarıp başlağanı közge taşlana. Ava taze. Gölçikler yapraqlarnen tolıp qala. Küz yağmurı sepeley. Yazda yağmur tez keçe. Küzde ise yağmur sıq-sıq yağa, topraqlar eppeyi vaqıt sılaq qala. Yeller de toqtamay ese ve urluqlarnı uzaq-uzaqlarğa alıp kete. Tarlalar da yavaş-yavaş sararıp başlay. Yalıñız çam ve narat terekleri yeşerip tura. ■ 2-iş. Şiirni ifadeli oquñız, özüñizni seslerniñ tilimizge has telâffuzına alıştırıñız. Küz Küz kelgende ese yeller, Sıq-sıq yağa yağmurlar.

Derelerden aqa seller, Töküleler ÇavkelerBiznenUçıpSarardılaryapraqlar.bağ-bağçalarkettiturnalar.qaldıboztorğaylar,veqarğalar.

35 â arfi elifbege kirsetilmegen, çünki o, alınma, arap ve fars tillerinden kelgen sözlerde rastkele. Sozuq sesler a, e, ı, i, o, ö, u, ü – sozuq seslerni bildirgen ariflerdir. a, ı, o, u – qalın sozuqlarnı bildirgen arifler. e, i, ö, ü – ince sozuqlarnı bildirgen arifler. o, u, ö, ü – dudaqlı sozuqlarnı bildirgen arifler. ■ 3-iş. Metinni oquñız. Metinniñ mündericesine sualler beriñiz. Serin taze küz avası dım ormannıñ qoqularınen tolu. Ortalıqta quşlarnıñ yañğıravuq çiviltisi yayray. Salqın yelçik qocaman tereklerniñ yapraqlarınen yengil-yengil oynay. Göñül hoşnut duyğularnen tolıp-taşa. Qırımnıñ ta biatınen sanki quçaqlaşasıñ. Dağ içinde yayrağan küneşli sesler yürekni coştura. G. Üseinova ■ 4-iş. Şiirni ifadeli oquñız. Defteriñizge köçüriñiz. Altın küneş saqlana

Bulutlarnıñ artına. Kökler küskün, yer külmey, Quşçıqlar ep ağlana. Yeller ese,

YelQaçışsalarYapraqlarnıduvulday,quvalay.yapraqlar,olarnıobalay.

Odabaş ■ Sözlerde sozuqlar qaysı nevbetke esaslanıp rastkele? Ya dudaqlı sozuqlarnı qaçıncı ecağace rastketirmek mümkün? Tüşünceleriñizge esaslanaraq, ocañıznen beraber neticeler çıqarıñız.

O arfi daima [o] sesini bildire: o, qol, olmaq.

36 Sozuq seslerniñ hususiyetleri

E arfi ince [ɛ] sesini bildire: tez, er kes, kemane.

Ü arfi söz başında ve birinci ecada d, t, s, ç ariflerinden soñ [y] sesi ni bildire: üç, tüş, süt, dünya. Qalğan allarda [u] sesini bildire: küç, yü zum, güzel. Ekinci ecadan başlap ise o, çoqusı allarda [u] [ɯ] arasında aytılğan bir ses kibi kelir: küçlü, ömür, lâkin tüşünmek, tüşürmek. ■ 5-iş. Metinni oquñız. Qayd etilgen sozuqlarnıñ telâffuz hususiyetlerini añlatıñız. Yağmurlı ve suvuq bir küz. Eki afta qadar Aqmescit te qalğan soñ köyümizge kettim. Başı dumanlı Çatırdağ artta qaldı. Aluştağa engenimizde Demirciniñ damları qararmaqta, sakinleşken deñizniñ artında ufuqlar ince bir sisnen (dumannen) örülmekte. Aqşam olmaqta… Cınğız Dağcı ■ 6-iş. Metinni oquñız. Defterde 5–6 sozuqnıñ hususiy telâffuzını böyle şekilde kösteriñiz: tereklern/ĭ/ñ, t/ø/kt/ĭ/ler, v/ɛ/ ve il. Qışnıñ arfesi. Küneş qadrini coydı. Endi selbi tereklerniñ boyundan yuqarı köterilmege küçü yetmey. Künler qısqardı, geceler uzandı. Erte qaranlıq basa, keç tañ ata.

A arfi daima [a] sesini bildire: alma, taraq, qan.

I arfi qısqa [ɯ] sesini bildire: Qırım, qış, tış.

U arfi tek söz başında ve birinci ecada daima [u] sesini bildire: ufaq, tuz, quvet. Çoqusı qalğan allarda ise qısqa [u] ve [ɯ] arasında aytıl ğan ses kibi kelir: odun, çoqusı, yuqu; lâkin tavuq, uzun. (Soñki telâffuz tek ekinci ecalarğa hastır.)

Ö arfi tek d, t, s, ç ariflerinden soñ [ø] kibi aytıla: söz, töpe, çöl. Qal ğan allarda ise [o] kibi kelir: kök, ömür, köy; lâkin kör (sıfat) – kör (fiil) (Sözlerniñ manasını ayırmaq içün telâffuzı ayrı ola.)

İ arfi söz başında ve Y arfınıñ ögünde ince [i] sesini bildire: ikmet, iqlim, arbiy. Qalğan allarda ise [i] ve [ɯ] arasında aytılğan, yani tar [ĭ] sesi şeklinde rastkele: deñiz, Keriç, kirpi.

37 Ava suvudı. Terekler yapraqlarını töktiler. Tek selbilerniñ töpelerinde bir qaç keçikip qalğan öksüz yapraqlar tepren mekte.Qarılğaçlar ve sığırçıqlar erte yarıq cıllı diyarlarğa yol aldılar. Turnalar da olarnıñ peşinden uçıp kettiler. Tair Halilov ■ 7-iş. Metinni oquñız. Ormanda küz Küzde orman ne de güzel! Aqqayınlar altın tüslü anter ler kiygenler. Qaşıq ağaçnıñ yapraqları allandılar. Emenniñ sıq yapraqları ise baqır tüsüne bürüngen. Quruğan yapraqlar ayaq astında şıtırday. Tek çam ve naratlar kene de yem-yeşil turalar. Ya ormandaki mantar bolluğına ne dersiñiz! Olar endi çoqtan berli mantarcılarnı bekleyler! ■ Şu metin yardımınen dudaqlı seslerni qullanuv hususiyetlerine barıp yetiñiz: Olar ekseriyette qaçıncı ecada rastkele bile? Ekinci ecada olarnıñ yerine qaysı dudaqsızlar ola bile? Üçünci ecada ne vaqıt olabilirligini ise siz ocadan soray bilesiz. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

38 Leylekler uçıp kelirler Tair Halilov

leyleklerni quvançnen qarşılap, olarğa: “Bizim leylekler”, – deymiz. Leylekler yuvalarını tamir etip yerleşken soñ, çoq keçmey, dünyağa leylek balaları keleler. Olar kün-künden öse, tük çıqara, qanat kerip başlaylar. Biraz ösken soñ, qorqmay, yuvanıñ kenarından yolğa baqıp turalar. Olarnıñ uçmağa ögrengenlerini körip: “Uçmaq zevqlı şey olsa kerek”,– dep suqlana edim.

Qanatları pekingen soñ, yaş leylekler, büyüklerge qo şulıp, bütün künlerini pirniç tarlalarında keçireler. Yavaş-yavaş küz kelip yete. Suvuqlar yaqınlaşa, leylekler sıcaq memleketlerge uçıp keteler. Men olarnıñ artın dan baqıp, qanatım olmağanına, leyleklernen beraber uçıp ketalmağanıma tarsıqam.

5-nci afta

Kene dağlar ve çöller yeşerecegini ve leylekler qaytıp keleceklerini bekleyim. Leylekler uzaqlardan mıtlaq qay tıp kelirler. Luğat: yeşerecek = yeşil olacaq qırıq = sınıq pekinmek = qaviy, sağlam olmaq tarla –

поле

Yolnıñ eki çetinde gür ve yüksek selbiler öseler. Evi mizniñ qarşısındaki bir selbiniñ ucu qırıq. Terekniñ qırıq ucunda leylekler yuva yasağanlar… Baarniñ başında ley lekler özleriniñ yuvasına qaytıp keleler, onı közden keçire, soñraBiztüzeteler.anamnen

39 selbi  – тополя suqlanmaq – по-доброму заздріти, захоплюватися tamir etmek – ремонтувати tük çıqarmaq – оперитися çöl – степ Sualler ve vazifeler: 1. Metinde kimniñ adından ikâye etile? 2. Leylekler yuvalarını qayda yasağanlar? 3. Baarde quşlar yuvalarını ne yapalar? 4. Leylek balaları öskenleri aqqında cümlelerni tapıp oquñız. 5. Qanatları pekingen soñ yaş leylekler ne yapalar? 6. İnsanlar ne içün quşlarğa “bizim leylekler” deyler? 7. Metinge kelişken serlevanı tapıñız. a) ‘Leyleklerniñ yaşayışından’ b) ‘Leyleklerniñ yuvaları’. 8. Küz mevisimini tasvirlegen cümlelerni tapıp oquñız. 9. Cümlelerni devam etiñiz 1. Evimizniñ qarşısında selbiniñ qırıq ucunda … 2. Yaş leylekler, qanatları pekingen soñ, … 3. Küzde, suvuqlar yaqınlaşqanda … 10. Resimge kelişken abzatsnı tapıp oquñız. Tutuq sesler Qırımtatar elifbesinde 23 tutuq bar. Olar tek yañğıravuq ya da sağır olur. Çoqusı çiftlidir: b–p, d–t, g–k, ğ–q (bular sözlerde biri-birinen nevbetleşe bile), v–f, j-ş, c–ç, z–s. Çiftsiz yañğıravuq tutuqlar bulardır: l, r (olar qattı ve yımşaq olur), m, n, ñ. Y – yarım sozuq ses. k ve g tek ince sozuqlarnen beraber kelir: köz, gül, kim. q ve ğ tek qalın sozuqlarnen beraber kelir: qan, ğurur, Qırım.

Soñki devirde halq adlarını keçilgeni közetile, yani: yanvar – ilk qış, iyül – oraq, fevral – kiçik, avgust – arman, mart – saban, sentâbr – ilk küz, aprel – çeçek, oktâbr – orta küz, mayıs – quralay, noyabr – boş, iyün – ilk yaz (oña kiraz da deyler) dekabr – ilk qış

40 ■ 1-iş. Metinni oquñız. Qayd etilgen sözlerni elifbe tertibinde yazıp alıñız. Küz tabiatını tasvirlegen cümlelerni köçürip yazıñız. Küz. Tereklerniñ yapraqları sararıp, töküle başladılar. Kök qubbesi qara bulutlarnen qaplı, yağmur yağmay, dai ma salqın yeller ese. Bugün Kerim ve Reyan qopqa, sepetlerini alıp, Yunus nıñ maşinasınen dağğa, qızılçıq ve fındıq cıymağa kettiler. Olar evden çıqqanda, küneş deñiz artından yañıçıq köterile başlağan edi. Kerim qayda ketmesin, Reyannı daima özünen beraber ala. İbraim Paşi ■ 2-iş. Şiirni ifadeli oquñız. Oktâbr Ziyadin Cavtobeli Bulutlar dolana, kök yüzü qarara, Ese salqın yel, yapraqlar sarara. Kün biraz qısqara, geceler uzana, Kâ yağa yağmurlar, soqaqlar suvlana. Bağçada meyvalar, bağlarda yuzumler: ‘Bizlerni qaldırmay, tez cıyıp alıñ!’– der. ■ Şiir qaysı devirde yazılğanını añlağandırsız? Neden? Şöyle malümat ile tanış olsañız. Qırımtatarlarnıñ taqviminde aylar türlü adlandırıla edi: arapça (moarem, sefer, rebil evel...), Avropa ve rus tilleri vastasınen kirgen sözler ile (yanvar, feral, mart...).

Bütün gazetalar, kitaplar latin elifbesinde basıldı. Mekteplerde dersler de latin elifbesi ile alıp barıldı. Latin elifbesi üzerinde imlâ qaideleri yapıldı. Bölge ve merkezlerde elifbe qurultayında bu qaideler qabul etildi. Ocalarğa mahsus kurslar açılıp, bu qaideler ögretildi. Köyde mer kezler açılıp, halqlarğa yañı elifbe ögretildi.

1927 senesi endi Qırımda ve başqa cumhuriyetlerde latin elifbesine keçilgen edi. Abduraman Bari

41 Bundan ğayrı, misal içün quralay – er şey bir tertipke, bir yolğa qoyulğanı, qurulğanı içün öyle adlandırıla. Ya qalğanlarınıñ adı neden peyda olğanını añlağandırsız? ■ 3-iş. Metinni oquñız. Latin elifbesi Arap elifbesiniñ 4 türlü şekili basma tehnikasında qıyınlıq doğurması, onı ögretüvniñ ve ögrenmekniñ zorluğı ve sozuq seslerniñ arap elifbesinde olmayuvı kibi eksikliklerni közde tutaraq, arap elifbesini çetke taşlap, türk-tatar halqları arasında latin elifbesini cayratmaq ve şu elifbeni qabul etmek aqqında pek çoq kimseler ortağa çıqtı. Bunıñ qattı tarafdarı olaraq Azerbaycanda Ağam-Ali oğlı, Qırım da Asan Sabri Ayvazov ve başqaları bu iş oğrunda çalışa ediler. Latin elifbesine qarşı olğan yazıcılardan qazanlı Alimjan İbragimov ve qırımlı Temircan Odabaşlar edi. Kütleniñ ekseriyeti de arap elifbesini saqlamaqnıñ tarafdarı edi. Gazeta saifelerinde pek çoq munaqaşa, dava ve tenqitler devam etip turdı. Bakuda tatarlarınıñ umumiy qurultayı olıp, onda bü yük professorlarnıñ çıqışları diñlendi. Qurultayda qızğın munaqaşalar olıp keçti. Neticede latin elifbesi qabul etil di. Bundan soñ latin elifbesi Qırım, Qazan, Orta Asiya ve Azerbaycan türk-tatarlarnıñ elifbesi olaraq qabul etildi.

■

42 Luğat: munaqaşa = tartışma kütleniñ ekseriyeti = halqnıñ çoqusı tenqit – критика latinleştirüv = latin elifbesine keçirüv Sualler: 1. İnsanlar ne içün arap elifbesinden latin elifbesine keçmege qarar aldılar? 2. Latin elifbesiniñ tarafdarları kim edi? 3. Tatarlarnıñ umumiy qurultayında nasıl neticege keldiler?4.Qırımda latinleştirüv qaçıncı sene başlanğan edi? Bunıñ içün neler yapılğan edi? 5*. Yuz yıl evelki ve şimdiki latin elifbesine keçüv esnaslarında umumiy ve farqlayıcı çizgini tapıñız. (Buña ocañıznen beraber Kiriş sözni daa bir kere oqup, onıñ maqsadına diqqat etiñiz.) ■ 4-iş. Metinni oquñız. *-nen qayd etilgen sözlerni elifbe tertibinde köçürip yazıñız. Yapraqlar yerge tüşkenleri aqqında cümlelerni tapıp, köçürip yazıñız. Yavaştan* salqın yel esmege* başladı. Terekler* üs tünde endi sararğan, bazıları ise qızarğan yapraqlar sağına-soluna* sallana* berip, biri-birilerine urulalar, soñ avada bir-qaç kere daire yasap, istey-istemey yerge* tüşeler. Öz* qısmetlerine* razı* olmağan kibi yerde de tınç* turmaylar*. Özlerini bir-qaç kere anda-mında* taşlaylar ve soñ yavaş* yerge yatıp qalalar. Yolcularnıñ ise* yapraqlarnıñ bu alından haberleri* yoq. Öz yollarından mağrur* keteler. Naciye Ametova

43 ■ 5-iş. Metinni oquñız. Metinniñ mündericesine 3–4 sual berip yazıñız. Qayd etilgen sözlerni elifbe tertibinde köçürip yazıñız. Küzdeki orman Küzdeki* ormanda özüñni ne de kederli duyasıñ*. Terek ler üstündeki* renkli anterler endi tüşken*. Çıplaq çökürler arasından küneş özüniñ sönük* nurlarını* saça. Yüvezniñ qırmızı* salqımları bu nurlar astında parıldap*, közlerni qu vandıra*. Yollarğa çubarlı* küz yapraqları tökülip* töşelgen. İnce ineli* naratlar* yeşillenip turalar. Saba ayazı* solğun ve yeşil* otlar üstünde* ağarıp* körüne. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

6-ncı

V arfi eki türlü ses yerine yazıla. Meselâ, vazife sözü [vazifɛ] kibi oqula, suv, alıp baruv sözleri ise [suw], [alĭbaruw] kibi oqula, yani [w] sesiniñ telâffuzında dudaq-tiş degil, tek dudaqlar iştirak ete.

Yuqarıda qayd etilgeni kibi, qırımtatar tilinde tutuqlarnıñ tek bazısı yımşar, qalğanları ince sozuqlar yanında bile yımşamaz, yani: bir, menim, göl, sene, şeer, çekmece, defter, ceviz, ve, yer, deñiz, kölmek sözleri [bĭr], [mɛnĭm], [gol’], [sɛnɛ], [ʃɛer], [tʃɛkmɛʤɛ], [dɛftɛr], [ʤɛvĭz], [vɛ], [jɛr], [dɛŋĭz], [kol’mɛk] kibi oqula ve il.

44 afta Bazı seslerniñ telâffuz hususiyetleri ve olarnıñ transkriptsiyası

H arfi, q ve ğ arifleri kibi, bir-eki istisnadan ğayrı (olarni luğatta tapa bilesiñiz), sözlerde tek qalın sozuqlarnen beraber kelip, qattı telâffuz etile, meselâ: halq – [xalʠ], hususiyet – [xususijɛt], hoş – [xoʃ]. Lâkin alınma (esasen arap ve fars tilinden kelgen) sözlerniñ telâffuzında [h] sesi saqlana, böyleliknen yazılışı da eki türlü ola bile: Alla ve Allah, sana ve sahna, baar ve bahar ve dig. Küz bayramı Derviza – küz bayramı. Bu bayram ilk küzniñ 22-de gecesinen kündüzi teñ olğanda qayd etile. Bundan soñ tabiat quvetten kesile ve aqiqiy küz başlana. Bu maalde Küneş Başaq yıldız taqımına kire. Derviza eki sözden ibarettir: ‘der’– qapı, ‘viza’– kirişke ruhset demek. Yani başqaca aytqanda, derviza sözüniñ ‘yañı dünyağa kirmek’ degen manası bar. Dervizağa nasıl azırlanıla? Eski zamanlarda, adet üzre, bayram arfesinde evler, azbarlar temizlene, tertipke ketirile edi. Ev bikeleri lezetli köbete, çiberekler pişireler. Evelleri bayram künü qızlar kiyinip-quşanğan tarlağa, bostanğa, bağ-bağçalarğa kül sepe, oğlanlar ise ahırlarnı temizlep, içini tütete ediler.

Derviza bayramında yırcı ve oyuncılar, çıñcı ve maneciler yarışlaşa, at qoşuları keçirile edi. Eski zamanlardan qalğan daa bir ananeviy yarışı – küreştir. Küreş yarışı bu gün de er kesniñ diqqatını celp ete. Bayramda uzaqqa taş atuv yarışı da keçirilgen ve bu tek Dervizada olğan bir yarıştır. Taş atqan adam: ‘Qara künler taş qaytqanda qaytıp kelsinler’,– dep ayta edi. Dervizada mıtlaqa yarmalıqlar da ola. Bayram adet üzre Horan oyunınen bite. Bu oyun halqnıñ birdemligini numayış ete. Qadim zamanlarda Dervizada adamlar yayladan keti rilgen sürüni qarşılap, öz qoylarını alıp, çobanlarnen esaplaşa ediler. Bundan soñ ya yañı çobannı saylay, ya da eski çobannı qaldıra ediler. Dervizadan soñ ise toylar mevsimi başlana edi. Luğat: aziz muqaddes, mubarek

aqiqiy = kerçek ananeviy – традиційний ahır – стайня, конюшня tütetmek = tütünnen temizlemek birdemlik = birlik kül – зола numayış etmek = köstermek

=

45 Adette, Derviza bir qaç köyniñ cemaatı tarafından teşkil etile. Bayram çeşme, özen ya da aziz yerler yanında keçirile.Bayram başlanmazdan evel dualar oqula, qurbanlar çalına. Bayramda qızlar içün salıncaqlar qurula. Qadınlar ise bayırçıqtan elekni tığırtıp, o angi tarafqa yatacağına baqalar: elekniñ tübü kökke baqsa – bol bereket olacaq, başqa tarafınen baqsa – bereket az olur. Elek bir yanına turğan alda – aşlıqlar ziyade ösip çıqacaq eken.

46 çeşme = çoqraq çıñcılar ve maneciler = çıñ ve manelerniñ icra eticileri ev bikesi – домогосподарка Başaq yıldız taqımı = Qızı yıldız taqımı Sualler ve vazifeler: 1. Derviza bayramı qaysı künü qayd etile? 2. ‘Derviza’ sözüniñ manası ne? 3. Halqımız eski vaqıtları bayramğa nasıl azırlana edi? 4. Bayramda qadınlar elekni nege tığırta ediler? 5. Derviza bayramında nasıl yarışlar keçirile edi? 6. ‘Qara künler taş qaytqanda qaytıp kelsinler’ ibareniñ manasını añlatqan satırnı oquñız. a) qara künler iç de qaytıp kelmesinler; 7.b) Qadimiy zamanlarda Derviza bayramında köylüler kimlernen esaplaşa ediler? 8. Cümlelerni devam etiñiz. 1. Derviza bayramı başlanmazdan evel … 2. Qızlar kiyinip-quşanıp tarlağa, bostanğa … 3. Tek Derviza bayramında uzaqqa … 4. Bayram künü köylüler yayladan … 9. Küz yarmalığında ekseriyette neler satıla edi? 10. ‘Küz bayramı’ metininden resimge kelişken cümle lerni tapıp oquñız. PEKİTÜV ■ 1-iş. Metinni oquñız. Çoq keçmeden Çatırdağnıñ başı tumanlar içinde ğayıp oldı, kök yüzü kirlendi, ve şeerge küzniñ ilk yağmurı yağ dı. Yağmurdan soñ ruzgâr esti, ava suvudı, raatlıq bağçasında, uçuşqan quşlar kibi, yapraqlar uçuştılar, yağdılar. Bir qaç kün içinde terekler soyundılar, çalılar qarardılar.

47 Salğırnıñ yalılarında yanıq yaralarnı añdırğan kül renkinde lekeler peyda oldılar. Salğırnıñ suvları bılandılar, ve qısımnıñ soñunda qış kelip yer yüzüniñ bütün yaralarını beyaz bezlernen sardı. Qışnıñ mına böyle apansızdan kelip qapılarğa tayanacağını kimse bilmey edi. Cınğız Dağcı ■ 2-iş. Şiirni ifadeli oquñız. Yaz keçken soñ küz kelir, Küzde sıcaq eksilir, Qısqarıp barır künler, Gece sızğırır yeller. S. Üseinov ■ 3-iş. Metinni oquñız. Qadimiy zamanlardan berli, asırlar boyu, yaşayış qu rumı, ömür tarzından asıl olıp qalğan ve devam etken er angi milletke has öz hususiy milliy qoqusı bar. Misal olaraq, tuvğan evimizni ketire bilem. Cenkten evel bizim evimiz daima qave ve alma qoquy edi, çünki er Allanıñ sabası anam yıltıravuq altın tüste cez el degirmeninde qave çeke, soñ ocaqta köpürtip pişire ve babamnen ekisi biri-birine: “Saba şerif hayırlı olsun”, – dep sabalıq qavelerini içe edi ler. Hoş qave qoqusı odalar içine cayray edi. Küzden baar gece tavanda acayip dülber, uzun şekilli qandıl-sinap al maları, bera armutları ve yüvezden ibaret top-top evenkler asılı turğan. Kavkazda şarap içüv adet olıp qalğanı kibi, bizde qave içile edi.

Tair Halilov

48 ■ 4-iş. Metinni oquñız. Küzde orman Orman keç kelgen küzde bile güzeldir. Yel ve şamata yoqtır. Kündüz parlaq küneş parılday. Hoş avada küz qoqusı bar. Saba sararğan tarlalar üzerinde ince tuman yayılğan. Pıtaqlar arasında kök ağarıp tura. Tereklerde al tın tüsüni alğan soñki yapraqlar körüne. ■ 5-iş. Şiirni ifadeli oquñız. Altın mevsim M. Qarahalil Küz keldi. Ep bağça-bağlarda Zevqlı tımar emegi qaynay. Yırcı quşlar sustı er yaqta, Altın mevsim coşqun adımlay.

…Bostanlarda qavun-qarpızlar Örken atıp, pek mamür oldı. Al yanaqlı alma, armutlar Sepetlerge rıqma-rıq toldı. Kebarlaşqan salqımlar Sergilerde ballanıp pişti. Başlarını eggen narlar Pişip-pişip, şerbetke toldı. …Geceleri siya bulutlar Sıq-sıq ciddiy meclis quralar. Eriştirip köyniñ halqını Sert tamçılar taşlap turalar.

Ajderha yırtıcı közlerini daa ziyade aqaytıp:

Ajderha tuluptan çıqqanınen, közlerini aqaytıp, çobanğa baqa. Çoban ajderhağa: – Qana, ayt baqayım, seni ölümden qurtarğanım içün maña ne bereceksiñ? Saña ola tulubımnı harapladım, – dey.

7-nci

Hastağa lezetli aş kerek. Yahşı ki, sen tapıldıñ. Olar davalaşıp turğan arada, yanlarına bir tilki kele.

49 afta Eyilikke kemlik yapma Qırımtatar halq masalı Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken, eyilik yapmağa sevgen bir çoban bar eken. Künlerden birinde bu çoban qoylarınen dağ etegine köterilgende, dağda yanğın çıqqanını köre. Yaqın barıp baqsa, ne körsün, ateş içinde balaban bir şey çapalana em de bala kibi ağlay eken. Çoban çoq tüşünip turmay, aman tulubına bir yip bağlay da, onı ateşke ata. Çapalanğan şey tulup içine kirge ninen, çoban onı çekip çıqara. Çıqara amma, bu insan degil, yalınları ateşte küygen, büyük bir ajderha yılanı eken.

– Meni qurtarğanıñ içün seni çip-çiy aşaycağım, – dey. Çoban nege oğrağanını bilmey: – Olâ, canavar oğlu canavar, yardımğa yetip kelmegen olsam, kebap olacaq ediñ de? – dey.

– Men tulubımnı yaqıp, cinesir ajderhanı ateşten çıqar dım. ‘Zametimni nasıl ödeyceksiñ’ dep sorağanda, maña, ‘seni aşaycağım’, dey. Davamız da şunıñ üstünde,– dey çoban. Tilki şu saat aqsızlıqnı añlay, lâkin eñqastan añlamağan kibi:

Tilki:– Ne oldı? – dep soray.

– O menim işim degil, – dey ajderha. – Men hastam.

50 – Çoban dostum, sen pek qopay bir adam ekensiñ de. Balaban bir ajderha seniñ tulubıña sığarmı? Yalan aytasıñ, ğaliba,– dey. Añqav ajderha işniñ asılına barmay: – Sığdım, sığdım, vallayi-billâi sığdım! – dep qıçıra. – İnanmayım! – dep inatlana tilki.– Böyle küçük tulupqa sığacağıña menim asla inanacağım kelmey,– dep tekrarlay.–Qana, tulupqa bir daa kirçi, közümnen köreyim. Ajderha tulupqa kire, lâkin başını tışta qaldıra. – Köresiñmi, sığmay ekensiñ de,– dey tilki.– Kevdeñ kirdi, başıñ ise tışta qaldı. – Mına, başım da sığdı,– dep, ahmaq ajderha tulup içi ne kömüle.Çobanşu saat tulupnıñ ağızını bağlay da: – Eyilikke kemlik yapqannıñ taliyi budır! – dep, ajder hanı kene ateş içine köterip ata. Luğat: ajderha – дракон aqaytıp = (açuvından) aylandırıp aqsızlıq = adaletsizlik dağ etegi = dağ yanı zamet = qasevet, çapqalav işniñ aslına barmamaq = iş (mesele) nede olğanını añlamamaq kevde = beden ödemek = borcnı qaytarmaq taliy = taqdir canavar = cinesir = şive: yat eyilik = yahşılıq eyilikke kemlik yapma = yahşılıqqa yamanlıq yapma enqastan = aselet, mahsus yalınlar = çetler

5.

2.

1.Plan:Çoban

4.

3.

9.

2.

1.

6.

4.

51 Masallar çeşitleri Masallar türlü ola. Tılsımlı masallarda mıtlaq mücizeler yüz bere. Ayvanlar aqqında masallarda ayvanlar qonuşa, bir-birine musafirlikke bara, atta mektepte oquylar. Turmuş masallarında fuqare köylü ya da ayneci baynıñ yaşayışı tasvir oluna. Turmuş masalları adamlarğa ille bir şeyler ögrete, olar ikmetli fikirler taşıy. ve vazifeler: Künlerden birinde çoban dağda ne köre? Çoban ateşten neni çıqara? Ajderhanen çoban ne içün davalaşalar? Nasıl ayvan kelip olarnıñ davasını çezmege yardım ete? Tilki çobannı qurtarmaq içün nasıl aynecilik uydura? ‘Közlerini daa ziyade aqayta’, ‘Zametimni nasıl ödeyceksiñ’ söz birikmeleriniñ manasını añlatıñız. Masalnı rollerge bölip oquñız. Masaldan begengen parçalarnı tapıp oquñız. Masalnıñ çeşitini tayin etiñiz. Masalnı plan boyunca ikâye etiñiz. dağda yanğın köre. Çoban ateşten ajderhanı qurtara. Ajderha çobannı aşaycaq ola. Ayneci tilki ajderhanı aldata. Ahmaq ajderha tulup içine kire. Ecalar ve imlâ qaideleri a, ı, o, u – qalın ecalarnı teşkil etken sozuqlar; e, i, ö, ü – ince ecalarnı teşkil etken sozuqlar. Qırımtatar tilinde sözler ecalarnıñ çeşitine köre tertip etile: sınıf, tögerek. Yalğamalar ise olarğa daa tutuqlarnıñ çeşitine (yañğıravuq ya sağır olğanına) köre de qoşula: kitap+tan, azbar+ğa, saife+ler.

7.

8.

3.

5.

Sual

10.

52

Haberlik yalğamalarında: dostım, dostsıñ, dosttır.

Alfiillerde: olıp, sögip. ■ 1. Metinni oquñız. Metinniñ mündericesi boyunca 3–4 sual tiziñiz. Masallarnıñ birinci yaratıcısı – halqtır. Eski zamanlarda adamlarnıñ yaşayışı pek ağır edi. Adamlar yahşı yaşayışqa ümüt beslep, ömür boyu saban süre, boğday saça, topraqnı tımar ete, ekin çala, ağaç kese, yün işley, toquy, balıq avlay ediler. Masallarda halqnıñ yaşayışı öz aksini tapqan. Adamlar öz duşmanlarını nasıl yeñgenlerini tasa vur etip, bundan yüreklene ediler. Masallar adamda emin lik doğura, onı ruhtan tüşürmey. Masallar qaviy iradeli olmağa, zulumğa qarşı turmağa, onı yeñmege ögreteler. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

Soñki qaideniñ bir qaç istisnası bar (yalğamalar dudaqsız olur): Keçken zaman fiillerinde: köçti, qoydı Saiplik ve tüşüm kelişlerinde: onıñ, köyni.

Ohşav-küçültüv yalğamalarında: topçıq, sözçik.

Eki ecalı sözlerde tamırnıñ birinci ecasında dudaqlı olsa, ekinci ecası da dudaqlı olur: o+dun, kö+mür. Bir ecalı söz dudaqlı olğan da, ekinci ecasınıñ yerini alğan yalğama da dudaqlı olur: köz+lük, doğ+muş. (Ekinci ecadaki sozuq tar [u/ü] ve [ı] arasındaki ses kibi aytılğanını unutmañız.)

Qaranlıq tüşken soñ, bay ailesinen evge qapalıp, azbar ğa, balaban börüboğar köpegini yibere eken. Divar artındaki qomşusı ise, yaz aqşamları azbarda sofra qurıp, ur-pat lasın çalğı çalıp, şeñ-şeramet yaşay eken. Bay kimerde köpek avuldısına azbarğa çıqqanda, fuqareniñ şeñlgini eşi tip, şaşıp qala eken.

– Olân, qomşu, – dey bay soyı bir kün fuqare qomşusına.– Baş kestirem, cebiñni yarım saat qarmalasañ yarım şa tapılmaz. Öyle eken, seniñ qorantaña bu qadar şeñlik qaydan kelgen?

Urğu

Fiilniñ şahsiy şekillerinde: oynaˊylar, keleceˊksiñiz. Fiilniñ emir meyli şekillerinde: yapaˊyıq, yeˊkünleñiz.

Sözniñ quvetlice aytılğan ecasına urğulı eca deyler. Qırımtatar tilinde urğu ekseriyette sözniñ soñki ecasına tüşe. (Qalğan ecalarnıñ sozuqları tarca, qısqaca aytılğanı tamam urğu soñki ecasına kelgenniñ sebebidir, atta urğulı ecada bile şu qısqartuv alına rastkelmek mümkün. Bu sozuq larnıñ deñişüvlerinen sizni biz evelki derlserde tanıştırğan edik.)

Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken, bir bay ve bir fuqare – divardaş eki qoranta yaşay eken.

Fiilniñ menfiy şekillerinde: tapaˊlmay, boysuˊnmağan.

8-nci afta

53

Lâkin bazıda urğu soñki ecağa tüşmey, ondan evelki ya da daa ögündekisinde qala bile. Hususan bunı şöyle allarda közete bilemiz: Haberlik yalğamalarında: musulmaˊnım, Aqmescitliˊsiñ, Hersonlıˊmız.

Türlü zarf ve yardımcı söz çeşitleriniñ yapıcı yalğamalarında: ukra iˊnce, bumı, aytçı, adaleˊtçün (adaleˊt içün), meˊnnen. Altını çoq, şeñligi yoq Qırımtatar halq masalı

Fuqare altınnı evine alıp kelip, apayı ve balalarına köstere. Olar altınnı ne yapmağa bilmeyip, ahır-soñu azbar nıñ bir köşesine kömeler. Şu künden başlap, fuqareniñ azbarında ne külkü, ne de çalğı eşitile. Ğarip fuqare deseñ, töşegine kirgen soñ da, köz lerine yuqu kirmey. Bay qomşusı ise, onı körgen sayın yanın dan külümsirep keçe. Aynıñ biter gecesi bu al fuqareniñ canına barıp tiye. O, altın tolu bardaqnı bayğa alıp kele de: – Ma, al bu bahşışıñnı! Sen maña bir bardaq altın degil de, bir bardaq dert bağışlağan ekensiñ,– dey ve altın tolu bardaqnı taşlap,

– Seniñ balalarıñ tezden boyğa yetken yigitler olacaqlar. Sen olarnıñ kelecegini de tüşün. Men saña bir bardaq altın bağışlayım, oğullarıña saqla,– dep, bay fuqarege bir bardaq altın bere.

54 – Egilip kirer evim olğan soñ, yalmap yutar aşım olğan soñ, cuvurıp cürgen balalarım olğan soñ, menim daa ne qasevetim olacaq?

çıqıp kete. Birazdan soñ fuqareniñ azbarından kene evelkisi kibi külkü, şeñlik ve çalğı sesleri eşitile. Luğat: aynıñ biter gecesi = aynıñ soñunda ahır-soñu = niayet bağışlamaq = mında: ediye etmek bardaq = mında: gügüm baş kestirem = söz berem börüboğar – вовкодав dert = ğam, azap divardaş = qomşu qarmalamaq = aqtarmaq ur-patlasın = mında: büs-bütün canına barıp tiye = beze, açuvı çıqa şeñ-şeramet = şeñ

3.

5.

1.

6.

2.

8.

2. Bay fuqarege bir bardaq altın bağışlay.

3. Fuqare altınnı evine alıp kele.

9.

7.

11.

10.

4.

Sual

55 yarım şa tapılmaz = bir kâpik bile tapılmaz ve vazifeler: Siz oquğan masal kimler aqqında? Bay ve fuqare – divardaş qomşular – nasıl yaşay ekenler? Fuqare öz ayatında neden raat edi? Bir kün bay fuqare qomşusına ne bağışlay? Fuqareniñ evinde şeñlik ne içün kesile? Fuqare bayğa altın tolu bardaqnı ne dep qaytara? Masaldan bay ve fuqare nasıl yaşağanları aqqında abzatsnı tapıp oquñız. Bay bergen altınnı fuqare ne yapqanını tapıp oquñız. Masalnıñ çeşitini tayin etiñiz. Masalnı roller boyunca oquñız. Masalnı aşağıdaki plan boyunca ikâye etiñiz. ve fuqare qomşularnıñ yaşayışı.

4. Fuqare altınnı bayğa qaytara. Telâffuz ve imlâ qaideleri Bazıda sözler cümle içinde telâffuz deñişmelerge oğray bile. Neticede olar sözniñ yazılışında da ifadelene. Eki ecalı sözlerge mülkiyet yalğaması qoşulğanda, onıñ ekinci eca sında olğan tar ı, i, u, ü sozuqları adet üzre tüşip qalır, meselâ: oğul –oğlum, göñül – göñlüñ, aqıl – aqlı, lâkin torun – torunı, oyun – oyunı.

Tek manaca farq etken sözlerniñ soñunda yañğıravuq ses rastkele bile: meselâ: at – ad, alt (tüp) – ald (=ög), set – sed (=mania), qayt –qayd; red etmek. Bu qaide z arfine üküm etmey. Şu arif sağırlaşmaz: toz, tiz, köz.

1.Plan:Bay

56 Tamırı eki (siyrekçe – bir ve üç) ecadan ibaret olğan sözlerniñ soñunda p, t, q, k arifleri yañğıravuqlaşa, meselâ: kitap – kitabım, maqsat – maqsadıñ, taraq – tarağı, kemik – kemigi; dört dördü (lâkin qırq – qırqı), tüp – tübü, cep – cebi; istidat –istidadı, iştirak –iştiragı. Olarnıñ yazılış hususiyetini imlâ luğatı vastasınen tayinlemek mümkün. Tüşip qaluvnen bağlı deñişmeler ekseriyette aşağıda berilgen sözlernen bağlı (cedvel A. Memetovnıñ ‘İmlâ luğatı’(Aqmescit, 2014) esa sında tizilgen): ağız ağzı ağzaviy akis aksi aqıl aqlı arif arfi asır asrı bağır bağrı bahıt bahtı beñiz beñzi boyun boynu burun burnu devir devri devriy fikir fikri ilim ilmi ilmiy isim ismi ismiy köküs köksü qısım qısmı nutuq nutqu nutquy oğul oğlu resim resmi resmiy sınıf sınfı sınfiy ufuq ufqu şahıs şahsı şahsiy şekil şekli vaqıt vaqtı

1. Metinni oquñız. Metinde qaysı şahıstan ikâye etile? Masal – uydurılğan ikâye. Masallarda bizlerni ayrette qaldırğan mücizeler saqlıdır. Er angi masal bizge bütün bir alemni aça. Bu alemde tılsımlar, inanılmaz maceralar, büyük sırlar ve merhametli qaramanlar bar, yahşılıq yaman lıqnı yeñe, soñu hayırlı ola. Masallarda halq ikmeti bar. Olarda ayatiy, bazıda felsefiy meseleler köterile. Biz masalnı diñlep, baş qaramanlarğa duyğudaş olamız. Böylece, biz şefqatlı olmağa ya da quvanmağa ögrenemiz.

■

3. Masallar yardımınen balanıñ nutuğı mükemmelleşe.

■

3. Metinni oquñız. Oquğan masallarıñızdan 2–3 misalinen mündericesini tadqilañız. Masallar halq ağız yaratıcılığınıñ keñ darqalğan ve müim bir türüdir. Qırımtatar masalları qadimiy devirlerde meydanğa kelgen ve asırlar boyu qırımtatar halqınıñ tari hını, ömrüni qaplap alğan eserlerdir. Aqıllı kirpi, ayneci tilki, qorqaq tavşan, ahmaq qaşqır, merametli qırmısqa – qırımtatar masallarında eñ sıq rastkelgenYaramazlıq,ayvanlardır.hiyanetlik

2. Masallar hayalnı inkişaf ettire, söz baylığını arttıra.

1. Yahşı masallar bizge türlü qayğılardan qurtulmağa, özümizde eminlik arttırmağa yardım ete.

2. Cümlelerni oquñız.

kibi qara küçlerni çeşit devler, cadılar, yılanlar, ajderhalar ifade eteler. Masallarnıñ qaramanları qara küçlerni yeñe ve öz niyetlerine yeteler. Aliye Veliulladan Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

57

■

58 Musafir Qırımtatar halq masalı Bir zamanda bar eken, bir zamanda yoq eken, bir fuqare bar eken. O fuqareniñ evine bir musafir kelip kete eken. Bu fuqareniñ bir de bay qomşusı bar eken. Bay qomşu fuqareniñ evine kelip ketken musafirden bir şeyler duyumsırağan. Künlerden bir kün bay qomşu fuqareni evine çağıra–da:Sen bizge ne içün kelmeysiñ, ya? – dep soray.

9-ncı afta

– Men kibi fuqare adamnıñ siz kibi bay bir qomşunıñ evinde ne işi olur? Men sizge barmağa utanam, – dep cevap bere–fuqare.Utanma, kelip ket,– dey bay. Biraz vaqıt keçken soñ bay: – Aytsa maña, bu seniñ eviñe kelip ketken adam nasıl adam ya? – dep soray. Fuqare cevap bermey. O musafir oña: ‘Men seniñ eviñe kelip ketkenimni, kim ekenimni iç kimsege aytma’, degen eken. Şay olsa da, bay onı oplap, ayttıra. Fuqare oña kelgen musafirniñ Hıdır Nebiy ekenini ayta. – Sen onı, qomşu, maña da alıp kelse. Men Hıdır Ne biyni musafir etmek isteyim. Sen aytsañ, o, bizge de kelir,–dey Künlerdenbay. bir kün Hıdır Nebiy kene fuqareniñ evine kele. O, qonaqbaynıñ alından bir şeyler seze de, oña: – Sen maña bir şeyler aytacaq olasıñ amma, niçündir, aytmağa çekinesiñ. Sen ayt, çoq tüşünip oturma,– dey. Qonaqbay oña: – Bizim qomşu bay sizni öz evine musafirlikke çağıra,–dey.

Luğat: donatmaq – обставити duyumsıramaq ~ şubelenmek körük – міх (ковальський) körük çekmek = körüklemek – роздувати міхом qonaqbay = ev saibi qıymetli = degerli

59 – Sen o qomşu bayğa bar da, kelecegimni haber et,–dep, Hıdır Nebiy razılığını bildire. Fuqare bayğa barıp: – Musafir sizge kelecek, azır oluñız,– dey. Bay şu saat tedarik köre, evlerini donata, aş-suv baqa. Evden yol qapığa barğance kilimler, maqatlar töşete. Şimdi, er şey azır olğan soñ, bay Hıdır Nebiyni beklep tura. Biraz vaqıt keçken soñ qapı qaqıla. Bay qarısına: – Ay, Hıdır Nebiy keldi! – dep, qapığa bara. Qapını açıp baqsa, ne körsün! Çullu urbalı bir tilenci kelgen, arqasında da balaban bir körük bar. Tilenci bayğa: – Men Alla musafirim, qabul et,– dey. Bay açuvnen: – Ket, melun, mından! Maña şimdi qıymetli bir musafir kelecek. Coyul! – dep, onı quva. O demesi, bu tilenci onıñ beklep oturğan musafiri – Hı dır Nebiy eken. Baynıñ közüne tilenci olıp körüngen. Hıdır Nebiy, arqasındaki körükni yerge qoya da, basa-bas körük çekmege başlay. Körükten çıqqan ava, o mükemmel saray nı negizinden qoparıp, kökke savura. Ondan soñ Hıdır Nebiy körükni çöl yaqqa burıp, baynıñ andaki bütün qoylarını, tuvarlarını telef ete. Bundan soñ musafir qaytıp kete. Hıdır Nebiy – bu …… şahıs.

2.

4.

60 maqat = tüklü kilim – ворсистий килим melun = lâin, lânet mükemmel – досконалий, довершений negizinden = temelinden oplamaq – догоджати, улещувати tedarik körmek = azırlıq körmek telef etmek = yoq etmek tilenci = tilengen insan çekinmek = utanmaq Sual ve vazifeler: 1. Bu masalda nasıl musafir aqqında ikâye etile? 2. Bay qomşu fuqareniñ ne yapqanını istey? 3. Fuqare Hıdır Nebiy kelecegini bayğa aytqan soñ, bay ne yapıp başlay? 4. Hıdır Nebiy baynıñ qapısına ne dep kele? 5. Bay musafirni nasıl quvğanı aqqında parçanı tapıp oquñız. 6. Baynı sınamaq içün Hıdır Nebiy kim olıp kele? 7. Hıdır Nebiy baynı nasıl cezalay? 8. Masalnı roller boyunca oquñız. 9. Masalnı plan boyunca ikâye etiñiz.

1.Plan:Bir fuqareniñ evine musafir kelip kete. Bay qomşu musafir onıñ evine de kelgenini istey. Fuqare Hıdır Nebiyge onı bay musafirlikke çağırğanını ayta. Bay Hıdır Nebiyni musafir etmege azırlana. Baynıñ evine tilenci kele. Hıdır Nebiy baynı cezalay.

5.

6.

3.

Devam eteyik: ‘bardaqnı alıp kele’ ve ‘bayğa alıp kele’ söz birikmelerinde sözler özara belli bir bağ vastası ile bağlanıp kelgen ve neni? sualine berip, ille ‘bardaqnı’ kibi şeklini, demek şekillengen olaraq, yani -nı yalğaması vastası ile şeklini talap ete. Kimge? suali de ‘bayğa’ kibi, yani -ğa yalğaması vastası ile şeklini talap ete. Böyle etip birikmeniñ baş (sual berici) sözü tabi sözni idare ete. ‘O’ ve ‘alıp kele’ sözleri cümlede biri-birine teñ qalıp, tek keliştirile. Öz etrafında diger sözlerni sual vastasınen bağlap, müpteda (‘O’) ve haber (‘alıp kele’) gruppalarını teşkil ete. Gruppalarınen birlikte (bazıda yalıñız özleri) de bir bütün, em adiy cümleni teşkil eteler. Çünki sözlerni ayrı, bağlamay qullanğanda olar, biz bildirmek istegen manamıznı ifadelemey. Tek bir cümlede bürleşkende tam manasını ifadeler.

61 Söz birikmeleri. Cümle. Müpteda gruppası. Haber gruppası Nutuqta, cümle tizgende, biz ayrı sözlerni degil, olarnı biri-birine bağlap qullanamız. Em olarnı başta özara birleştirip, söz birikmesini meydanğa ketiremiz.

Bu birikmeler belli bir til qanunları yardımınen tertip etile. Keliñiz, bu nasıl qaideler olğanını siznen beraber biz bir cümle misalinde anıqlayıq.

‘O, altın tolu bardaqnı bayğa alıp kele...’ cümlesini alayıq. Mında ‘bardaq’ sözüniñ nasıl? suali yardımınen ‘tolu’ sözü bağlanıp, tek sırada (iç bir vastasız) tamamlay; ‘tolu’ sözüni ise ne(ge)? suali yardımınen ‘altın’ sözü muayyenleştire, belli bir şeklini talap ete. Demek, bardaq em tolu, em nege tolu olğanını biz biri-birine belli bir bağ vastalarınen birleşkeninden bildik. Em ‘tolu’ sözü – bir vasta talap etmey, yani vastasız, ‘altın’ sözü de – nege? sualinde bar olıp, lâkin şekillen megen bağ vastası ile birleşken. Yani öyle de belli olıp, böyleliknen tüşip qaldırılıp tertip etilgen, teñ.: ‘Men alma aşayım / kitap oquyım’ cümlesinde ne(ni) oquyım? kibi sual bersek de, onı cümlede (umumiy manada olsa) tüşüm kelişiniñ yalğamasını qoşmayıp qullana bilemiz.

62 ■ 1. Metinni oquñız. Müpteda gruppasınıñ tübüni – bir sızıqnen, haber gruppasınıñkisini ise – eki sızıqnen qayd etiñiz. Şekillengen tüşüm kelişli sözlerniñ baş sözüni *-nen belgilep, sual vastasınen bağlañız. neni? * Nümüne: Masallarnı dünyada er kes bile. Masallarnı dünyada er kes seve. Bu sevgi balalıqta doğa. Masallar tılsımlı, şeñ ve atta qorqunçlı olsalar da, episi bir meraqlıdır. Olarnı oquğanda nefesiñ tutula. Amma masallar yalıñız meraqlı, eglenceli degildir. Masallarda daima ibret, ğarezsiz, yahşı ögütler, dostane nasiatlar bar. Masal yahşılıqnen yamanlıqnıñ farqına barmağa ögrete. Halq masalları – tılsımlı quveti olğan ebediy masallar. Masallar bediiy edebiyatqa da meraq aşlaylar. Masallar balağa etraftaki alemni añlamağa yardım eteler, kitap larğa avesini arttıralar. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

– Ne yapsañız yapıñız, amma yarın urluqlıq boğdaynı qaydan tapacağıñıznı aytmasañız, epiñizni cezalarım! –dey.Mırzalar

10-ncı afta

Pek eski zamanlarda bir padişa olğan. Bir kün o padişa qanun çıqarıp: – Memleketten qart adamlarnıñ episi quvulsın! Olar dan fayda yoq. Ne saban süreler, ne de boğday oralar. Tek ötmek aşap, evde keder eteler. Qartlar olmasa – daa yahşı yaşarmız,– emir etken. Qartlarnıñ episini memleketten quvalar. Tek bir qart qala. O bir mırzanıñ babası eken. Mırza babasını saqlay, aşatıp içire, evinde yaşağanını bir kimsege duydurmay. Şu sene bütün yaz qurğaqlıq ola. Ot-ölenler küneşten yanıp kete. Özen ve quyularnıñ suvu quruy. Zahire ambar ları boşay, urluqlıq bile qalmay. Halqnı qorqu sara. Padişa da qasevetke qala. O, mırzalarnı toplayp:

ğam-qasevetke dalıp, evlerine qaytalar. Qart oğlunıñ evge pek kederli qaytıp kelgenini körip: – Ne oldı, oğlum? – dep soray.

– Padişamız saçmağa boğday urluğını soray, amma bir yerde bir urluq bile qalmağan.

– Qorqma, oğlum, yarın padişağa ayt, qırmısqa yuvala rını bozmağa emir bersin. Anda çoq boğday ola turğan.

Kerçekten de, köylüler qırmısqa yuvalarını bozğan soñ, er birinden birer torbaçıq zahire tapalar. Padişa şaşa. Babası qurtarıcı mesleatnı bergen mırzadan:

– Ne içün?

63 Ne içün qartlarğa ürmet Bulğar halq masalı

– Siz maña yardım etip olamazsıñız, baba, – dey mırza.

64 – Saña bu aqıllı mesleatnı kim berdi? – dep soray. – Aytıp olamam, padişam, aytsam siz meni cezalarsıñız,– dey mırza. – Başıñdan bir tel saçıñ tüşmez, ayt! – emir ete padişa. Mırza doğrusını ikâye ete, babasını nasıl saqlağanını ve bu aqıllı mesleatnı oña babası ögretkenini ayta. Tezden yañı qanun çıqa: “Qartlarnı ıncıtmağa kimseniñ aqqı yoq. Olarnı er kes ürmet etsin. Olarnı soqaqlarda körgenler, er daim yol bersinler”. Luğat: boğday ormaq = boğday çalmaq ğam-qasevetke dalmaq = qasevetlenmek zahire = aşlıq danesi kederli = ğamlı keder etmek = yapmağa bermemek qurğaqlıq – посуха mesleat – порада ot-ölen = otlar saban = yer sürmek içün hocalıq alet saban sürmek = yer sürmek urluqlıq = saçmaq içün ayırılğan urluq cezalamaq – покарати ıncıtmaq = canını ağırtmaq Sual ve vazifeler: 1. Padişa nasıl qanun çıqara? 2. Mırzalarnıñ birisi ne yapa? 3. Memleket nasıl bahıtsızlıqqa oğray? 4. Padişa mırzalarnı toplap ne dey? 5. Sağ qalğan qart oğluna nasıl mesleat bere? 6. Padişanıñ yañı çıqqan qanunı ne aqqında edi? 7. Masalnı plan boyunca ikâye etiñiz.

Haber özüne tamamlağan sözlerni bağlay bile. Olar keliş (saiplik kelişinden ğayrı) sualleri vastası ile ve buña nisbeten yalğamaları yardımınen birikeler. Bundan ğayrı, areket tarzını, yer ve vaqıtnı, şart, sebep, maqsatnı ve diger allarnı bildirmek içün sözler qullanıla. İsmiy haber doğrudan-doğru özüne daa ayırıcılarnı da bağlay bile. Böyle etip, haber gruppasına kimni? neni? kimge? nege? kimde? nede? kimden? neden? kibi suallerniñ birine cevap bergen tamamlayıcılar ve nasıl etip? qayda(n)? ne vaqıt? ne içün? kibi suallerniñ birine cevap bergen allar kire. Bazıda daa tamamlayıcılarnı belgilemek içün ayırıcılar da qullanıla. Şu gruppalar birleşip, cümleni teşkil ete. Cümle içinde sözler tek belli bir tertipte kelip, cümleniñ tam manasını ifadeley.

65 qanun çıqara. Bir mırza babasını saqlay. Yaz qurğağı büyük belâ ketire. Mırza evine ğam-qasevetke dalıp kele. Köylüler zahire tapalar. 6. Padişa yañı qanun çıqara. Müpteda gruppası. Haber gruppası Aqlıñızda tutuñız! Müpteda özüne tek onı tayin etkenlerni bağlay bile. Meselâ, ‘Er angi masal bizge bütün bir alemni aça’ cümlesindeki ‘masal’ müptedasına nasıl? suali vastasınen ‘er angi’ sözleri bağlana. ‘Masallarnıñ birinci yaratıcısı – halqtır’ cümlesinde ise ‘yaratıcısı’ müpteda sına ‘masallarnıñ’ ve ‘birinci’ belgileyicileri nelerniñ? ve qaysı? sualleri vastasınen bağlana.

1.Plan:Padişa

3.

Demek, müpteda gruppasına tek ayırıcı aittir. O, kimniñ (neniñ)? nasıl? qaysı? suallerine cevap bere. Müpteda tek onen bağlana bilse de, özü yalıñız müpteda ile bağlanmaz.

4.

5.

2.

Qırımtatar tilinde adetince başta – müpteda gruppası, ondan soñ ise – haber gruppası kelir. Lâkin cümle başında vaqıt ya da yerni bil dirgen allar da rastkele bile. Bundan ğayrı, tek müpteda ya da tek haberden ibaret olğan cümleler de ola bile. Olar da tam bir fikir ifadeyler.

Qalğan sözler, cümleniñ baş azası degil, onıñ ekinci derece azası sayılaraq, cümlede tek alda rastkelgende tam bir fikir bildirmez. Olar esasen qonuşuvda tez cevap bermek içün qullanılır. Misaller: Yazda men köyde raatlanam. men raatlanam qayda? ne vaqıt? yazda köyde

Bağçasaraynıñ aylançıq yollarını keçkenimizden soñ deñiz körünmege başladı. Demek, Aqyar ve Yalta yalı boylarını kezemiz, qulağımızğa hoş kelgen dalğalanuvı meni daima sevindire.

66

1. deñiz körünmege başladı 2. kezemiz 3. dalğala nuvı sevindire ne nasıl? kimni? vaqıt? demek*, neni? ğulağımızğa meni Bağçasaraynıñ aylançıq yalı boylarını hoş ne vaqıt?

Keçken afta biz qorantamıznen Qurban bayramnı qayd ettik. biz qayd ettik ne vaqıt? neni? keçken afta kimnen? Qurban bayramnı qorantamıznen

5) lezetli, bizni, anam, pişire, aşlar, içün, quvandırmaq.

■ -iş. Berilgen sözlerden cümle tiziñiz, sözlerniñ sırasını añlatıñız.

4) zayıf, laf etmege, bilseñ, onda, begenmek, tilni, tırış maq, onı, de, kerek, ve.

67 yolların keçkenimizden soñ ne(niñ)? kelgen Aqyar ve Yalta(nıñ) qayd etilgen sözniñ yanında ne oqçıq, ne de suali olur. Böy le kibi sözler cümlege, bizim şahsiy fikrimizni bildirmek içün kirsetilir. Olarğa öyle de derler – kiriş sözler. eger bir qaç söz episi olıp bir sualge cevap berse, olar be rilgen tertipte, bölünmey, bir yerde yerleşmek kerek. Aslında olarnıñ idare etken sözüne yaqınlığını, müimligine köre tayin etmek mümkün. Meselâ: Biz tünevin baqqan filmni men begenmedim. Men metinde rastkelgen bir sözni añlamadım. Körgeniñiz kibi, mana ceetten müim sözler eñ yaqın yerleşir. Böyle etip, biz sizge cümlede kerek söz qayda yerleşecegini añlattıq. Bundan ğayrı, siz şu söz nutuqta qalğanlardan farq etkenini sezdiñizmi? Doğru, sözdeki urğusından ğayrı, daa mantıq urğusı da bar olğanı sizge belli oldı. Demek, cümleniñ manasını tezce añlatmaq içün, bir de bir sözni başqalardan ayırıp aytalar. İdman olaraq, sizge şöyle cümleni teklif ete bilemiz: Biz parlaq, aqiqat yeñecek kelecegimiz içün küreşni şimdiden alıp barmalımız. – Añladıñızmı ne içün? Doğru, çünki cümle daa da aktual olsun dep, haberden evel ‘şimdiden’ sözüni qullandıq. Mantıq urğusı da şu sözge tüşer.

daima

*-nen

1) qırımtatar, ögrenmege, diger, soñra, men, başta, fen lerni, başladım, tilini, de.

** –

3) zamanğa, dostum, mot, kiyine, menim, uyğun.

**

2) yañı, kütüphanemizge, ketirdiler, kitaplarnı.

*** İşniñ 4-ci cümlesine baqsañız. Deñişken sözler arasındaki farq neden ibaret? Mında tamalayıcınıñ çeşitlerini hatırlağandırsıñız?

Olar arasındaki farqına da yetmege tırışsañız. Soñ siz fiil haber ve is miy haber ne olğanını da añlarsıñız. (İsmiy degende, isim, sıfat, sayı, zamir kibi söz çeşitlerini közde tutalar.)

Dersniñ soñunda oca talebelerge ne bere? İnsan içün eñ qıymetli şey nedir?

** Eki cümlede haber deñişkenini añlağandırsıñız. Bunı siz sözniñ yerine ya da onıñ yalğamasına baqıp tayin etkendirsiñiz, doğrumı?

* Sual berici sözler birikmedeki bağnı tapmağa yardım etemi? Öyle olsa, şu birikmelerniñ çeşitini (sıra ya da idare bağı olğanını) tayin etseñiz.

7) içün, işi, nesil, ocanıñ, insan, ekimniñ, müimdir, sağlığı, kelecek, içün, işi.

Nümüne: Seni mektepke maşnada kim ketire? – Meni mektepke maşnada babam ketire. Siz qaysı mecmuağa yazıldıñız? – Biz ‘Armançıq’ mecmuasına yazıldıq. Sen saba saat qaçta turasıñ? Siziñ bugün qaç dersiñiz bar? Raatlıq künleri siz ne yapacaq olasız?

-iş. Aşağıdaki suallerge cevapnı, cümlede berilgen sırasına köre tertip etiñiz. Deñiştirgen cümle azalarını tapıp, olarnıñ yerini tayin etiñiz.

■ -iş. Anañ, tildir, qırımtatarsıñ, muqaddestir, anadır, Vatandır, baylığım sözlerini haberniñ yerine qoyıp, cümelelerni tamamlañız.

68 6) alıp bara, maşna, türlü, ve, babam, seyaatlarğa, bizni, ayday, sıq.

Belgilemek içün qullanılacaq sızıqlar: müpteda, haber, tamamlayı cı, ayırıcı, al.

69 Küneşten güzel, altından qıymetli ... . Sağlığım ilk sözü, soñki sözü de – ... . Dünyada eñ güzel şey – ... . Dinimiz ... . Vatan – ekinci ... . II. Oquñız. Kerek haberni tapıñız. Dünya saña başın eger, Duşman ve dost qoluñ öper, Cennet yolun barıp taparsıñ sen. Steseñ, oğlum, meni unut, Kökni yaqıp, deñizlerni qurut, Unutma tek: ... sen. Qandımnıñ şu sözlerine yazğan yırnı belli bestekârımız Edip Bağçasaraylı çzü de icra ete. Onı tapıp diñleñiz. Yırnıñ teren manası na başta ocañız, soñ evde ana-babalarıñız ile subetinde yetiñiz.

– ... . Adamnıñ

I.

■ -iş. Aşağıda, vatandaşlarımızdan biri Ayriye bita 2014 s. yazğan şiir parçasına da diqqat etiñiz: Qırım bizim – ey, qardaşlar! –Budır bizim yurtumız! Yürmektir, çalışmaqtır Vatan içün borcumız.

■ Şu bediiy vastanı ve ismiy haberni tapıp, onı talil etiñiz. ■ -iş. Metinni oquñız. Mündericesine 3–4 sual tiziñiz. 1-nci abzatstan söz birikmelerini köçürip yazıñız, baş ve tabi sözlerni belgileñiz. İsmiy haberni tapıñız. Halq masallarında acayip halq edebini köremiz. Masal aytılğanda ya da oqulğanda, balalar fevqülade vaqialarnıñ içinde olıp, eyilikke, insaniyetlikke ögreneler. Masallarnıñ qaramanlarınen beraber quvana ya da kederleneler.

* Y.

** Balalar, yırnıñ söñki cümlesine bir köz taşlasañız. Sizce, cümle ne içün haberde bitmey, devam ete? Doğru, mında müpteda ve haber yerini deñiştirdiler. Bu nege kerek ya, aceba? Bu adise hususan bediiy edebiyatta sıq qullanılğanını ocañız yardımınen 2–3 misalinde tasdiqlap, adını tapıñız.

Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

Qaramanlarnıñ areketi meni ayrette qaldırdı/ quvandırdı / şaşırttı/ taaciplendirdi ve il. Şu vaqialardan böyle neticeler çıqarmaq mümkün: ... yapsañ, aqibeti ... olur.

70 Masallarda işkirlik ve tenbellik, yahşılıq ve yaramazlıq, cesürlik ve qorqaqlıq, doğrulıq ve aynecilik adiy tarzda qıyaslap kösterile. Vaqialar biri-biriniñ artından tez-tez deñişe, em çoqusı tekrarlana. Masalnıñ tili qolay ve dül berdir. Onıñ içün de balalar başqa janrlarğa köre masallarnı qolay qabul ete ve seveler.

derlengen masallarıñıznı hatırlap olasızmı? Cevapnı böyle bir tertipte tiziñiz: – E, hususan ... masalınıñ vaqiaları maña pek tesir etti.

■ -iş*. Keçirilgen subet esasında ‘Eyilik nedir’ serlevalı mulâaza inşa yazıñız ya da ikâye yaratıñız.

Qoşma olaraq daa işkirlik ya da tenbellik, yahşılıq ya da yaramazlıq, cesürlik ve qorqaqlıq ve dig.-ge misal ketire bilesiñiz.

Sultaniye Harahadı

■ -iş*. Oqulğan metinniñ mündericesi, tili sizge añlayışlı edimi? Çoqusı allarda, aytılacaq fikirniñ aydınlığı müellifke bağlıdır, öylemi? Oqulğanda, onıñ fikri açıq ve qolay menimsenilecek. Bu da, öz nevbette, onıñ istidadını ve tecribesini qayd ete. Müellifiniñ öz icadında küçükler içün yapqan işleri aqqında hatırlap ya da daa malümat tapıp, oña qıymet kesiñiz.

■ -iş. Sınıfta bu yönelişte subet keçiriñiz. Şahsen siz qaramanlarınen beraber quvana ya da ke-

Gür çalılıq, tar soqaqta Öglerine ayuv çıqa.

O biri de yüzü töben Yata yerge sanki ölgen. Ayuv kele yaqınına,

Biri aman qaça çetke, Tırmaşa tez qart terekke.

71 11-nci afta

Eki dost şad çıqa yolğa, Yol burula sağğa, solğa. Köy de yaqın degil, uzaq, Balalarğa ola tuzaq.

Bir kün köyde eki bala Qollarına sepet ala, Yollanalar dağğa taraf Yer yemişi, mantar arap. Orman yeşil, ava serin, Qoqusı hoş ölenlerniñ. Quşlar öte tereklerde, Bazıları ereklerde. Balalar da şeñleneler, Oynay, küle, egleneler. Ormanda çoq cilek, mantar, Sepetlerni tolduralar.

O adımlay, yavaş-yavaş Sarhuş kibi, sarqıtqan baş. Abdıraşa balalar pek, İlle çare tapmaq kerek!

Edebiy masal Bala ve ayuv Ziyadin Cavtobeli

72 Burun soza qulağına, Qoqlağan soñ keçip kete. Bala tura şükür ete. Terekteki dostu tüşe, Mısqıl ete em ilişe: – Ayuv seniñ qulağıña Neler ayttı, söyle maña! Saña tiymey, indemeden Qayda ketti ayuv birden? – Ayvan amma, aqıl zadı, Qulağıma fısıldadı: ‘Aqiqiy dost ağır künde Belli ola, bilçi sen de. Dostnı taşlap qaçqan – yaman, Yoldaş olma iç bir zaman’. Luğat: abdıramaq – здригатися, сполошитися aqıl zadı – mında: aqıldane, aqıllı gür çalılıq – густі кусти, зарості yer yemiş = yerde ösen yemiş mısqıl etmek = üstünden külmek ölenler = otlar sarqıtmaq = tübge tüşürmek serin (ava) = salqın şad (olıp) = quvanıp şükür etmek = Allağa şükür etmek yüzü töben = tüpke baqıp Sualler ve vazifeler: 1. Edebiy masalnıñ baş qaramanlarını aytıñız. 2. Oğlanlar qayda ve ne içün yol aldılar? 3. Ormanda olarğa ne oldı? Parçanı tapıp oquñız.

c)

8.

a)

3.

4.

2.

73 bala qorqıp, belâda qalğan dostunı taşlap ketti? özüni cesür ve ziyrek bala olaraq kösterdi? Fikiriñizce, oğlanlarğa «arqadaşlar», «dostlar» demek mümkünmi? Ne içün? Masal ne aqqında? Bu masal yardımlaşuv aqqında. Masal etraftaki alemge sevgi aqqında. Küçük balalar arasındaki munasebetler aqqında. Metinde oğlanlar biri-birinen laf etken parçanı tapıp oquñız.9.Siz müellifniñ diger eserlerini de oqur ediñizmi? Edebiy masalnı aşağıda berilgen planğa esaslanıp, öz sözleriñiznen ikâye etiñiz. bala dağğa kete. Balalar ormanda buluna. Balalar ayuvnen körüşeler. Balalarnıñ özara laqırdıları. Sarf: Metin. Metin çeşitleri Edebiy masal folklor masalı ananelerine esaslanğan ve nesir ya da şiir olaraq yazılğan edebiy bir janrdır. Edebiy masal aslında halq masalından kelip çıqa; halq masalları daima müellif masallarınıñ esas menbası sayıla. XVIII-nci asırda Avropada oquyıcılar bir çoq halq masalını o ya da müellif tarafından işlengen ve ğayrıdan ikâye etilgen şekilde oquy ediler. XVIV-ncı asırda edebiy masal ayrı janr olaraq peyda ola ve ketkete kemalına yete. Avropada edebiy masal Ş. Perro, H.K. Andersen, E.T.A. Gofman ve V. Gaufnıñ icadında öz aksini tapa. Masalcı edipler Ş. Perro ve H.K. Andersen öz masallarını halqtan eşitken ikâyeler esasında yazğanları aqqında ayta ediler. Edebiy masalda mücize eserniñ özegi olmaq, oquyıcını ayrette qadırmaq içün degil de, alicenaplıq, merametlik ve samimiylik yeñgen masal dünyasını yaratmaq içün yer ala.

7.

b)

4. Qaysı

6.

10.

5. Kim

1.Plan:Eki

74 Birinci masal kimniñ tarafından aytılğanı belli degil. Qadim zamanlarda halq uydurğan masallar ağız-ağızdan, nesil-nesilden keçken. Masallarda halqnıñ urf-adetleri, insanlarnıñ hayalları öz aksini tapa edi. Masallar ayatnıñ bir qısmı olıp qalsa da, olar edebiyat dep sayılmay edi. Vaqıt kettikçe bir çoq yazıcı ve alimler halq masallarınen meraqlanmağa başladılar. Olar masalcılarnıñ aytqan sözlerini yazıp alıp, olarnı bediiy ceetten işlep cilâlasalar da, masalnıñ mündericesini, üslüp ve tilini saqlap qala ediler. Bazı yazıcı ve alimler edebiy masallarnı yaratqanda, tek folklorğa degil de, öz hayalına da esaslana ediler. Luğat: mücize – диво alicenaplıq – благородство merametlik ~ eyilik samimiylik – щирість cilâlamaq – шліфувати, полірувати Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

Qısqası pek deşetli bir silâ! Yahşı da, böyle silâ işançlı qolğa berilgen. Pelvan adaletli, barışıq sevgen bir adam edi: böten yer de yayını elge almay, çünki başqalarnıñ toprağına qast etmey, duşmanlar da onıñ toprağına ayaq basmağa saqınalar. İşte, yıllar peşinden yıllar keçti, pelvan qartaydı, kö züniñ nuru, bileginiñ küçü qaçqanını, artıq baqiy dünyağa avuşmaq vaqtı yaqınlaşqanını añladı. Añladı ve teren oylarğa qapıldı: ateşli oqnı kimge qaldırmalı? Oğullarınamı? Yoq. Olar cesürler, quvetliler, lâkin daa yaşlar, aqıl-baliğ çağına yetmediler. Qızmatabanlıqnen özlerini tutamaz lar, oqnı sınap baqacaq olurlar. Bu ise yahşılıqqa alıp kelmez – dostlar arasında cenk çıqar, nice-nice halqlar qırılır, nice-nice devletler yer yüzünden silinir. Yoq, böyle silânı şimdilik iç kimsege işanmaq mümkün degil! Onı saqlama lı. Em öyle saqlamalı ki, onı eppeyi vaqıtqace kimse tapamasın. Dünyada ebediy barışıq tasdiq olıp, adamlar cenk ne ekenini tamamile unutqan soñ ise, tılsımlı oqnı ille bir de birisi tapar da, eyi maqsad oğrunda işletir.

Zaman-zaman ekende, devletlerniñ birinde yeñilmez bir pelvan yaşağan, onıñ tılsımlı altın oqu olğan. Pelvan oqnıñ ne ekenini yahşı bile, şunıñ içün de böyle silâ başqa birevniñ qolu na tüşmesin dep onı yer astında, yedi kilit artında saqlı tutqan.

75 Qara deñizniñ sırı Efsane

12-nci afta

Oqnıñ degerligi temiz altından degil, zümrüt taşlarnen yaraştırılğanında da degil, büyükten-büyük sarsıtıcı küçke malik olğanındadır.

Pelvan oq üzgende ortalıqnı qıyamet güdürdіsi tuta, oqnıñ artından ateşli iz qala. Oq uçıp keçken yerde ava yana, suv qaynap başlay, taş-qayalar qumğa çevirile, bar mevcudat ğayıp ola.

Olar dağda teren bir qoba tapıp, oqnı onıñ içine saqlap, evlerine yönediler. Evge qaytıp kelgen soñ ise şaştı-şaşmaladılar, çünki baba olarnıñ yapqanlarından endi haberdar edi. Qart pelvan baba sözüne qulaq asmağan oğullarına darıldı, olarnı tazirlemege başladı:

– Böyle şey deñizge bıraqılırmı? Ya bu – bizge miras da?! – dey kence oğul.

– Tek bu yerlerni olsaydı! Biz bütün dünyanıñ saibi olur edik! Dünyadaki bütün qabile-uruvlar bizge tabi olur ediler… Böylece, ağa-qardaş baba vasiyetini eda etmeyler. Olar oqnı dağda saqlamaq qararına keleler. Babalarına ise “aytqanıñız kibi de yaptıq”, – dep aytmağa kelişeler.

– Böyle silânıñ saibi olsaq, – ep qızıştıra ağasını kence oğul. – Mına bu güzel yerlerni elge keçirir, deñiz yalısında müteşem binalar qurar edik.

– Doğru aytasıñ, – onıñle razılaştı tonğuç oğul. – Tıl sımlı oqnı özümizge qaldırmağa aqqımız bar. Bunıñ bir türlü fenalığı yoq.

76 Künlerniñ birinde qart pelvan öz oğullarını yanına çağırıp, vasiyetini söyledi: – Evlâtlarım! Men endi qartaydım. Bu dünyada aşaycaq aşım, içecek suvum, yapacaq işim qalmadı. Mına sizge yedi kilitniñ anahtarları. Yer astındaki mağarada ateşli oq saqlıdır. Onıñ nasıl silâ ekenini ve ne kibi küçke malik olğanını sizlerge aytqan edim. Bizim yerlerden bayağı uzaqta, cenüp bette teren deñiz bar. İşte, tılsımlı oqnı alıp barıp, şu deñizge taşlañız. Oğlanlar baba vasiyetini eda etmek içün oqnı alıp, yolğa çıqtı lar. Olar uzundan-uzun yol yurdiler, çoqtan-çoq özenlerni keçtiler, büyükten-büyük şeerlerni kördiler, niayet, tutaş dağlı ülkege barıp çıqtılar. Bu yerdeki eñ yüksek dağnıñ üstüne köterilgen soñ, közleri ögünde mas-mavı deñiz açıldı. Saarniñ qızıltım renkinen örtüngen deñiz teren yuqu içinde edi. Doğayatqan küneşniñ ateşli körünişi sakin suvda, dersiñ, küzgüdeki kibi, aks oluna. Bu – Qara deñiz edi. Yigitler ateşli oqnı şu deñizniñ suvlarına kommeliler. Öyle, amma tılsımlı oqtan ayırılmaqnı da istemeyler, yazıqsınalar.

77 – Şunı bilmiş oluñız ki, oqnı deñizge bıraqmağance menden elâllıq alamazsıñız! Oğlanlar kene Qara deñiz sailine taba yol aldılar, anda barıp çıqqan soñ, oqnı qobadan alıp çıqtılar, yazıqsına-ya zıqsına onı deñizge bıraqtılar. Silâ suvğa kömülmesinen deñiz quturğan kibi oldı, onıñ suvları bir kereden şapırıp-köpürip başladılar… İşte, tılsımlı oq şimdi de deñiz tü bünde yata, Qara deñiz ise oqnıñ ne yerde ekenini sır tuta. Faqat, kimerde bir qaynap, fışqırıp, yüksek dalğalar köpürip başlay, bağrındaki deşetli silânı köterip atacaq ola… Luğat: adaletli – справедливий baqıy dünya – o bir dünya, вічний мир barışıq sevgen – миролюбний deşetli silâ – страшна зброя yeñilmez – непереможний yer astında = yer tübünde kence oğul – молодший син qabile-uruvlar – soy-sop, племена qast etmemek – не замишляти (зло) qızmatabanlıq – гарячність, вибуховість qızıştırmaq – підбурювати, збуджувати qıyamet güdürdi – неймовірний гуркіт mağara – грот mevcudat – існує, існування miras = asabalıq mü(h)teşem = saltanatlı oq üzmek = atmaq pelvan = batır sarsıtıcı küç = şaşırtıcı quvet sır tutmaq = gizlemek, kimsege aytmamaq tazirlemek = sögmek, zıqı bermek tonğuç oğul = üyken, birinci oğul tutaş dağlı ülke – dağdan ibaret memleket cesür = batır, yürekli, mert elâllıq almaq = afu soramaq

11. Efsaneni, berilgen plan boyunca ikâye etiñiz.

1.Plan:Yeñilmez pelvan ve onıñ deşetli oqu.

3.

78 yazıqsınmaq = yanıqlamaq yay – лук (тятива) Sual ve vazifeler: 1. Yeñilmez pelvannıñ nesi bar edi? 2. Pelvan silânı ne içün yedi kilit artında saqlı tutqan? 3. Deşetli silâ ne içün bu pelvanğa berilgen? 4. Pelvan qartayğan soñ nasıl oylarğa qapılğan? Parçanı tapıp oquñız. 5. Qart pelvan oğullarına nasıl vasiyet berdi? 6. Oğlanlar baba vasiyetini eda etmek içün ne yaptılar? 7. Yigitler yüksek dağ üstünde, Qara deñiz ögünde neler aqqında laqırdı etkenlerini oquñız. 8. Ahır-soñu yigitler oqnı ne yaptılar? 9. Qart pelvan oğullarını nasıl qarşıladı, olarğa ne dedi? 10. Bu efsane nege ögrete? a) Başqa adamnıñ malına el uzatma. b) Bahtlı olmaq içün insanğa eñ çoq tınçlıq kerek; v) İnsan öz areketlerinen de özüne zarar ketire bile.

2. Qart pelvannıñ oğullarına vasiyeti. Oğullar söz diñlemey. 4. Deşetli oq Qara deñizniñ bağrında. Sarf: Soydaş azalı cümleler Keliñz, aşağıda berilgen cümlelerni oqup, talil eteyik. Şeerniñ baş soqağı – Hacı Geray caddesi. Mında poşta, qavehaneler, musafirhaneler, tükânlar bar. Onıñ civarında yerleşken ‘Üst urba tükânı’ndan ise palto, yağmurlıq ve kostümlerni almaq mümkün. Bundan ğayrı, qolçaq,

köşelerinden seyaatçılar mında başta qırımtatarlarnıñ devletçiligi ve ğururını temsil etken hatırlatma – Hansaraynı ziyaret etip ayrette qalmağa keleler. sözler sayılıp berile, olar bir türlüdir, şunıñ içün sözler bir sualge kerek çoqluq, keliş cevap berip,bir şekilde yalğamaları tek soñki teşkil etilip qullana. sözüne ‘qıstırıla’

Bağçasarayda evel-ezelden esnafçılıq keñ darqalğan edi. Demirci, çölmekçi, quyumcı, toqumacı, tikici, ayaqqapçı, terici, silâcı ve diger ustalar öz mearetinen belli ediler. mında da sözler soñki ustalar sözü sayesinde ‘umumiyleşe’, şunıñ içün -lar yalğaması tek oña ait. Demek, olar bir – kim(ler)?– sualine cevap olıp, bir saa zenaatını añlatalar. Bundan ğayrı, umumileştirici söz olarnen bir seviyede, ve bağlayıcısı ile bağlanıp kele.

A. Ümerniñ zengin ve şairane asabalığı dünyağa tanılğan medeniy merkezlerde saqlanıp tura: İstanbulda, Konyada, Londrada. mında da sözler bir sualge cevap olıp, has isimler rastkelgen alda özara ile bağlana (! ve bağlayıcısı bir sualge cevap bergen tek rastkelgen alda virgül qullanmaz) özüniñ tolu şeklinde rastkelir. Bundan ğayrı, olarğa ait

79 boyunbağ, şapkeler de bar. Bularnıñ episi Aqyarda tikile. Lâkin Qırım ve dünyanıñ çeşit

5) soñki cümlede ne içün tire qullanıla? O, mında nege kerek? Bunı da ocañız añlatmalıdır sizge;

1)‘aylanmaq’ ve ‘dönmek’ biri-birine mana ceetinden ne munasebette?2)‘bir’sözleri cümlede ne vazife becere? Buña cevap bermezden evel, başta soydaş azalarını tapıñız;

4) şu cümlede soydaş azalarınıñ bağ vastasını tapıñız;

*Siziñ fikriñizce, yır aqiqatnı ifadeley yoqsa onı tenqit ete? Siz adaletsizlikni körgende ya da oña toqunğanda, özüñizni nasıl alıp barasız? Bir belli qaramanımız halq oğrunda nasıl küreş alıp bar ğanını bilmek isteysizmi? Bunı nevbetteki derste oqursıñız. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

80 ve olarnen birlikte kösterilgen umumiyleştirici sözni tapqandırsıñız? – Şuña köre virgülden ğayrı daa nasıl toqtav işareti qullanğanına da diqqat ayırıñız. Mevzunı ögrenemege devam etemiz:

Torunlar qartbaba-bitalarğa baralar, ellerini alıp, bayramnen hayır lap, bahşışlar alalar. söz birikmeleri bir tertipte tisizip, sözler bir sualge bir sözge ait cevap bere ■ -iş. Belli bestekârımız E. Bağçasaraylı icra etken ‘Kör taliy’ yırınıñ parçasını oquñız. Aylana dünya, ep döne köpçek, Aygidi, kör taliy, Bir küle felek, bir ters baqa. Ne güna yaptım? Kimine bere o, sevdalı yürek, Duşmanımdan qorqa edim Kimini ise otsuz yaqa. Dost meni sattı. Şöyle vazifelerni beceriñiz:

3) ‘otsuz’ sözüne diqqat etiñiz. Onıñ mında edebiy norması qullanıldımı? Bunı ocañızdan sorañız;

81 afta

Qıraw aytqan: Bo qayday şiydır canım, Qırav aytqan: Bu nasıl şeydir canım, Yoqmı acuw yoqsızlarğa sulta nım? Yoqmı acuv yoqsızlarğa sulta nım? Selâmıñman ep quwanğan barlılar, Selâmıñnen ep quvanğan bar lılar, Can taşĭylar bĭlesĭñmi carlılar? Can taşıylar bilesiñmi carlılar? Qış selâmman carlı meram añlamaz. Qış selâmnen carlı meram añlamaz. Sen qalırsıñ, olarğa men batarman, Sen qalırsıñ, olarğa men batarım, Qarlı, bızlı cawdırır da aytar man. Qarlı, buzlu yağdırır da ayta rım.

Qırımtatar tiliniñ noğay üstşivesinde yazılğan şiirnen tanış oluñız. Bir qaç vazife beceriñiz: Edebiy tilimizden farqlı olıp, şu şivege has olğan ariflerni tapıñız.

Qışnıñ selâmı Qışnıñ selâmı Memet Niyazi Memet Niyaziy Qış qırawman bayğa selâm cĭbergen, Qış qıravnen bayğa selâm yibergen, Degen: Bo cıl bıraz erte kelĭrmen, Degen: Bu yıl biraz erte kelirim, Cağarlığın, kĭyerlĭgĭn waqtında, Yaqarlığın, kiyerligin vaqtında, Közın aşıp-aşıp azır tutsın qatında. Közün açıp-açıp azır tutsun yanında.

Olar edebiy tilimizde nasıl akis olunğan? Buña bir qaç sözniñ transkriptsiyasını tiziñiz. 4–5 sözden ibaret leksik luğatçıqnı tertip etiñiz. Şiirniñ mevzu ve esas fikrini tayin etiñiz.

13-nci

Alaymız, qaltıraymız qorqudan. Epimiz qaltıraymız qorqudan. Merametĭ azdır colda qondırar Merameti azdır yolda qondurır.

82

car lı –

Şive ve

Eşĭtmesĭn... Soñra menĭ toñdı rar. Eşitmesin... Soñra meni toñdu rır. Ana cawdı! Sert şıraylı beyaz qar. Ana yağdı! Sert çıraylı beyaz qar. Mekteplerde öksĭz qız bar, bala bar. Mekteplerde öksüz qız bar, bala bar. Qolı qatqan, ayaqları qızarğan. Qolu qatqan, ayaqları qızarğan. Zavallınıñ betĭ, meñzi morar ğan. Zavallınıñ beti, beñzi morar ğan.

Şonday beter özĭ keldĭ qapı dan, Şunday beter özü keldi qapu dan,

Qarawından añlaşıla: Meramet Baqışından añlaşıla: Meramet İstegenĭ. Barlı, sen de yardım et: İstegeni. Barlı, sen de yardım et: Qalın kĭyĭm kĭysĭn, bĭraz qımtansın, Qalın kiyim kiysin, biraz yapınsın, Cıllı üyde qawpsız catıp bĭr qansın. Sıcaq evde ğamsız yatıp bir qansın. Bay baladay üstĭ başı caraşıp, Bay baladay üstü-başı yaraşıp, Qışqa külsĭn közlerĭ cıltraşıp. Qışqa külsün közleri yıltraşıp. laqırdı sözleri: fuqare, aytarım – aytırım, toñdurır –

qondurır – geceletir,

üşütir, buzlatır. Luğat: qırav – іній meram = niyat, murat beñiz = yüz, bet, sıma qanmaq – вгамувати, задовольнятися

– Qurbanıñ olayım, Alim ağaçığım, bir daa hırsızlıq yapmam, faqır-fuqarege toqunmam,– dep yalvarğan. Alim oña inanmağan.

83 Endi siz beklegen eserge keçeyik. O, halq arasında tanılğan, meşur qaramanımızğa yaratılıp, folklorğa ait bir janr – rivayet şeklinde berile. Qulaqsız Alim Rivayet Çoq yıllar evelsi, ortalıqta bay ve mırzalar at oynatqan vaqıtlarda, Alim Azamat oğlu degen bir yigit bar eken. Bay ve mırzalar onıñ adını eşitkende bile dır-dır qaltıray ekenler, çünki Alim zalımlarnıñ duşmanı, faqır-fuqareniñ dostuKeleken.zaman – keç zaman, şeer ve köy yollarında başqa bir «Alim» peyda olğan. Alimniñ adınen iş körgen bu alçaq erif köylülerniñ yolunı kesip, barlarını-yoqlarını tutıp ala eken.Bu haber Alimge kelip yetken. Alim pek açuvlanğan ve bu yolbasarnı izlep başlağan. Künlerden birinde atını çaptırıp, dağ yolundan keteyatqanda, baqsa, ne körsün, anavı erif bazardan macarnen qaytmaqta olğan bir faqır köylüni toqtatqan da, ondan parasını tutıp almaq istey eken.Alim atından tüşip, şu hırsıznıñ yanına kelgen. Ondan: – Sen kimsiñ? – dep sorağan.

– Yoq, kerçekten Alim iç bir vaqıt faqırlarnı talamay,–degen Alim.– Elinden kelgenine köre olarğa yardım ete. Sen Alimniñ adını berip, hırsızlıq etken bir yezitsiñ. Bu sözlerni aytıp, Alim quşağındaki qından kümüş saplı pıçağını çıqarğan. Bunı körgen qorqaq erif qarşısındaki adam Alim olğanını añlap, aman onıñ ayaqlarına tüşken.

– Men Alimim!

84 – Cezañnı al, yalancı erif! – dep, onıñ bir qulağını kesken. – Endiden soñ adıñ-lağabıñ «qulaqsız Alim» olsun. Luğat: alçaq erif = iylekâr yezit = hain, hiyanet yolbasar = yağmacı, aydut, aydamaq zalım – ğaddar, müstebit; ~ canavar, vahşiy izlep – taqip etip qın = mında: pıcaq turğan yer; піхви macar – мажара talamaq = çaypamaq; грабувати ceza almaq = cezalanmaq Sual ve vazifeler: 1. Siz oquğan rivayet kim aqqında? 2. Alim kim edi? 3. Başqa bir ‘Alim’ neler yapa edi? 4. Bu alçaq ‘Alimni’ kim izlep başladı? 5. Alim ve qorqaq erif arasında olıp keçken dialognı oquñız.6.Alçaq erif neden qorqıp Alimniñ ayaqlarına tüşe? 7. ‘Mırzalar at oynatqan vaqıtta’, ’dır-dır qaltıray ekenler’, ‘köylülerniñ yolunı kesmek’ sözleriniñ manasını siz nasıl añlaysıñız? 8. Alim, yalancı erifniñ yalvaruvına inanmayıp, oña ne yaptı?9. Cümlelerni devam etiñiz. 1. Bay ve mırzalar Alimniñ adını … 2. Alim dağ yolundan keteyatqanda, anavı erif … 3. Alim kümüş saplı pıçağını çıqarıp, yalancı erifniñ … 10. Rivayetni berilgen plan boyunca ikâye etiñiz. Plan:

85 Alim – halq qaramanı. Başqa Alimniñ yaramazlığı (prodelki drugogo «Alima»).3.Alim alçaq erifni tuta.

2.

1.

4. Alim qorqaq ‘qaraman’nı cezalay. Sarf: Mürekkep ayırılması olğan cümleler Mürekkep ayırılması olğan cümleler qırımtatar tilinde keniş darqal ğan. Hususiyeti şunda ki, olarnıñ öz müptedası ve haberi olsa da, terkibindeki sözleriniñ episi bir sualge cevap berip, oña köre de bağlanır. Vastaları arasında -ğanda, -ğance, -ğanınen, -ğan soñ, -ğanı içün, -ması içün kibilerni ve il. qayd etmek mümkün. Demek, şu vastalar turğan evel bütün sözlerni bir cümle azasına çevirip, bir sualge de cevap olur, meselâ: Sıçan ketken soñ, qoqla şeylerini yuvayatqanda ayağı tayıp çamur içine bata… ne vaqıt? ne vaqıt?

Sarayğa kelgen soñ oña qıznı köstermelerini rica etti. ne vaqıt? neni(-ñ yapmasını)? ■ -iş. Cümleni oquñız. Onıñ manasını qısqa cümlelernen añlatıp baqıñız. Soydaş ayırılmalar habernen qaysı vastanen bağlana? Cümlede olar habernen nasıl bağlanğanına ve berilgen sualiniñ emiyetine köre netice çıqarıñız. Balıqçınıñ oğlu, yolğa çıqmazdan evel, padişanıñ qızın dan fuqare evçik içinde yaşaycağını, aşnı özü pişirecegini, çamaşırnı özü yuvacağını, balıq ağlarını tamirleycegini, balalarını özü baqacağını bilemi, dep sorağan.

86 ■ -iş. Cümlelerni oquñız. Ayırılma azalarnen bağlı toqtav işaretlerine, daima olarnen ayırılmağanına diqqat etiñiz. Olar tutumlı qullanğanında qanıñız. 1. Şorbacımız avğa ketkende, biz onıñ atını qaravullap turamız.

2. Padişa buña razı olğan soñ, dellâl onıñ fermanını bütün memleketke bildirgen. 3. Oduncı endi evine yaqınlaşa yatqanda, töpeden üstüne qartal atılıp, arqasındaki torbasını tavşan bellegen çekip alğan ve kene töpege uçıp ketken. 4. Pa dişa kelip oturğanınen, onıñ ögüne şu tuzsuz pişirilgen aşnı ketirip qoyğanlır. 5. ‘Men saña bergen paralarnı zaya masraf etmegeniñni körem… Yoluña revan ol da, öz nesliñe munasip olğanıñnı isbat et’. 6. Atbıqıcı endi başsız qalacağından qorqıp başlay. Padişağa kelip, cüyrügi ölgeni aqqında aytmaq kerek olacağını añlay. 7. Bir kün eski şeylerni qarıştırğanda qartanasınıñ yün çorabını tapa, çorapnıñ içinde bir tüyümçik saqlı eken. 8. Kemane quvanğanından artıq dayanıp olamay, yañı tellerini çerte. (Masallardan.) ■ -iş. Masal parçasını oquñız. Toqtav işaretlerini qullanıñız. Aydutlarnıñ yolbaşçısı taaciplenip ölecegiñden qorqmay aqçañnı acıysıñmı olân dep soray ondan.

‘Qırımda Alim Aydamaqnıñ adı Şotlandiyada Robin Gudnıñ adı qadar şereflidir. Halqnıñ, hususan tatarlarnıñ tasavurında o cesür bir yolbasar. Alimka dev yürekli bir hırsız edi. O, qarasuvbazarlı olğanı içün, Qarasuvbazarda hırsızlıqnen kün keçirgen. Qarasuvbazar bayları olğan qaraylar Alimkanıñ qaramanlıqlarından bezip, onı askerlikke bergenler. Onı Bobruysk qalesine yollağanlar. Amma Alim o yerden qaçıp, başına çoq şeyler kelip keçken soñ, tuvğan Qarasuvbazarına qaytıp kelgen. Ana o vaqıttan soñ Alimniñ maceraları başlana. O endiden soñ soqaqlarda hırsızlıq yapqan birisi degil de, yeñilmez çöl aydamağı ola. O tüfek ve pıçaqnen silâlanıp, bir özü cüyrük üstünde yüre. Olsun telüke, olsun ğanimet, olsun şan-şeref – olarnı kimsenen paylaşmay. O qayda barsa, üküm süre: ögünde er angi qapılar açıla, başlar egile. Halq onı seve, sıylay, qonaqlay. Alim Qırım çölleriniñ, dağlarınıñ qıralı ola. Onı kimse yeñip olamay. Alimni kim körse, aman tabana quvet berip qaça. Alim – fuqarelerni qorçalağan alicenap bir yolbasar. O iç bir tatarğa toqunmay: fuqarege para bere, urba bere; tatarlar ondan em qorqa, em de seveler; qorqqanından ziyade seveler. Tatar adamı Alimniñ qaraylarnı, zengin tuccarlarnı körecek közü yoq. Alim Qarasuvbazarda onı horlağanlardan amansızca öç aldı. O bir özü qaraylarğa yol qapata; Kezlevde, Bağçasarayda ve Qarasuvbazarda qaraylar şeerden çıqmağa qorqalar; alışverişleri eppeyi toqtap qala’. Yevgeniy Markovnıñ ‘Oçerki Krıma’ kitabından

87 Aqçanı iç acımayım dey köylü çünki, inanıñız ki mende aqça yoq. Men şimdi yipni öz boynuna bağlap, meydanda darağaç astında turğan dostumnı acıyım. Eger de küneş qonğance men qaytmasam onı menim yerime asarlar.

88 Şöyle vazifelerni beceriñiz: Qalesine, paylaşmay, toqunmay, zengin, közü, şereflidir kibi sözlerniñ telâffuzını kösteriñiz (transkriptsiya). Cüyrük, üstünde, yüre sözlerinde dudaqlı sozuqlarnıñ yazıluvını qaidege esaslanıp añlatıñız. Mürekkep ayırılmalarnı tapıñız. Olarnıñ episi toqtav işaretlerinen ayırılğanmı? Furuncı Rivayet Alim fuqarelerni pek acıy eken. Bir kere geceniñ bir maalinde, o, Borulça taraftan kele. Qarasuvbazar yanında keçip keteyatqanda, şeerniñ eñ kenarında bir evde iñlevler, ağlağan yaş bala seslerini eşite. Geceniñ bir vaqtında olğan bu zuv-çuvnıñ sebebini añlamaq maqsadınen Ali mşu evniñ penceresi tübüne bara. Biraz vaqıt diñlep tura. Evden balalarnıñ aş istep ağlağanlarını añlağan. O, pencereni tasırdatıp, yavaştan: – Emce, açıñ qapıñıznı. Sizge aytacaq sözüm bar, –degende, içeriden: – Kim o? Sizge ne kerek? – degen abdıravuq bir ses eşçitile. Evniñ içini tınçlıq qaplay. Ötmek istep ağlağan balaçıqlar bile ağlavlarını toqtatalar. Arası bir qaç daqqalar keçken soñ faqır: – Açayıqmı? – dey. – Emce, açıñız! Menden qorqmañız, men Alimdirim. Sizge aytacaq lafım bar, – dey Alimniñ adını eşitken faqır aman qapını aça da: – Hoş keldiñiz, Alim ağa, buyurıñız! – dey. – Sağ oluñız, içerige kirip oturmayım, siz çıqıñız azbarğa, – dey. Faqır çıqqanınen Alim oña:

– Aydı, öyle olsa, tüşiñiz peşime, beraber barayıq! – dey. Alim faqırnıñ ögünde dev kibi adımlay, faqır ise artından kete eken. Furuncınıñ evi yanına baralar ve qapısını qaqmağa başlaylar. İçeriden furuncı açuvlı-açuvlı: – Kim o? – dep bağıra. – Menim, men!.. – Saña bu vaqıtta ne kerek?

– Sağ oluñız, Alim ağa, lâkin şimdi furuncığa barmam. Episi bir o, yerinden turıp ötmek bermez. Meni quvıp qaytarır. O hıyanetke aqşam çoq yalvardım. Borcğa bir ötmek bile bermedi. Şimdi de barsam, quvarlar. – Aydı-aydı, barıñız, tez oluñız! O sizni quvlamaz!...

– Mına, emce, bu paralarnı alıñız da doğru furuncığa barıp, ondan ötmek alıp kel de, şu sabiylerni toydurıñız!

– Qana, ne içün boş qayttıñız? – dep soray Alim.

Faqır şu yerden doğru furuncınıñ evine kete. Arası çoq keçmeden, faqırnıñ boş qaytıp kelgenini körgeni kibi:

89

– Alim ağa, furuncı quvdı… «Ket pezevenk, şimdi geceleyin ötmek olmaz! İnsanğa aman aralıq bermeysiñiz!

– Sesimden tanımaysıñmı yoqsa, men Alimdirim! Tez aç qapını! – dey. Furuncı ne yapsın – aça. Alimge hoş keldi ayta ve törge keçmesini rica etkende, Alim: – Yoq beyim, törge başqa sefer kelgende keçerim! Sen şimdi cevap ber. Bu faqırnıñ balaları aç ekenlerini bilip, ne içün oña qılınasıñ? Ne içün oña ötmek bermeysiñ? Tez, bir çuval içine ötmek toldur! Şimdi onı sögip qaytarğansıñ, onıñ içün menim közlerimniñ ögünde oña yüz kümüş bereceksiñ. Qana çıqar.

Dünyadan coyulıp bitmediñiz, hınzırlar!» – dep sögdi, –degende, Alim:

Aydı, tez oluñız! Men siz kelgence bu yerde beklerim, – dey.

90

Alim şu yerden faqırnıñ evi aldına kelip, atına mine de, doğru dağğa kete.

Alimniñ emirlerini alğan furuncı maymun kibi çevirile ve er emirini şu daqqası yerine ketire. Furuncı paralarnı sayıp bergen soñ Alim: – Şimdilik sağlıqnen qal! Men sizge musafirlikke daa kelirim, muqayt ol! eger bu qartqa yaman söz aytsañ, başsız qalacağıñnı bil! – dep qapıdan çıqa.

Yuqarıdaki ikâye ve oqulğan rivayetlere esaslanıp, Alim kim olğanı aqqında subetke qoşulıñız. Olarnıñ müdericesini tafsilâtlı ikâye etip, baş qaramannıñ areketlerine doğru qıymet kesiñiz. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

Bunıñ çaresini Ahmet ahay tapa. Onıñ balaban bir bekmez çapçağı bar eken. O çapçaqnıñ tübüni teşip, özüniñ bağçasına qoya. Onıñ bağçası ise, Özenbaşta er kesniñkinden yüksekte eken. Ahmet ahay minareniñ töpesine çıqıp, köyniñ bütün halqına muracaat ete: – Cemaat, meni diñleñiz! Men bağçamda yuqlay edim. Öyle bir ses eşittim ki, oña itaat etmege çarem yoq. O ses maña şöyle dedi: «Oğlum, bekmez çapçağıñnı bağçanıñ ortasına qoy. Özenbaş adamlarına ayt, kelsinler, onı suvnen toldursınlar. Olarnıñ emeklerini taqdirlemek içün ise, oğlum, saña aytam, çapçaqqa soñki bir qopqa suvnı kim tökse, bağçanıñ yarısını oña ber!»

91 Tüpsüz çapçaq Lâtife

– Sabırnıñ tübü sarı altındır, üçer kere daa barıp kelseñiz, soñ tolar,– dey Ahmet ahay.

14-nci afta

Bir yıl(ı) Özenbaşta çoq vaqıt yağmur olmağan. Bağbağçanı, bostanlarnı suvarmaq kerek. Yükseklikte olğan azbarlarğa suv bir yaqtan kelmey. Özen ise aşağıda qala. Suvnı bu azbarlarğa nasıl almalı? Ne yapmaq kerek?

Ahmet ahaynıñ bağçası küçük olsa da, bir qopqa bedava suv içün bağçanıñ yarısını almağa istemegen adam tapılmay. Er kes qoluna qopqa alıp, suvğa çapa, Ahmet ahaynıñ bağçasındaki çapçaqqa suv taşımağa başlaylar. Er bir adam çapçaqnı birinci olaraq toldurmaq istey. Köylüler aşağıdan yuqarığa çapalar.

Bayağı vaqıt keçken soñ bazıları: – Bu nasıl şey ya, Ahmet ahay, arıqtaki suv endi bitip tura, seniñ çapçağıñ ise daa tolmay,– dep qıçırışalar.

92 Olar üçer kere degil, altışar kere daa qatnaylar, arıqtaki suvnı taşıp bitireler, lâkin Ahmet ahaynıñ çapçağı tolmay. Ahır-soñu olar çapçaq tüpsüz olğanını añlaylar ve Ahmet ahayğa darılıp başlaylar. Ahmet ahay olarğa baqıp külümsirey ve: – Nafile yerde açuvlanmañız, cemaat. Taşığan suvuñız qayda aqqanını başlarıñıznı köter de baqıñız,– dey. Çapçaqnıñ tübünden toqtamadan özleriniñ bağçalarına doğru aqqan suvnı körgen cemaat pek hoşnut ola, er kes Ahmet ahaynı alğışlay. Luğat: alğışlamaq = mında: maqtamaq itaat etmek = mında: diñlemek muracaat etmek = ricanen bulunmaq nafile yerde = boş yerde hoşnut olmaq = memnün olmaq İzaat luğatı: pekmez – armut ya da yuzum şırasınıñ qaynatması Sual ve vazifeler: 1. Bir yılı Özenbaş köyünde ne ola? 2. Ahmet ahay bağ-bağça, bostanlarnı suvarmaq içün ne uydurıp çıqa? 3. O, cemaatnı toplap ne dey? 4. İnsanlar ne yapa başlaylar? 5. Köylüler Ahmet ahayğa ne içün darılalar? 6. Ahmet ahay vaziyetni insanlarğa ne dep añlata? 7. Baş fikirni bildirgen satırnı belgileñiz. a) Suvsuz iç bir şey ösmez. b) Ziyrek insan ille çaresini tapar. v) Er angi işte eñ müimi neticedir.

2.

4.

1. Ahmet

93 Cümlelerni devam etiñiz. ahay balaban bir pekmez çapçaqnıñ Er insan qoluna qopqa alıp, … Adamlar üçer kere degil, altışar kere … İnsanlar başlarını köterip ne körsünler, çapçaqnıñ … Lâtifeni berilgen planğa esaslanıp, ikâye etiñiz. yıl Özenbaş köyünde qurğaq olğan. Ahmet ahay bağça ve bostanlarnı suvarmaq çaresini tapa.3. ahay cemaatqa muracaat ete. suv taşımağa başlaylar. çapçaq tüpsüz olğanını añlaylar. Sarf: Mürekkep ayırılması olğan cümleler (devamı) talebeler! Keçken afta açıqlanğan mevzu qolay olmağa nını añlağandırsız. Siz böyle cümlelerni tertip olasızmı? Aslında şu mevzunı kirsetkenimizniñ sebebi şunda ki, nutuqta çoqusı allarda, o vastalarnı qullanmay, olarnı tercime vastasınen tertip eteler. Çünki qı rımtatar tilinde tüşünmey, cümlerni ecnebiy til vastalarınen şekillendi reler. Neticede cümle ortasında qaysı, kim, ne vaqıt sözleri rastkele. Bu ise cümlelerniñ, umumen tilimizniñ qurulışını boza. Olar tilde coyulsa, yazıq olur. ■ -iş. Cümlede mürekkep ayırılmalarnı tapıñız. Olar qaysı sualge cevap bere? Olarnıñ sıñırlarını // belgiler vastasınen kösteriñiz. Olarnen bağlı toqtav işaretlerini añlatıñız. nege? D.k. Nümüne: Padişa /sevimli oğlu elâk olğanına/ pek ıncına, /başını qayda neni? T.k.

Ahmet

5.Adamlar

9.

8.

… 2.

Sayğılı

4.İnsanlar

1.Plan:Bir

3.

94 uracağını/ bilmey. İhtar: ayırılmalardaki fiil şekli (soñki sözü) qaysı ke lişte olacağını sualge köre tayin etmek mümkün olğanını añlağandırsız?

■ -iş. Siz mektepten soñ öz vazifeleriñizni, daa neler yapacağıñıznı unutmaydırsıñız? Keliñiz, aşağıda berilgen cümleler vastasınen olarnı hatırlayıq. Mektepten qaytqanda, men ... . Evge qaytqan soñ, başta … . ..., biraz raatlanmaq isteyim. Soñ nasıl iş yapaca ğımnı tüşünem. Lâkin dersni baqmağance, … . Em ..., men ana tilimizni ögrenip, güzel laqırdı etkenimni pek seveler. Aqşam olarnen beraber ana-babamnı qarşılaymız. İşten kelgenlerini men ... . Sofra başına toplaşqanımıznen, ... . Aqşam yemegi azır olğanını ... . Sofra başına oturmazdan evel, babam ... . O, menim muvafaqiyetle oquğanımnı ..., çünki ... tamam böyle oquğanıma bağlı. Lâtifeler – Ahmet ahay aqqında ikâyeler. Bu meraqlı, külünçli ikâyelerde baş qaraman Ahmet ahaydır. Özenbaşlılarnıñ bahtı bar eken – Ahmet aqay olarnıñ köyünden ola! O sadıq eşegi üstüne minip, sizni, qolunı sallapLâtifeniselâmlay.diqqatnen oqumaq ve terenden tüşünmek kerek. Lâtifelerde adamlarnıñ yapqan çirkin areketleri kösterile, Ahmet ahay adamlarnıñ cailligi, saranlığı,

1. Padişa sevimli oğlu elâk olğanına pek ıncına, ağlay-sızlay, başını qayda uracağını bilmey. 2. Kopür yanına kelgenlerinen, eşegi toqtap qalğan! 3. Baqırcı açuvlanğanından eşeginiñ üstüne qıçırmağa başlağan. 4. Qorqqanın dan, padişanıñ qızı yerge yıqılıp, bar küçnen bağırğanda, açılıp qalğan ağzı içinde yılannıñ başı köründi. 5. Künlerniñ birinde onıñ evine Amet adlı bir adam kelip, kirağa ev almağa istegenini aytqan. Amma tek kündüz kelip yuqlaycağı, geceleri ise çalışacağı aqqında aytqan. (Masallardan.)

95 ahmaqlığı üstünden küle. Başta bir o öz qomşularını, mollalarnı, tuccarlarnı, atta hannı mısqıllay. Amma onıñ şaqalarında daima ikmet ve ibret bar. Lâtifelerde Ahmet ahay aqiqatnı açıq-aydın köstermek içün bazan özüni ahmaqlıqqa ura. Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

Qış kele Eşref Şemi-zade

Qışlamağa bizde qalğan

Qapu qaqa tors dekabr, Tışta suvuq yüksele. Artıq endi ağır-sabır, Aq saqallı qış kele.

Gece uzay, kün qısqara, Suvuq arta, yüksele.

Gece-kündüz yağmur yağa, Yoldan, ızdan keçilmey.

Artıq endi ağır-sabır

Qoñur çölde aşlıq çalğan Çalğı, saban sesi yoq.

Çıray sıta küskün ava, Kökte yıldız seçilmey.

Aq saqallı qış kele.

96 15-nci afta

Quşçıqlarnıñ esi yoq.

9. Şiirden resimge kelişken dörtlükni tapıp oquñız.

97 Luğat: ağır-sabır = yavaş artmaq = çoqlaşmaq küskün = sert qoñur = yanıq tüste seçilmek = sezmek çalğı – коса ızdan = şive: iz yükselmek = köterilmek Sual ve vazifeler: Şiirde qışnıñ angi devri tasvirlengen? a) qışnıñ başı; b) qış çillesi; c) qışnıñ soñu. 2. Endiden bağlap biz tabiatnıñ qaysı mevsimini qarşı laycaqmız?3.Şiirni oquñız. Yılnıñ bu devrinde tabiatta olğan avanı tasvirleñiz.4.Qoñur çölde nelerniñ sesi eşitilmey? Şiirden tapıp oquñız.5.Kökte ne içün yıldızlar seçilmey? 6. Şiirde quşlar aqqında neler aytıla? 7. Berilgen ibarelerniñ izaatını tapıñız: «çıray sıtmaq», «ağır-sabır kelmek», «esi yoq»: yavaştan, körünmeyler, bozulmaq.8.Şiirde qafiyeli sözlerni tapıp oquñız.

10. Şiirni ifadeli oquñız, parçasını ezberleñiz. Sarf: Cümleniñ maqsadına ve emotsional renkine köre çeşitleri (Talebelerniñ evel alğan billgilerine esaslana) Metinni oquñız. Onda ne haber etile? Cümleler neni bildire? Buña köre olarnıñ çeşitini tayin etiñiz.

98 Qışnıñ arfesi. Küneş qadrini coydı. Endi selbi terekleriniñ boyundan yuqarı köterilmege küçü yetmey. Künler qısqardı, geceler uzandı. Erte qaranlıq basa, keç tañ ata. Ava suvudı. Terekler yapraqlarını töktiler. Tek selbilerniñ töpelerinde bir qaç keçikip qalğan öksüz yapraqlar

Qarılğaçlarteprenmekte.vesığırçıqlar erte-yarıq cıllı diyarlarğa yol aldılar. Turnalar da olarnıñ peşinden uçıp kettiler. T. Halilovdan ■ M. Nüzetniñ ‘Ana ile bala arasında’ şiirini tapıp oquñız. Subet qaysı şekilde tizilgen? Sual cümleleriniñ vazifesine köre netice çıqarıñız. Şiirni Aytma,oquñız.balam İdris Asanin Aytma, balam, asla yalan, Aqsızlıqqa arqa olğan Yalan aytmaq yamandır. Evel-ezel bu yalan. Yalan ayttıp qazanılğan Yalan aytıp qarğış alğan Şan-itibar aramdır! Ömür boyu oñmağan!

Yalan ilim üner degil, Doğru söyle, şimdi doğru Qıyış yolnıñ başıdır. Sözler kerek zamandır. Yalan – sözniñ neticesi Egri söylep alışqannıñ Incınuv, közyaşıdır! Kelecegi yamandır. Şiirdeki köterinki sesnen aytılğan cümlelerniñ çeşitini başta böyle tüşünip tapıñız: Siz olarnı ne vaqıt qullanasız? Olarnı ekseriyette fillniñ qaysı şekli teşkil ete? Ya şiirde ne maqsat ile qullanıla? Böyle cümleler maqsadına köre cümlelerinden ne farq ete? Ev işi. Siz begengen ev vazifesini saylañız.

99 MUNDERIDGE 1-ci afta.......................................................... 5 2-nci afta ..................................................... 13 3-nci afta .................................................... 23 4-nci afta .................................................... 32 5-nci afta ..................................................... 38 6-ncı afta ..................................................... 44 7-nci afta ..................................................... 49 8-nci afta ..................................................... 53 9-ncı afta .................................................... 58 10-ncı afta ................................................... 63 11-nci afta ................................................... 71 12-nci afta ................................................... 75 13-nci afta ................................................... 82 14-nci afta ................................................... 92 15-nci afta ................................................... 97