9789401499545

MARKT ONDER VUUR

Hoe politieke conflicten de economie verstoren (en wat we eraan kunnen doen)

D/2024/45/37 – nur 800

isbn 978 94 014 9954 5

vormgeving omslag Hein van Putten

vormgeving binnenwerk Keppie & Keppie

vormgeving illustraties Atelier Steve Reynders (blz. 12-13, 38-39, 74-75, 88-89, 156-157)

© Hans Diels & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2024.

Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Uitgeverij LannooCampus

Vaartkom 41 bus 01.02

Postbus 23202

3000 Leuven 1100 DS Amsterdam

België

www.lannoocampus.com

Nederland

Van Duuren Management B.V.

Godfried Bomansstraat 7

4103 WR Culemborg

Nederland

www.vanDuurenmanagement.nl

5 TUSSEN DE DALAI LAMA EN NOORSE ZALM –HOE CHINA HAAR MARKT GEBRUIKT .............

Rottende bananen en gesloten supermarkten –China’s informele maatregelen ....................

De juiste druk en een vleugje protectionisme –Keuze van doelwitten

Sorry China – Het succes van China’s informele maatregelen ............................

Europa slaat (als de lidstaten overeenkomen) terug Kruisvuur – Bedrijven tussen China en het Westen

DEEL II GELD .............................................

6 VAN DE WTC-TORENS NAAR DE BOSSEN VAN TERHULPEN – FINANCIËLE OORLOGSVOERING

De greep van de dollar – Financiële infrastructuur

Rupies, renminbi en roebels – De bouw van een alternatieve financiële structuur ...............

Wie vervangt de Amerikaanse dollar? . . . . . . . . . . . . . .

DEEL III TOELEVERINGSKETENS ALS WAPEN

7 TUSSEN MACHT EN CHAOS –DE ADERS VAN DE WERELDECONOMIE

Piraten, terroristen en douaniers –Verstoringen door politieke instabiliteit ............

Het Malakka-dilemma – Knelpunten als wapen Knelpunten komen, knelpunten gaan, blijft de noordpool bestaan? .......................

8 VAN KOLEN TOT KOBALT – ENERGIE

Fossiele machten

De energietransitie, een machtstransitie

Als mineralen kritisch worden .....................

9 EEN GROENE SUPERMACHT –HERNIEUWBARE ENERGIE ........................

Hoe China een cleantech-supermacht werd… ....... … terwijl het Westen sliep

De wereld is niet meer van gisteren

Dit boek is te laat. Nochtans was het vijf jaar geleden al af (of in ieder geval bijna). Ik ging ermee naar verschillende uitgevers, maar de interesse was, laat ons zeggen, beperkt. Ik schreef vervolgens maar een ander boek, Het Onzekerheidsvoordeel, over hoe je je als bedrijf kunt voorbereiden op onzekerheid. Toen ik het boek voorstelde in maart 2021 was het al duidelijk dat politieke disruptie meer dan ooit actueel was en de uitgeefster gaf toe dat mijn oorspronkelijk boek ook wel een kans had mogen krijgen… Wanneer je dit leest, is er dus wel een markt. Maar als het boek vijf jaar geleden was gepubliceerd, hadden best veel bedrijven zich beter kunnen voorbereiden op wat er komen ging. En dat was nogal wat: Brexit, Trump, een technologie-oorlog, de oorlog in Oekraïne, economische oorlogsvoering door China, economische sancties van het Westen…

Maar het is fijn dat er uiteindelijk wel interesse is voor hoe geopolitiek onze economie verstoort. Mijn persoonlijke fascinatie voor internationale politiek begon in 1991 met de eerste Golfoorlog. Als elfjarige legde ik een knipselmap aan over de Amerikaanse invasie in Irak. Dat jaar viel ook de Sovjetunie uiteen en werd het World Wide Web geïntroduceerd. 1991 markeerde het einde van de Koude Oorlog, maar we wisten nog niet van wat dit het begin zou worden.

Zeven jaar later besloot ik naar de universiteit te gaan om mijn kennis van internationale politiek verder te verdiepen en niet langer alleen op mijn knipselmap te vertrouwen. In die periode waren er talloze pogingen om de nieuwe tijd die was aangebroken te begrijpen. Francis Fukuyama beweerde dat we ‘het einde van de geschiedenis’ hadden meegemaakt, en volgens Thomas Friedman was de wereld zelfs plat geworden. In het algemeen heerste het idee dat ideologische en geopolitieke conflicten naar de achtergrond waren verdwenen, dat ‘globalisering’ de belangrijkste dynamiek zou zijn die de relaties tussen landen beïnvloedde. Voor iemand die internationale betrekkingen wilde studeren, was het echter teleurstellend dat de relaties tussen landen voortaan voornamelijk bepaald zouden worden door economische banden. Ik

had enigszins last van Koude Oorlog-fomo*, het gevoel dat ik de meest boeiende (politieke) perioden uit de geschiedenis had gemist en dat ze niet meer zouden terugkeren.

In zijn autobiografie De wereld van gisteren1 beschrijft de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig hoe de wereld aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog begint te kraken na een gouden eeuw. Hoe er barsten ontstaan in de harmonieuze manier waarop landen samenleefden. Hij vertelt hoe iedereen gewend was geraakt aan het feit dat er nooit iets onverwachts gebeurde, en dat men leefde in een wereld van zekerheid. Hij legt uit dat wat er buiten de periferie van de wereld aan catastrofen plaatsvond, niet doordrong in de ‘goed geïsoleerde wand’ van het burgerlijke leven. Met de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog barstte het luchtkasteel van stabiliteit.

Het gevoel dat Zweig overbrengt, lijkt sterk op wat we de laatste jaren hebben meegemaakt. Na het einde van de Koude Oorlog kenden we vele zorgeloze jaren. Maar na verloop van tijd begon er van alles te kraken. Het nationalisme nam toe, mensen raakten verdeeld en gepolariseerd, en landen gingen steeds vaker in conflict met elkaar. Ook vandaag de dag vinden er op het wereldtoneel gebeurtenissen plaats die we lange tijd niet voor mogelijk hielden, zoals een financiële crisis, de verkiezing van Donald Trump, de Brexit en een oorlog in Europa. Zekerheden lijken te verdwijnen. Ondertussen werken Rusland en China steeds actiever aan het uitbouwen of bestendigen van een regionale invloedssfeer. Regionale machten zoals Iran, Saudi-Arabië, Turkije en India passen steeds minder in de hokjes die we voor hen hebben getekend. Zaken die lange tijd vanzelfsprekend waren, zoals energie, toeleveringsketens en de mogelijkheid om te reizen, worden dat steeds minder.

Zelf merkte ik ook in mijn gesprekken met bedrijfsleiders een toenemende bezorgdheid over onze geopolitieke omgeving en de impact ervan op onze economie. De laatste jaren groeide de urgentie. Vijf jaar geleden kon ik af en toe een presentatie geven over geopolitiek voor een groep supplychain-managers. Tegenwoordig is niet alleen de frequentie van mijn geopolitieke spreekbeurten groter, maar ook de doelgroep is breder. Van CEO’s tot CFO’s en zelfs salesdirecteuren, iedereen is actief bezig met wat er zich afspeelt in de rest van de wereld. En iedereen is zich ondertussen (soms met schade en schande) bewust geworden van de impact die onze geopolitieke omgeving op onze bedrijven heeft.

* Fomo: fear of missing out

Hoewel het besef van het belang van geopolitiek voor bedrijfsvoering is toegenomen, ontbreekt het veel bedrijven nog aan de inzichten om hiermee om te gaan in de praktijk. Vaak zijn bedrijven niet vertrouwd met de complexe politieke dynamieken die de internationale betrekkingen tussen landen vormgeven. Daarom is dit boek gewijd aan het begrijpen van deze politieke dynamieken, de evolutie van onze geopolitieke omgeving, en hoe bedrijven dit kunnen integreren in hun strategische processen.

Zo werpt die studie van politieke machtsverhoudingen tussen landen toch nog vruchten af en blijkt mijn Koude Oorlog-fomo achteraf gezien ongegrond. Dit boek behandelt de terugkeer naar een wereld waarin de machtsverhoudingen tussen landen van cruciaal belang zijn. De wereld waarin we ons nu bevinden, is een wereld die de meeste lezers nog niet eerder actief ervaarden. We staan voor onbekend terrein, onvergelijkbaar met de Koude Oorlog waarin de politieke en economische banden parallel liepen. Momenteel worden we geconfronteerd met geopolitieke conflicten die de economische banden doorkruisen. Dit brengt een dynamiek met zich mee die teruggaat naar het begin van de vorige eeuw. We belanden in een wereld waarin de markt steeds meer onder vuur komt te liggen.

1. Van Solvay tot Limburgse perenboeren –Politieke disruptie voor iedereen

“Ik ben veel meer bezig met geopolitiek dan tien jaar geleden. Het is een deel van de kerntaak van een CEO geworden.”2

Jean-Pierre Clamadieu, voormalig CEO van Solvay

Politieke risico’s waren lang het exclusieve domein van mijnbouw- en fossiele energiebedrijven en een enkele plantagehouder. Het gezicht van politieke risico’s was een Afrikaanse dictator in kaki die westerse multinationals onteigende. Maar die tijd is voorbij. Onderzoek van McKinsey uit 2015 toont dat 84% van de ondervraagde CEO’s en kaderleden verwacht dat geopolitieke instabiliteit een impact zal hebben op globale bedrijven. Bijna 60% gelooft dat dit de winst van hun bedrijf zal schaden.3 Uit een enquête van EY, die werd afgenomen in 2019 (vlak voor de corona-epidemie en nog drie jaar voor de Russische invasie in Oekraïne), blijkt dat bijna de helft van de bedrijven de politieke risico’s de laatste twee jaar zag toenemen.4

En steeds meer CEO’s volgen het advies van de voormalige CEO van Solvay om geopolitiek een kerntaak te maken van de CEO. In 2015 gaf nog maar 13% van de CEO’s van grote bedrijven aan dat hun bedrijf al actie had ondernomen om politieke en geopolitieke risico’s aan te pakken. In een EY onderzoek uit 2024 geeft meer dan 90 van de CEO’s aan dat ze de nodige capaciteiten hebben om geopolitieke risico’s in hun strategische en investeringsbeslissingen te integreren.5

“Het water staat ons aan de lippen, boomgaarden worden aan de lopende band verkocht of gesloten,” zegt Luc Borgugnons, voorzitter van de sectorvakgroep Fruit van de Belgische Boerenbond. “De boycot van Rusland is een gemeenschappelijk doel, maar in de praktijk zijn wij als kleine sector alléén de dupe.

Wij moeten er als Nederland en België daarom bij de EU op blijven hameren dat de sancties worden herzien, omdat we echt in de problemen zitten.”6 Het is augustus 2019 en de Belgische Boerenbond (BB) en Nederlandse Fruittelers Organisatie (NFO) stellen dat Europa haar fruittelers in de steek laat.7 Vijf jaar eerder strafte de Europese Unie Rusland voor de (eerste) invasie van Oekraïne met sancties. Rusland reageerde destijds met een importverbod op landbouwproducten, zoals fruit, groenten, vlees, zuivel en meelproducten. 40% van de Belgische en 20% van de Nederlandse conferenceperen werden voor 2014 aan Rusland verkocht. Na 2019 vonden heel wat peren hun weg naar Rusland via Polen en Wit-Rusland. Wanneer Wit-Rusland in 2022 uit solidariteit met Rusland ook haar grenzen sluit, zijn de perenboeren weer de dupe.

De Russische sancties toonden dat geopolitieke gebeurtenissen niet meer alleen een risico vormden voor mijn- en oliebedrijven die in exotische locaties zakendoen. Ook Vlaamse en Nederlandse perenboeren, die nooit verwacht hadden een geopolitieke speelbal te worden, stonden plots midden in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. De CEO van Solvay stelt dat geopolitiek belangrijk is geworden voor de CEO’s van multinationals. Maar door de globalisering zijn bijna alle bedrijven ‘gemultinationaliseerd’. Ook bedrijven die enkel een vestiging hebben in hun thuisland zijn voor hun toeleveringsketen en/of hun markten afhankelijk van het buitenland. Denk maar aan onze perenboeren. Idem dito voor onze bakkers die in datzelfde jaar de prijs van vanille zagen escaleren door een politieke crisis in Madagaskar. Tijdens de coronajaren bleek dat zelfs onze gezondheidszorg onderhevig was aan geopolitieke conflicten. Mondmaskers, beademingsapparatuur en vaccins werden allemaal gebruikt als geopolitieke pasmunt. En iets later maakt een conflict tussen twee landen waar we ons tot voor kort weinig bij betrokken voelden voor heel wat Europese gezinnen de energiefacturen onbetaalbaar.

BOX: ECHT VOOR IEDEREEN? EEN KLEINE STRESSTEST

Laten we eerst een korte stresstest uitvoeren om de impact van geopolitieke disruptie te illustreren. Stel je de volgende scenario’s voor en bedenk wat dit zou betekenen voor jouw bedrijf:

• Scenario 1: Je belangrijkste exportmarkt legt een tarief van 25% op je producten.

• Scenario 2: Je belangrijkste exportmarkt sluit volledig haar grenzen voor je producten.

• Scenario 3: De prijs van een essentiële grondstof voor je bedrijf verviervoudigt.

Elk van deze drie scenario’s zou waarschijnlijk een aanzienlijke impact hebben op je bedrijf. Afhankelijk van je voorbereiding kan elk scenario aanzienlijke schade toebrengen aan je bedrijf of juist een concurrentievoordeel opleveren.

Elk van deze situaties deed zich de voorbije jaren voor. Je komt ze in dit boek nog uitgebreider tegen:

• Scenario 1: De EU en China dreigden als reactie op door de VS verhoogde invoertarieven voor staal en aluminium een tarief van 25% op een breed scala aan Amerikaanse producten op te leggen tijdens het handelsconflict in 2018.

• Scenario 2: Een handelsembargo trof de Belgische perenboeren die 70% van hun exporthandel met Rusland deden in 2014.

• Scenario 3: De prijs van zeldzame aardmetalen steeg abrupt toen China haar export beperkte naar aanleiding van een grensconflict met Japan. In deze drie gevallen waren de getroffen bedrijven niet direct betrokken bij het conflict dat aanleiding gaf tot de economische maatregelen. Ze waren bovendien totaal onvoorbereid op een dergelijke schok.

(Geo)politiek heeft altijd al invloed gehad op de economie. Maar zoals Solvay

CEO Jean-Pierre Clamadieu in een interview met De Tijd opmerkt: “Tien jaar geleden kon een topman van een multinational er gerust van uitgaan dat de geopolitieke krijtlijnen stabiel zouden blijven. Vandaag de dag staat alles ter discussie, zelfs vrijhandel.”8 Het is die verandering van de krijtlijnen en de volatiliteit van de geopolitieke omgeving die een enorme impact heeft. Maar wat waren dan die krijtlijnen waar we zo gewend aan waren en waarom worden ze nu steeds vager?

DE BOUW VAN EEN GROOT ECONOMISCH NETWERK

Na de Tweede Wereldoorlog (WOII) trokken de Amerikanen lessen uit de vergissingen die ze in de jaren dertig maakten. Tijdens de Grote Depressie, die aan WOII voorafging, verhoogden de Amerikanen hun tarieven op de invoer van goederen. Andere landen deden als reactie hetzelfde. Dit verergerde de economische crisis in de VS en de rest van de wereld. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Cordell Hull, was ervan overtuigd dat economische discriminatie en handelsoorlogen een van de fundamentele oorzaken waren van WOII:

“Als we een vrijere handelsstroom konden krijgen... vrijer in de zin van minder discriminaties en belemmeringen... zodat het ene land niet dodelijk jaloers zou zijn

op het andere en de levensstandaard van alle landen zou stijgen, waardoor de economische ontevredenheid die tot oorlog leidt zou verdwijnen, zouden we een redelijke kans hebben op duurzame vrede.”9

De VS zou van toen af aan een principiële voortrekker zijn van vrijhandel en legde een verband tussen handel en vrede. Ze nam na WOII de leiding in het uitbouwen van een nieuw internationaal economisch systeem. De talloze onderhandelingsronden van de General Agreement on Tariffs and Trade (GATT) resulteerden in aanzienlijke verlagingen van de handelstarieven tussen landen en leidden uiteindelijk tot de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (WHO). Het geloof in een win-winsituatie dreef de liberalisering van de wereldhandel. Iedereen zou er beter van worden en dat zou het systeem in stand houden.

Het openen van eerst de Chinese en later de Oost-Europese en ex-Sovjet-economieën creëerde een enorm arbeidsreservoir voor bedrijven over heel de wereld. Na het einde van de Koude Oorlog schakelde de globalisering, die tot dan toe beperkt was tot het Westen, nog een versnelling hoger. De wereldhandel groeide van 38% van het bbp op het einde van de Koude Oorlog tot 61% in 2008. De buitenlandse investeringen verzesvoudigden in twintig jaar.10 De integratie van deze nieuwe landen in het internationale economische systeem haalde miljoenen mensen uit de armoede. Dat creëerde een wereldwijde middenklasse. Zo werd de rest van de wereld niet alleen als toeleverancier belangrijk, maar ook als markt.

DE CONVERGENTIE-ILLUSIE

De wereld leek een lange periode van stabiliteit in te gaan. Onder het leiderschap van de VS, die in de eerste Golfoorlog haar militaire en technologische dominantie tentoonspreidde, zou de rest van de wereld evolueren naar democratie en vrije markt. Heel de wereld zou geïntegreerd worden en dezelfde – westerse – waarden delen. Het idee was immers dat politieke liberalisering de economische liberalisering zou volgen. Economische welvaart zou zorgen

voor een hoger opgeleide en ondernemende middenklasse die vroeg of laat meer inspraak zou vragen. Dat was het convergentie-idee. De gebeurtenissen eind jaren tachtig, begin jaren negentig, wezen ook in die richting. De opstanden in Oost-Europa in 1989 kenden zowel een economische als een politieke component. Ook het Tienanmenprotest in 1989, tien jaar na de eerste Chinese economische opening, leek dit te bevestigen. En de mensenrechtenwaakhond Freedom House zag het aantal landen dat het als ‘vrij’ categoriseerde tot 2007 gestaag groeien (met enkele tijdelijke terugvallen) (figuur 1).

FIGUUR 1

Bron: Freedom House: https://freedomhouse.org/report/freedom-world

De volgende stap in de redenering was dat landen over de hele wereld, gedreven door gezamenlijke economische vooruitgang, verder naar elkaar zouden toegroeien. Geopolitieke competitie leek ook daadwerkelijk verdwenen. Op een aantal (weliswaar zeer bloedige) conflicten in het voormalige Joegoslavië en Afrika na was de wereld vreedzamer geworden. ‘De aarde is plat’ schreef New York Times-columnist Thomas Friedman in zijn bestseller.11 Bedrijven konden zich organiseren alsof politieke grenzen niet meer waren dan lijntjes op een kaart. Dit denken bereikte zijn piekmoment met de toetreding van China tot de WHO in 2001. Bill Clinton vatte het mooi samen:

“Het lidmaatschap van de WHO zal natuurlijk niet van de ene dag op de andere een vrije samenleving in China tot stand brengen of garanderen dat China zich aan de wereldregels zal houden. Maar mettertijd zal het China sneller en verder in de goede richting doen bewegen.”12

Analisten en politici leken ervan overtuigd dat we in een nieuwe wereld terechtkwamen waarin politieke conflicten tussen landen steeds minder een rol zouden spelen in de economische relaties. Bedrijfsleiders volgden hen hierin en bouwden globale toeleveringsketens waarin grenzen tussen landen niet meer dan een formaliteit waren. Maar dat zou snel veranderen.

MÜNCHEN EN DE TERUGKEER

VAN DE POLITIEKE LOGICA

De jaren negentig waren een heel ongewone periode. De VS stak als een ongeevenaarde supermacht boven de rest uit. De Franse minister voor Buitenlandse Zaken, Hubert Védrine, noemde de VS een ‘hypermacht’. Het was een zeldzaam unipolair moment. En het was die Amerikaanse hegemonie die ervoor zorgde dat er minder geopolitieke conflicten waren. Dat was dus niet omdat de politieke belangen elkaar niet meer kruisten. Het gebeurde omdat die landen die andere keuzes wilden maken niet sterk genoeg waren om hiervoor op te komen. Rusland lag op apegapen en China was economisch en militair sterk aan het groeien, maar had nog niet voldoende macht om de VS uit te dagen. Het leek dus dat de convergentie-hypothese realiteit was geworden, maar dat was alleen omdat een andere factor, de Amerikaanse hegemonie, tijdelijk hetzelfde effect had.

Aan die hegemonie werd ondertussen getornd. De machtsverhoudingen veranderden snel. Toen China in 2001 tot de WHO toetrad, was haar economie slechts een achtste van de Amerikaanse economie, achttien jaar later was dat twee derde van de Amerikaanse economie.13 Tussen 2000 en 2010 vervijfvoudigde de Chinese economie (tot 6000 miljard dollar). De Russische economie verzesvoudigde in diezelfde periode (tot 1500 miljard dollar).14 In 2001 dreef meer dan 80% van de landen ter wereld meer handel met de VS dan met China. In 2018 bleef daar nog 30% van over.15 Die toegenomen economische macht van Rusland en China zou zich gaan vertalen in veranderend gedrag. Hoewel het met de invasie van Oekraïne in 2014 voor veel westerse leiders pas duidelijk