9789401495554

Pascal Sienaert BOEK

D/2023/45/262 – ISBN 978 94 014 9555 4 – NUR 770

Vormgeving omslag: Studio Lannoo Vormgeving binnenwerk: Crius Group

© Pascal Sienaert & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2023.

Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv.

Alle rechten voorbehouden.

Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, micro lm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Uitgeverij LannooCampus

Vaartkom 41 bus 01.02Postbus 23202

3000 Leuven 1100 DS Amsterdam

België Nederland

www.lannoocampus.com

The care of the human mind is the most noble branch of medicine.

Voorwoord

Ons hoofd is rond, zodat ons denken van richting kan veranderen.

Dit handboek psychopathologie biedt een beknopt en erg klinisch georiënteerd overzicht van de belangrijkste psychopathologische categorieën. Het beoogt niet volledig te zijn. Het is een inleiding die de lezer moet helpen om psychiatrische toestandsbeelden te herkennen en van elkaar te onderscheiden, en kritische vragen te stellen over zin en onzin van ‘moderne’ categoriale diagnostiek. Op speci eke aspecten van de behandeling van de diverse stoornissen wordt niet ingegaan. De grote lijnen van de behandeling worden kort vermeld. In één hoofdstuk worden enkele principes van levensstijlinterventies, psychologische, medicamenteuze en technische behandelingen in de geestelijke gezondheidszorg belicht. Ook etiopathogenese en pathofysiologie worden slechts zijdelings aangeraakt.

In dit handboek wordt consequent de term patiënt gebruikt. Niet het steeds vaker gebruikte cliënt. Psychiatrie is een medisch vak – the most noble branch of medicine, volgens Grotius– dat zich toelegt op de zorg voor mensen die vaak ondraaglijk lijden. Dit lijden zit vervat in het begrip patiënt, dat afkomstig is van het Latijnse patientia, dat lijden, dulden en volharding betekent.

Het ligt niet voor de hand om een handboek psychopathologie met klinische casuïstiek te illustreren. De toegang tot de kliniek ontbreekt. Maar tegelijk staan literatuur en lm bol van goed uitgewerkte en erg relevante klinische voorbeelden. De hedendaagse lm biedt een gemakkelijke en bovendien vaak aangename inkijk in de psychopathologie.1 En het lezen van boeken, ook graphic novels,2 is een aanvullende en aangename manier om zich klinisch te bekwamen.

De vele collegae die delen van dit boek hebben nagelezen en van zinvolle aanvullingen hebben voorzien en de vele patiënten die me hun verhaal hebben toevertrouwd en deze bladzijden levendiger hebben gemaakt, kan ik niet genoeg bedanken.

HOOFDSTUK 3 PSYCHOSE

HOOFDSTUK 4 DEPRESSIEVE STEMMINGSSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 5 BIPOLAIRE STOORNISSEN

HOOFDSTUK 6 ANGSTSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 7 DWANGSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 8 DRANGSTOORNISSEN EN STOORNISSEN IN DE IMPULSCONTROLE

HOOFDSTUK 9 EETSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 10 TRAUMA- EN STRESSORGERELATEERDE STOORNISSEN

HOOFDSTUK 11 DISSOCIATIEVE STOORNISSEN

HOOFDSTUK 12 PSYCHOLOGISCHE EN PSYCHIATRISCHE PROBLEMEN BIJ LICHAMELIJKE SYMPTOMEN

HOOFDSTUK 13 SEKSUELE PROBLEMEN EN GENDERDYSFORIE

HOOFDSTUK 14 MIDDELENGERELATEERDE EN VERSLAVINGSSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 15 NEUROCOGNITIEVE STOORNISSEN

HOOFDSTUK 16 PERSOONLIJKHEIDSSTOORNISSEN

HOOFDSTUK 17 SUÏCIDE EN SUÏCIDAAL GEDRAG

HOOFDSTUK 18 BEHANDELASPECTEN

Diagnostiek en classificatie

The moment you label something, you take a step – I mean you can never go back again to seeing it unlabeled.

Madness, insanity, gek zijn… In de loop van de geschiedenis heeft men afwijkend gedrag bestempeld als ‘gek’ wanneer het onvoorspelbaar, irrationeel of gevaarlijk was of simpelweg afweek van de norm. Begrippen zoals madness of insanity zijn beschrijvend. Ze impliceren geen oorzaak. Ze beschrijven gedrag dat ‘anders’ is. Door de eeuwen heen is getracht dit anders zijn te vatten, te begrijpen en te classi ceren.

Hippocrates (460-370 v.Chr.) begreep mentale stoornissen als het gevolg van een onevenwicht in de vier lichaamssappen of humores (humor is Latijn voor vocht; vergelijk humeur) die elk een bepaald temperament vertegenwoordigen: zwarte gal (melancholisch – zwartgallig), gele gal (cholerisch – driftig), bloed (sanguin – vurig, energiek) en slijm ( egmatisch – rustig, kalm) (Figuur 16.1). Deze humorestheorie bleef een grote invloed hebben tijdens de gehele middeleeuwen, tot meer en meer de visie ontstond dat gek zijn door iets van buitenaf moest verklaard worden. Een persoon die ‘gek’ wordt is niet langer zichzelf, maar is beïnvloed door giftige sto en (Paracelsus, 1493-1541), of erger nog: bezeten door externe boze geesten of demonen. De demonologiewas een van de dominante verklaringen voor afwijkend gedrag en psychopathologie, tot in de achttiende eeuw.

Naarmate steeds meer kennis werd vergaard over het ontstaan van lichamelijke ziekten, evolueerde het madness-concept van een breed beschrijvend begrip naar een enger ziektebegrip: madness werd mental illness. De Grieken, onder meer Hippocrates, beschreven al afzonderlijke ziekten. Toch is het moderne westerse ziekteconcept nog niet zo oud. Het werd het meest duidelijk

geïntroduceerd door Thomas Sydenham (1624-1689), de vader van de medische nosologie (de wetenschappelijke classi catie van ziekten of classi catieleer). Sydenham beschreef onder meer de Chorea van Sydenham, een zeldzaam neurologisch ziektebeeld. Het werd vroeger Sint-Vitusdans genoemd, naar de eigenaardige motorische bewegingen die de getro en patiënten maken. De ziekte komt vooral bij kinderen voor na een streptokokkeninfectie. Het was een voorbeeld van een welomlijnd ziektebeeld met speci eke symptomen, een speci ek verloop en een speci eke prognose.

Het ziektebegrip werd verder sterk beïnvloed door twee belangrijke ontdekkingen. Ten eerste: het verband dat werd gezien tussen bepaalde klinische ziektebeelden en postmortemafwijkingen (een verlamming aan één lichaamshelft door een hersenbloeding of een bloedklonter in de contralaterale hersenhelft bijvoorbeeld). Ten tweede: de ontdekking van ziektekiemen als ziekteverwekkers door Louis Pasteur in 1862 (microbe-theorie).

Een voorbeeld is het vroeger vaak voorkomende en gevreesde sy lis. Sy lis is een seksueel overdraagbare aandoening, die in verschillende stadia evolueert naar een ernstig beeld waarin ook psychiatrische symptomen, zoals apathie en dementie, kunnen voorkomen. De ontdekking, in 1905 door Schaudinn en Ho man, dat deze ziekte door de spirocheet Treponema pallidum werd veroorzaakt, heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de overtuiging dat ook psychiatrische toestandsbeelden, naar medisch model, een biologische oorzaak kunnen hebben (somatogene hypothese).

1.2 VAN OPSLUITING NAAR BEHANDELING

Psychiatrie, van psyche (ziel) en iatros (arts, genezer), is een erg jonge discipline. De term werd voor het eerst gebruikt in 1808 door de Duitse arts Johann Christian Reil, die in een artikel opriep om binnen de geneeskunde een subdiscipline op te richten die zich zou toeleggen op de behandeling van geesteszieken. Tot die tijd werd nauwelijks geprobeerd mensen met geestesziekten te behandelen. De Romein Cornelius Celsus (25 v.Chr – 50) is een zeldzame uitzondering. Hij suggereert al in de eerste eeuw dat gesprekken, bezigheid en sociale activiteiten kunnen helpen (Ophir 2022). Maar tot het midden van de

negentiende eeuw was het lot van mensen met ‘afwijkend gedrag’ opsluiting in grote ‘gekkenhuizen’, kerkers vaak. Daar werden ze soms geketend en weggestopt voor de maatschappij. Niemand interesseerde zich voor wat er precies met hen aan de hand was.

Er waren gelukkig ook illustere uitzonderingen, zoals de Franse psychiater Philippe Pinel (1745-1826), die al vanaf het einde van de achttiende eeuw deze praktijk probeerde te veranderen. In 1795 werd hij arts in het beroemde Salpêtrière-ziekenhuis in Parijs (Figuur 1.1), waar een paar duizend vrouwen zaten opgesloten. Pinel maakte (letterlijk) hun ketenen los (Figuur 1.2). Hij maakte een einde aan praktijken zoals aderlaten en installeerde een ‘morele behandeling’, die contact met en observatie van patiënten centraal stelde. Pinel bezocht dagelijks zijn patiënten en praatte met hen. Hij maakte zorgvuldig aantekeningen om hun aandoening en ziekteverloop beter te begrijpen. Op die manier kwam hij tot een eigen classi catie. In zijn Nosographie philosophique ou la méthode de l’analyse appliquée à la médecine uit 1798 onderscheidde hij vijf categorieën: melancholie, manie met delier, manie zonder delier, dementie en idiotie (Weissmann 2016).

Zijn Vlaamse evenknie is de Gentse psychiater Jozef Guislain (1797-1860) (Figuur 1.3). Hij ijvert voor een humane behandeling van geesteszieken. Samen met de congregatie van de Broeders van Liefde bouwt hij in 1857 het eerste ‘gesticht’. Het Guislain-ziekenhuis is vandaag nog steeds een actief psychiatrisch ziekenhuis, dat ook een belangrijk museum van de geschiedenis van de psychiatrie huisvest.