Szlakiem architektury sakralnej - Polichromie

Szlakiem architektury sakralnej

Polichromie

KIERUNEK KUJAWSKO-POMORSKIE

EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA – 2025

Szlakiem architektury sakralnej

Polichromie

Kujawsko-Pomorskie

Centrum Kultury w Bydgoszczy

Bydgoszcz 2025

Autor koncepcji i koordynator wydawnictwa: Ewa Krupa

Autorzy tekstów:

Anna Maj – 1, 9, 11, 18, 20, 21

Katarzyna Nadratowska – 4, 8, 14, 15, 23, 24, 28, 39, 40

Mateusz Soliński – Wprowadzenie, 31

Krystian Strauss – 2, 3, 5, 6, 7, 10, 13, 16, 19, 27, 30, 31, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 42

Adam Szefer – 12, 17, 22, 25, 26, 29, 32, 33

Autor fotografii: Wojciech Woźniak

Fotografie innych autorów:

Marcin Wachniak – str. 34–40, 182–188, 198–203, 283–289

Piotr Winter – str. 302–309

Zdjęcia ze zbiorów:

Heidelberg University Library – str. 10

Muzeum Narodowego w Krakowie – str. 24

Pracowni Dziedzictwa Kulturowego KPCK – str. 25

Na okładce: Fragment sklepienia prezbiterium kościoła pw. Matki Bożej Pocieszenia w Drzycimiu

Korekta: Hanna Borawska, Barbara Laskowska Projekt graficzny: Iwona Dombrowska

Realizacja poligraficzna:

Dom Wydawniczy Margrafsen www.margrafsen.pl

Wydanie I – nakład 1000 egz.

ISBN 978-83-66844-84-1

Dofinansowano z budżetu Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego P ublikacja zrealizowana jako projekt Europejskich Dni Dziedzictwa 2025

Wydawca:

Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury w Bydgoszczy I nstytucja Kultury Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego Koordynator Europejskich Dni Dziedzictwa w województwie kujawsko-pomorskim www.kpck.pl

SPIS TREŚCI

 Słowo wstępne Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 7

 Wprowadzenie 9

 Biskupice 29

 Brodnica 35

 Broniewo 43

 Brześć Kujawski 49

 Bydgoszcz 57, 65, 69

 Bysław 73

 Byszewo 81

 Chełmno 89

 Drzycim 99

 Inowrocław 105

 Kościelna Wieś 111

 Kowal 115

 Lubień Kujawski 121

 Lubraniec 127

 Łasin 135

 Mazowsze 141

 Mogilno 148

 Nowe 157

 Okonin 161

 Płużnica 167

 Raciążek 170

 Radzyń Chełmiński 177

 Rypin 183

 Rywałd 191

 Skępe 199

 Służewo 207

 Starogród 213

 Strzelno 219

 Szadłowice 227

 Szynwałd 235

 Szynych 243

 Świecie 249

 Toruń 257, 267, 275

 Trutowo 283

 Wenecja 291

 Włocławek 295

 Zamarte 303

 Żerniki 311

 Bibliografia 317

Szanowni Państwo,

po raz kolejny zapraszam do spotkania z najciekawszymi zabytkami województwa kujawsko-pomorskiego. Tym razem przewodnik, który oddajemy w Państwa ręce, poświęcony jest kościelnym polichromiom.

Na przestrzeni wieków malowidła ścienne były z powodzeniem wykorzystywane, aby upiększać świątynne wnętrza oraz w a trakcyjny i c zytelny sposób przekazywać prawdy wiary.

Jak widzimy na przykładzie naszego województwa, kościelne mury i sklepienia stawały się miejscem objawiania niezwykłych, artystycznych talentów. Mistrzowie polichromii potrafili, o c zym sami możemy się dzisiaj przekonać, oczarować widza feerią barw i k ształtów, pomagając oderwać się od tego, co czysto ludzkie i doświadczyć sfery sacrum.

Malowidła ścienne to niezwykle wdzięczny obszar twórczości artystycznej, ale jednocześnie szczególnie narażony na niszczące działanie czasu. Szczęśliwie wiele polichromii, które również pokazujemy w naszej publikacji, udało się uratować dzięki pracom konserwatorskim wspartym przez Samorząd Województwa K ujawsko-Pomorskiego.

W przewodniku, który oddajemy w Państwa ręce, zobaczymy wybór najcenniejszych realizacji, które powstawały na przestrzeni kilku wieków. Są one potwierdzeniem kulturowego bogactwa regionu oraz jednocześnie znakiem ciągłości naszego wspólnego dziedzictwa.

Zapraszam do podróży szlakiem najcenniejszych zabytków Kujaw i Pomorza!

Piotr Całbecki

Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego

WSTĘPNE MARSZAŁKA

SŁOWO

WPROWADZENIE

Jednymi z pierwszych przejawów twórczości artystycznej stworzonych przez człowieka są malowidła naskalne. Parafrazując tytuł książki Zbigniewa Florczaka poświęconej prehistorycznej sztuce, można powiedzieć, że te jaskiniowe wizerunki „przełamały milczenie”, jakie towarzyszyło dziejom naszych praprzodków. Wyznaczyły moment, w którym dwunożna istota objawiła się jako stworzenie o artystycznej wrażliwości. Te jeszcze dość proste w swojej formie polichromie, niezależnie od ich funkcji, której możemy się tylko domyślać, stały się pierwszym, obok kamiennych figurek, wyrazem obecnej w każdym człowieku potrzeby poszukiwania i tworzenia piękna. To właśnie polichromia objawiła się jako forma artystycznej wypowiedzi, za pomocą której paleolityczny człowiek postanowił wyartykułować ważne dla siebie treści i oznaczyć przestrzeń o szczególnym, prawdopodobnie kultowym, znaczeniu.

Z amiłowanie do dekoracyjnego pokrywania kolorowymi barwnikami elementów architektury czy też rzeźb oraz rękodzieła niezmiennie towarzyszyło człowiekowi w kolejnych etapach rozwoju cywilizacji, i to na różnych szerokościach geograficznych. Nie inaczej było w interesującym nas obszarze basenu Morza Śródziemnego, który był jednym z punktów odniesienia i rozwoju kultury i sztuki chrześcijańskiej Europy. Wbrew obiegowym opiniom, będącym często wynikiem błędnego odczytania znalezisk archeologicznych, które z racji swojego wieku rzadko posiadały zachowaną warstwę polichromii, starożytni artyści lubowali się w pstrokatych barwach. Polichromia była popularna nie tylko w miejscach, w których za sprawą sprzyjających warunków zewnętrznych dotrwała do naszych czasów, jak chociażby w egipskich grobowcach, miejscach kultu i pałacach. Dzięki współczesnym

badaniom wykorzystującym nowoczesne metody, wiemy, że obiekty uznawane kiedyś za pozbawione malatury, takie jak na przykład antyczne posągi czy też świątynie, pokrywano żywymi kolorami.

Praktykę barwnego zdobienia wnętrz o charakterze sakralnym kontynuowali pierwsi chrześcijanie. Początki artystycznej działalności apologetów nowej wiary były z oczywistych powodów nader skromne. Prześladowania oraz wywodzący się z judaistycznej tradycji zakaz tworzenia wizerunków Boga, choć już nie obowiązywał ludzi Nowego P rzymierza, opóźniał rozwój sztuki chrześcijańskiej. Artyści chrześcijańscy korzystali z motywów zaczerpniętych ze sztuki pogańskiej, nadając im jednak nowe znaczenie. Na katakumbowych freskach lub malowidłach wykonanych techniką tempery odnajdziemy postacie ludzi i z wierząt, rośliny i przedmioty obecne w plastyce grecko-rzymskiej, takie jak m.in.: paw lub kogut (symbole z martwychwstania), ryba (Jezus Chrystus), lew (św. Marek Ewangelista), ptaki (dusze męczenników), gołębica (Duch Święty), winna latorośl (słowo Chrystusa), okręt (Kościół) oraz kotwica (zbawienie). Wizerunki o antycznym rodowodzie, choć często o bardzo niskiej wartości artystycznej, zyskują nową symbolikę i w yznaczają powoli formujący się kanon chrześcijańskiej ikonografii, który zostanie utrwalony w kolejnych wiekach.

Wizerunek Dobrego Pasterza, katakumby św. Kaliksta, Rzym

W 313 roku zostaje ogłoszony edykt mediolański, który pozwala wyznawcom Jezusa Chrystusa na swobodne praktykowanie religii. Zaczynają powstawać chrześcijańskie świątynie, które z biegiem lat zyskują coraz bardziej reprezentacyjny charakter. Budynek kościoła wzorowany na rzymskiej bazylice (która pełniła funkcję hali targowo-sądowej) staje się, w każdym wymiarze – duchowym i f izycznym, miejscem centralnym w życiu chrześcijanina doby średniowiecza. Poszczególne elementy świątyni, a przede wszystkim architektoniczna struktura, zostają podporządkowane jednemu celowi. Jej funkcja nie polega tylko na gromadzeniu wiernych, lecz, parafrazując słowa Jeana Haniego, na stworzeniu środowiska, które pozwala lepiej ujawnić działanie

Bożej łaski.

Kościół w swojej idealnej formie to budowla posadowiona na planie krzyża wpisanego w okrąg, zgodnie z którym krzyż to symbol ofiary Boga-człowieka, a okrąg – Nieba, celu ludzkiego życia. Droga od bramy do ołtarza jest symboliczną drogą ku świętości, którą powinien osiągnąć każdy wierny. Rzeźbiarsko dekorowany portal, kropielnica, figury apostołów i świętych na filarach podpierających nawy świątyni czy wreszcie rozświetlone strzelistymi oknami prezbiterium, centralne miejsce Eucharystii – wszystkie te elementy mają pomóc oderwać się od tego, co czysto ludzkie, doświadczyć sfery sacrum. Jednym z narzędzi służących temu celowi jest polichromia pokrywająca kościelne mury i sklepienia.

W ś redniowiecznej świątyni, która w swojej strukturze nawiązuje do wizji Jeruzalem Niebieskiego z Apokalipsy św. Jana, nie ma miejsca na przypadkowość. Dlatego też malowidła ścienne nie stanowiły jedynie barwnej dekoracji kościelnego wnętrza. Polichromie w świątyniach chrześcijańskich miały zgoła odmienny charakter i cel niż malowidła tworzone w starożytnych, pogańskich miejscach kultu. Średniowieczne polichromie co do zasady były dostępne dla ogółu wiernych, a nie tylko dla wąskiej grupy kapłanów czy też wyselekcjonowanych uczestników obrzędów religijnych.

Tym samym miały być czytelne dla szerokiego i różnorakiego, pod względem wykształcenia i predyspozycji intelektualnych, grona odbiorców. Pełniły f unkcję Biblii w obrazkach dla niepiśmiennych ( biblia pauperum). Z uwagi na swoją ogólnodostępność, malowidła operowały prostą, czytelną symboliką (inaczej bywało w zabudowaniach klasztornych, w których polichromia skierowana była do nieco innego, bardziej wykształconego odbiorcy).

Dostrzeżeniu pozytywnej, dydaktycznej roli polichromii (które odnajdujemy chociażby w pismach papieża św. Grzegorza Wielkiego z przełomu VI i V II wieku) towarzyszyły także głosy krytyki. Przeciwnicy sztuk pięknych obawiali się, że przedstawienia Jezusa Chrystusa czy świętych staną się przedmiotem bałwochwalczej czci. Spór między zwolennikami i przeciwnikami obrazów przybierał również bardzo radykalne formy, czego przykładem może być ruch ikonoklastów w Cesarstwie Bizantyńskim w V III i I X wieku, którego zwolennicy uciekali się do niszczenia przedstawień religijnych. Jednak, patrząc globalnie na przemiany kulturalno-obyczajowe chrześcijańskiej Europy wieków średnich, niechęć wobec barwnego wystroju wnętrz świątyń była zjawiskiem marginalnym i przejściowym i stała w sprzeczności zarówno z oficjalnym nauczaniem Kościoła, jak i odczuciami większości wiernych. Technika polichromii, zastępowana w końcowym okresie chrześcijańskiej starożytności dekoracją mozaikową, powróciła do łask we wczesnym śr edniowieczu. Swój pierwszy rozkwit sakralne malarstwo ścienne przeżywa w okresie romańskim. Sprzyjała temu konstrukcja ówczesnych kościołów, które posiadały tylko niewielkie otwory okienne i d uże powierzchnie ścian. Polichromie dość szczelnie pokrywały wnętrza świątyń, łącznie z kolumnami podtrzymującymi sklepienia. Cytując francuskiego mediewistę Yves’a Morvana, można powiedzieć, że „kościół (…) nie był uważany za ukończony, dopóki kamień, ziemski materiał, nie został zamaskowany malowaną powłoką godną »Domu Bożego«”. Romańskie malowidła w swojej

Tronujący Jezus Chrystus i Maryja, kościół Mariacki w Toruniu

stylistyce przypominają formę dywanu – płaskie wizerunki obwiedzione grubym konturem, bez p erspektywy imitującej trójwymiarowość, na jednolitym, jednobarwnym tle. Popularnym przedstawieniom: tronującego Chrystusa, Madonny w otoczeniu aniołów, postaciom świętych czy też scenom zaczerpniętym z Biblii, towarzyszą motywy ornamentalne, będące wyrazem lokalnych tradycji artystycznych.

W okresie gotyku nowy, łukowo-przyporowy system konstrukcyjny sprawił, że powierzchnia ścian „pnących się” ku górze świątyń znacząco zmniejsza się na korzyść okien. Malowidła ścienne, choć nadal bardzo popularne, zostają przyćmione przez świetlisty blask witraży. Konkurencję stanowi również coraz bardziej powszechne, szczególnie na północ od Alp, malarstwo tablicowe. Zmienia się stylistyka polichromii. Uwidacznia się dążenie do większego naturalizmu. Z czasem monochromatyczne tło zmienia się w „pogłębione” wnętrze architektoniczne czy też motyw krajobrazu. Transformacji ulega również sposób prezentowania podejmowanych już wcześniej tematów. Na obrazach pojawiają się „świeckie atrybuty”, takie jak: miasto, góry, rzeka, pola i lasy. W przypadku scen rozgrywających się w małych pomieszczeniach – jak zwiastowanie czy narodziny Chrystusa – możemy dostrzec małe, otwarte okna

z widokiem na odległy pejzaż. Pojawia się również tendencja, wynikająca m.in. z różnic w strukturze architektonicznej świątyń romańskiej i gotyckiej, do tworzenia przedstawień figuralnych niezależnych od siebie w warstwie kompozycyjnej. Trzeba jednak podkreślić, że rozwój malarstwa ściennego w tym okresie – co było m.in. uzależnione od struktury architektonicznej świątyń – wyglądał bardzo odmiennie w poszczególnych regionach kontynentu europejskiego.

Na interesującym nas obszarze obecnego województwa kujawsko-pomorskiego najwięcej polichromii z okresu gotyku zachowało się na historycznym obszarze Pomorza Wschodniego, a konkretniej na ziemi chełmińskiej, ale jego przykłady odnajdziemy również w Kościelnej Wsi (pow. radziejowski), Żernikach (pow. żniński) i w Strzelnie (pow. mogileński). Dobór tematów malowideł jest bardzo różnorodny. Często poruszana była tematyka pasyjna. Ukrzyżowanie przeważnie pokazywano w trójosobowym schemacie ikonograficznym (przykładowo w kościołach: pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu, pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie oraz pw. św. Jakuba i św. Mikołaja w Chełmnie). Ciekawą wariację tego motywu odnajdziemy w Kościelnej Wsi. W płycinach górnej partii ściany tęczowej kościoła pw. św. Wawrzyńca zostały namalowane trzy postacie: Chrystusa Boleściwego, Maryi i św. Jana Ewangelisty, zastępując grupę pasyjną tworzoną najczęściej na belce tęczowej. Męża boleści odnajdziemy także przy niszach sakrarium (kościół pw. św. Kosmy i św. Damiana w Okoninie). W kościele pw. św. Mikołaja w Grudziądzu ten motyw został ukazany w aspekcie eucharystycznym. Wyobrażenie Chrystusa Boleściwego umieszczono w kielichu, ze stojącymi po bokach Maryją i św. Janem Ewangelistą. Ukrzyżowaniu towarzyszyły często również inne sceny związane z Męką Chrystusa. Chociażby w kościele pw. św. Jakuba Apostoła w Toruniu oraz w chełmińskiej farze możemy zobaczyć popularny w późnym średniowieczu motyw veraicon – chustę św. Weroniki. Obok wątków

Motyw veraicon, kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie

pasyjnych, „obowiązkową” była tematyka eschatologiczna: sceny sądu ostatecznego, deesis, panien mądrych i g łupich. Akcentowano zagadnienie grzechu, ukazując losy pierwszego człowieka, od momentu jego stworzenia po wygnanie z raju.

S zczególnie popularne było umieszczanie wizerunków świętych, zarówno rzeźbiarskich, jak i malarskich, na bocznych ścianach kościelnych naw i f ilarach. Ich liczne przedstawienia możemy odnaleźć m.in. w kościołach: Mariackim w Toruniu, pw. św. Kosmy i św. Damiana w Okoninie oraz pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Nowem. Postaciom apostołów i innych świętych towarzyszą często Jezus Chrystus i Jego Matka bądź wybrane sceny z Ich życia. Obecność świętych, a szczególnie apostołów oraz biskupów, na ścianach i f ilarach podtrzymujących sklepienie świątyni miała wymiar symboliczny. Święci urastali do roli „podpór” wspólnoty Kościoła, wyrażając jego triumf i trwanie.

Triumf Eklezji (Kościoła) bywał dodatkowo akcentowany poprzez scenę koronacji Maryi na

Królową Nieba i Z iemi (kościół pw. św. Jana Chrzciciela i ś w. Jana Ewangelisty w Toruniu) oraz wniebowzięcia. W kościele pw. św. Jakuba Apostoła w Toruniu scena koronacji zostaje powiązana z wizerunkiem sądu ostatecznego. Szczególną predylekcję do sceny koronacji Matki Bożej obecnej w wymienionych kościołach należy również wiązać z faktem, że wspomniane świątynie znajdowały się na terenach należących do zakonu krzyżackiego, który za swoją patronkę obrał właśnie Najświętszą

Maryję Pannę (scenę koronacji odnajdziemy także w refektarzach zamków w Malborku oraz Lidzbarku Warmińskim). Obok sceny koronacji występują motywy Mater Misericordiae, zwiastowania (kościoły: pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie, pw. św. Jakuba Apostoła w Toruniu) oraz Maryi Boleściwej (kościół Mariacki w Toruniu). Wizerunki świętych pojawiają się również jako samodzielne przedstawienia, niestanowiące elementu większej grupy. Na ziemiach polskich szczególnie popularne były postacie św. Krzysztofa (kościoły farne w Brodnicy i w Chełmnie) i św. Jerzego.

Na ścianach gotyckich świątyń odnajdziemy również wiele słabo dziś rozpoznawalnych tematów, ale niezwykle popularnych w w iekach średnich. Jednym z nich jest motyw czterech świętych dziewic ( virgines capitales) – męczenniczek z pierwszych wieków chrześcijaństwa: Barbary, Małgorzaty, Katarzyny i Doroty. Temat ten możemy zobaczyć w kościele pw. św. Jakuba i św. Filipa w Toruniu. Cnotliwym niewiastom zazwyczaj towarzyszył wizerunek Najświętszej Maryi Panny.

Zdarzały się malowidła umieszczone na emporze, czyli miejscu niedostępnym dla ogółu wiernych, przeznaczonym tylko dla oczu osób duchownych. Taka sytuacja występuje w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie. Na emporze, miejscu modlitwy mniszek, możemy zobaczyć około dwudziestu scen z Pieśni nad pieśniami, sceny z życia Chrystusa i Maryi oraz wizerunki o nie do końca jasnej tematyce, prawdopodobnie związanej ze specyfiką życia zakonnego. Inspirację

Fragment polichromii na emporze, kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie

dla malowideł stanowiły również traktaty teologiczne. Traktat św. Bonawentury o Drzewie Życia mógł być inspiracją dla kompozycji w kościele pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu.

W okresie renesansu co do zasady korzysta się z tych samych programów ikonograficznych, jakie były powszechne w w iekach średnich. Szczególną popularnością, podobnie jak w okresie gotyku, cieszy się tematyka maryjna. Coraz częściej jednak zwraca się również uwagę na strukturę samego materiału, z jakiego tworzone są mury i podpory świątynnych wnętrz, rezygnując z ich polichromowania. Z drugiej strony, szerokie płaszczyzny ścian i sklepień renesansowych kościołów otwierają przed malarstwem ściennym nowe możliwości, czemu najpełniejszy wyraz dali włoscy artyści. Uznanie zyskuje także technika marouflage’u , polegająca na przyklejaniu uprzednio malowanego płótna do ściany.

W czasach nowożytnych wnętrza, to znaczy architektura i malowidła, zaczynają być traktowane

jako trójwymiarowa jedność. Przez to też zmienia się forma kompozycyjna wykonywanych polichromii. Przestają być one formą dodatku do architektury, wypełnieniem pustych płaszczyzn pomiędzy oknami czy filarami, ale stanowią integralny element kościelnego wnętrza. Konstrukcja architektoniczna staje się trochę szkieletem, a p olichromia jego barwnym wypełnieniem, bez którego szkielet pozostawałby niepełny. Co więcej, malowidła ścienne, w których stosuje się popularne w dobie renesansu perspektywę linearną i powietrzną oraz podziały architektoniczne wnętrza, wykorzystywane są do tworzenia przestrzennych iluzji. Jako szczytowe osiągnięcie późnorenesansowego malarstwa ściennego, w którym zastosowano wspomniane wyżej kompozycyjne nowinki, można wymienić słynne freski Michała Anioła na ścianach i sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej w Pałacu Watykańskim –ludzkie oko traci rozeznanie, co jest tylko iluzją, a co rzeczywistą bryłą architektoniczną.

Na ziemie polskie renesansowa stylistyka, cechująca się nowym poczuciem przestrzeni i bardziej realistycznym przedstawieniem tła, wkracza z opóźnieniem i z dużymi oporami. Długi czas, jeszcze w połowie XVI wieku, utrzymuje się gotyk z renesansowymi naleciałościami, a już na początku XVII wieku do głosu powoli dochodzi barok. Rodzimi twórcy pozostają pod silnym wpływem ośrodków sztuki malarskiej europejskiej Północy, bardziej zachowawczej w kwestii artystycznych nowinek. Renesansowa stylistyka objawia się przede wszystkim w warstwie ornamentalnej ściennych polichromii.

Czasem szczególnego rozwoju i rozkwitu malarstwa ściennego jest barok. W tym okresie wręcz do perfekcji zostają wykorzystane, obecne już w dobie odrodzenia, iluzjonistyczne możliwości ściennej polichromii. Powszechnie stosuje się tzw. fałszywą architekturę, czyli malarskie odwzorowanie fragmentów architektury, które w oku patrzącego wydają się być trójwymiarowe. Szczególnie wdzięcznym obszarem pracy artystów tworzących polichromie były sklepienia. Oddalone od oka patrzącego,

dawały możliwość stworzenia lepszej iluzji przestrzennej, szczególnie za pomocą pozorowanych „otworów”, które imitowały widok na niebo znajdujące się ponad świątynią. Przykładami mistrzostwa w realizacji bardzo silnych efektów iluzjonistycznych mogą być freski Andrei del Pozza – Apoteoza św. Ignacego w kościele pw. św. Ignacego Loyoli w R zymie czy też Antonia Allegriego da Correggia – Wniebowzięcie Maryi w parmeńskiej katedrze. Inną cechą barokowych polichromii było dążenie do ekstatyczności i oddziałania na emocje widza. Nowa stylistyka nie stroniła również od wybujałej i pełnej przepychu formy.

Polichromia iluzjonistyczna w kościele p w. Ducha Świętego w Toruniu

W R zeczypospolitej malarstwo ścienne o barokowej stylistyce, obecne już w X VII wieku, nabiera bardziej europejskiego „sznytu” po 1700 roku, jednocześnie z coraz większym rozmachem wykorzystując nowe iluzjonistyczne techniki. Ciekawe efekty iluzjonistyczne odnajdziemy również w kujawsko-pomorskich świątyniach. Są to chociażby malowane baldachimy w kościele pw. Ducha Świętego w Toruniu czy też imitacja kotary na sklepieniu kościoła w D ąbrówce. Na polskich ziemiach działa również wielu twórców przybyłych z zagranicy, takich jak: Martin Altomonte, Michelangelo Palloni oraz bracia Karol i Innocenty Monti. Cechą charakterystyczną barokowych polichromii były także alegorie, apoteozy świętych oraz narracyjne sceny ukazujące wybrane wydarzenia z dziejów zgromadzeń zakonnych. Bogaty program ikonograficzny pod tym względem odnajdziemy m.in. w kościołach: pw. św. Mikołaja w S zynychu, pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Szynwałdzie oraz na rokokowych polichromiach w kościele pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Skępem.

Poruszane tematy często były realizacją wskazań władz kościelnych i reform Soboru Trydenckiego (1545–1563), zalecających propagowanie dogmatów zwalczanych przez protestantów. Stąd też na ścianach i sklepieniach kościołów odnajdziemy liczne sceny maryjne, zwłaszcza niepokalane poczęcie i w niebowzięcie (kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w S zynwałdzie i pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w L embargu), ukoronowanie Maryi na Królową Nieba i Ziemi (kościół pw. św. Anny w Radzyniu Chełmińskim), postać św. Jana Nepomucena jako męczennika tajemnicy spowiedzi (kościół pw. św. Piotra i św. Pawła w K amieniu Krajeńskim) oraz św. Piotra – wskazanie na zwierzchnictwo papieża nad Kościołem.

Zgoła odmienne podejście do przedstawień plastycznych mieli protestanci. Choć zasadniczo dążyli do ograniczenia roli obrazów w życiu religijnym, ścierały się tutaj skrajne postawy. O ile ewangelicy

Polichromowany strop w kościele p w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Górsku

na zachodzie Europy (w Holandii, Szwajcarii czy Francji) masowo niszczyli święte wizerunki, ich współwyznawcy w śr odkowo-wschodniej części Starego Kontynentu (zgodnie zresztą z podejściem samego Marcina Lutra) wykazywali się dużo większą powściągliwością. W konsekwencji kościoły protestanckie, anektowane od katolików bądź nowo powstające, posiadały dużo skromniejszy wystrój wnętrza, z dominacją polichromii ornamentalno-floralnej, zamiast figuralnej. Zmieniła się również tematyka przedstawień. Motywy mariologiczne i hagiograficzne zastępowane były scenami biblijnymi, ściśle opartymi na kanonicznych tekstach P isma Świętego. Ciekawym przykładem dość obszernego programu ikonograficznego w nowym, protestanckim duchu, w województwie kujawsko-pomorskim, są polichromie kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Górsku, powstałe w końcu XVII wieku. Na drewnianym stropie możemy

Kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie

zobaczyć osiem rozbudowanych scen, zestawionych parami w układzie Stary – Nowy Testament.

Spoglądając na polichromie kościelne okresu baroku, szczególnie w małych, prowincjonalnych kościołach drewnianych, trzeba podkreślić, że były one nie tylko formą ewangelizacji i w yrazistego przekładu słowa Bożego na obraz. Będąc o dbiciem tendencji w m alarstwie europejskim, pełniły funkcję dydaktyczną, pozwalając wiernym, w t ym szerokim rzeszom drobnej szlachty i c hłopów, zapoznawać się z t endencjami stylistycznymi i ich przemianami w sztuce europejskiej. Przykładem jednych z n ajciekawszych polichromii (w skali całej Europy) w d rewnianych świątyniach mogą być malowidła w kościele pw. św. Mikołaja w Gąsawie.

W połowie XVIII wieku, pod wpływem nowych, oświeceniowych idei oraz odkryć archeologicznych, artyści poszukują wzorców w starożytności, szczególnie zwracając się ku okresowi hellenistycznemu. Malarstwo religijne przeżywa regres, a popularność zyskuje tematyka mitologiczna i historyczna oraz

portret. Tendencja ta uwidacznia się również na ziemiach polskich. Jednocześnie w okresie wzmożonego mecenatu artystycznego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego coraz większą popularność, kosztem polichromii, zgodnie z tendencjami europejskimi, zyskuje malarstwo sztalugowe. Zdarza się, że to właśnie płótna, tak jak w wileńskiej katedrze (oddanej do użytku w 1801 roku), zamiast malowideł ściennych, zdobią ściany i f ilary świątyni. Jednocześnie wzmożony ruch budowlany zapoczątkowany przez polskiego władcę nie przekłada się na realizację kościelnych malowideł ściennych, z prostego względu – powstaje bardzo mało świątyń (w odróżnieniu od pałaców, rezydencji magnackich i dworów szlacheckich). Pogłębia się tendencja, obecna już od czasów renesansu, do pokrywania wnętrz kościołów białym tynkiem i rezygnowania z malowideł na rzecz dekoracji rzeźbiarsko-architektonicznej. Niszczejące polichromie często nie są odnawiane, ale po prostu zamalowywane. Skutkuje to utrwalaniem się w kolejnych dziesięcioleciach błędnego przekonania o monochromatycznym wystroju wnętrz dawnych kościołów. Polichromia „wraca do łask” pod koniec XIX wieku wraz z r ozwojem badań historycznych, które potwierdzają jej powszechną obecność w kościelnych wnętrzach na przestrzeni wieków. Nowo budowane świątynie, ale również te dawne, szczelnie wypełniane są kolorowymi malowidłami. Wzorem do naśladowania w tym względzie staje się kościół Mariacki w K rakowie, w którym w latach 1887–1891 pod kierownictwem Jana Matejki powstaje nowa, wyjątkowo barwna polichromia, dość swobodnie nawiązująca do wczesnorenesansowych motywów w polskiej sztuce. Matejko zapoczątkowuje modę na monumentalne malarstwo ścienne. Wykonane w m łodopolskiej stylistyce polichromie, autorstwa m.in. Józefa Mehoffera, Włodzimierza Tetmajera, Henryka Uziembło i Stanisława Wyspiańskiego, pokrywają ściany kościołów w w ielu polskich miastach. Przykładem tendencji zapoczątkowanej przez krakowskiego malarza mogą być w naszym województwie polichromie w gotyckich

Jan Matejko, karton do polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie

i neogotyckich kościołach: pw. św. Jana Chrzciciela w S łużewie, św. Mikołaja w Mazowszu czy też Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku.

Okresem szczególnie intensywnego ponownego rozkwitu kościelnych polichromii ściennych na ziemiach polskich jest pierwsza dekada XX wieku. Jest to czas nie tylko rozwoju malarstwa ściennego, ale także sztuki kościelnej i religijnej w jej różnych przejawach. Trzeba również zaznaczyć, że obok realizacji udanych, pojawia się bardzo wiele malowideł o dość niskiej wartości artystycznej. Dominują dwie formuły: „historyzująca” – wzorowana na Matejce, oraz młodopolska – ludowo-dekoracyjna. Przykładem tej ostatniej może być polichromia projektu Wiktora Gosienieckiego w inowrocławskim kościele pw. św. Mikołaja. Nie brakuje również realizacji dość bezpośrednio nawiązujących w swojej formie i kompozycji do konkretnych dzieł malarskich okresu renesansu i baroku. Wyrazem tych tendencji mogą być wielkoformatowe sceny

wniebowstąpienia i w niebowzięcia w kościele pw. św. Bartłomieja w Szadłowicach. W ok resie dwudziestolecia międzywojennego, chociaż nadal powstaje wiele realizacji, koniunktura na polichromie maleje. Do głosu dochodzą tendencje wnętrzarskie, związane z bardziej minimalistyczną i oszczędną w sferze ornamentyki i dekoracji architekturą modernizmu. Warto również zauważyć, że co do zasady polichromie z tego okresu, w odróżnieniu od realizacji z przełomu XIX i XX wieku, nie są rozwiązaniami komplementarnymi, tworzonymi z myślą o całym wnętrzu świątyni. Malowidła stanowią raczej sumę oddzielnych i niezależnych od siebie kompozycji powiązanych osobą twórcy. Do najpopularniejszych malarzy działających w t ym okresie, nie tylko na terenie obecnego województwa kujawsko-pomorskiego, ale całego kraju, należeli bracia Władysław, Leon i K azimierz Drapiewscy, bardzo aktywni również

Fragment polichromii autorstwa Władysława Drapiewskiego, kościół pw. Świętej Trójcy w Bydgoszczy

w latach powojennych. Ich realizacje, w których za warstwę projektową odpowiadał przede wszystkim Władysław, możemy odnaleźć w kościołach w Drzycimiu (pw. Matki Boskiej Pocieszenia), w Byszewie (pw. Świętej Trójcy), w Bydgoszczy (pw. Świętej Trójcy), w Rogowie (pw. św. Bartłomieja) oraz w Rypinie (pw. Świętej Trójcy). Spośród bardziej znaczących malarzy działających na Kujawach i Pomorzu w okresie dwudziestolecia międzywojennego należałoby wymienić jeszcze: Henryka Nostitz-Jackowskiego (kościoły: pw. św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy oraz pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wenecji w pow. żnińskim), Juliusza Makarewicza (kościół pw. św. Stanisława Biskupa w Brześciu Kujawskim) oraz Stefana Wojciechowskiego (kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Żmijewie). Na osobną uwagę zasługują polichromie Zofii Baudouin de Courtenay w kościołach pw. Wszystkich Świętych i św. Hieronima w Raciążku oraz Józefa Oźmina w kościele pw. św. Marcina w Ż ninie, artystów o o gólnopolskim formacie, którzy oryginalnością swoich prac wyróżniali się na tle realizacji innych malarzy.

Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego toczyła się ożywiona dyskusja na temat wystroju wnętrz starych i nowych kościołów. Ścierały się różne stanowiska. Zarówno wielu teoretyków, jak i praktyków zwracało uwagę na znaczenie kompleksowego, jednorodnego stylistycznie wystroju kościelnego wnętrza, w którym polichromia pełni niezwykle istotną rolę. Akcentowano prymat scen narracyjnych nad czysto dekoracyjno-ornamentalnymi. Pojawiała się również, niepozbawiona u zasadnienia, krytyka nadużywania malarstwa ściennego jako formy dekoracji kościelnego wnętrza kosztem innych elementów świątynnego wyposażenia. Coraz częściej podnoszono postulat wsłuchania się w „ducha czasu” i otwarcia na bardziej awangardowe formy i pomysły. Podsumowując, można powiedzieć, że, jak zauważa Wojciech Skrodzki, koniec międzywojnia mógł stanowić początek nowego rozkwitu kościelnego malarstwa ściennego w Rzeczypospolitej, uwzględniającego szereg waż-

kich postulatów optymalizujących formę i miejsce polichromii w kościelnym wnętrzu. Niestety stało się inaczej. Wybuch drugiej wojny światowej skutecznie zatrzymał ten proces. Kontynuacji przedwojennych inicjatyw nie służyła również powojenna rzeczywistość, w której Kościół utracił wsparcie i mecenat ze strony państwa, stając się jednym z g łównych celów ataków nowych, komunistycznych władz.

W przewodniku, który oddajemy w Państwa ręce, opisane zostały 42 kościoły. Dokonanie wyboru spośród stu kilkudziesięciu świątyń, których wnętrza zostały pokryte malowidłami ściennymi, było zadaniem niezwykle trudnym. Dlatego w pierwszej kolejności ustaliliśmy cezurę czasową, skupiając się wyłącznie na polichromiach powstałych przed 1945 rokiem. W dalszej kolejności zrezygnowaliśmy z kościołów drewnianych, nierzadko bogato polichromowanych, które zostały już szczegółowo omówione w naszym przewodniku Szlakiem architektury drewnianej. Świątynie. Podobnie pominęliśmy świątynie opisane w naszej zeszłorocznej publikacji Szlakiem architektury sakralnej. Kościoły ewangelickie i poewangelickie. Dokonując ostatecznej selekcji, staraliśmy się wybrać realizacje o największej wartości artystycznej, zwracając uwagę na mniejsze miejscowości, słabiej znane szerszemu odbiorcy. Dlatego też naszego przewodnika nie należy traktować jako komplementarnego zbioru, wyczerpującego podjęty temat. Jest to pewien wybór, podyktowany obiektywnymi przesłankami, który może stanowić bardzo cenną pomoc w samodzielnym odkrywaniu i poznawaniu bogactwa sztuki sakralnej naszego województwa.

Mateusz Soliński

1. BISKUPICE

wieś w powiecie toruńskim, gmina Łubianka

Kościół pw. św. Marii Magdaleny

Pierwsza wzmianka o kościele w Biskupicach pojawia się już w 1338, a następnie w 1445 roku. Z kolei w 1670 roku dowiadujemy się, że jest on „bliski upadkowi”. Obecna świątynia została wybudowana między 1760 a 1764 rokiem, co potwierdzają m.in. daty umieszczone na blaszanych chorągiewkach na szczycie nawy oraz na wieży.

Kościół został wymurowany z kamienia polnego. Posiada układ salowy z w ydzielonym trójbocznie, zamkniętym prezbiterium, nieco niższym od nawy. Zakrystia została dobudowana od strony południowej. Ciekawostką jest zewnętrzna murowana a mbona, znajdująca się na południowej ścianie. W k ruchcie świątyni jest ustawiona granitowa kropielnica na trzonie stanowiącym pierwotnie fragment gotyckiego, czternastowiecznego portalu katedry w Chełmży. Polichromie, które znajdują się

tylko w strefie prezbiterium, powstały w XIX wieku. Jest to dziewięć kompozycji figuralnych.

W centrum kolebkowego, drewnianego sklepienia widzimy scenę ukrzyżowania, wraz z w izerunkiem Trójcy Świętej i personifikacją Eklezji oraz Synagogi. Przedstawienie ukazuje narodziny chrześcijaństwa i triumf Kościoła, który dopełnia Stare Przymierze. Ukrzyżowanemu towarzyszy sześciu aniołów, po trzech z Jego prawej i lewej strony.

Scenę znajdującą się w centrum sklepienia otaczają mniejsze wizerunki obrazujące siedem sakramentów świętych. Zostały one zakomponowane w okrągłych, wolutowych obramieniach. Są to kolejno: małżeństwo, bierzmowanie, namaszczenie chorych, Eucharystia, chrzest, kapłaństwo i pokuta.

Na ścianie południowej znajduje się polichromia z przedstawieniem ostatniej wieczerzy. Jest to klasyczna kompozycja zamknięta w ramie z motywem zwiniętych liści akantu. Jezus znajduje się pośrodku

stołu z kielichem i hostią. Apostołowie zasiadający naokoło stołu zwracają się do Nauczyciela. Tylko Judasz, postać w lewym górnym rogu, z sakiewką w dłoni, kieruje się do wyjścia.

Na ścianie północnej została namalowana scena zesłania Ducha Świętego, zakomponowana w pionowej ramie z dekoracyjnym motywem zwiniętych liści akantu. W centrum przedstawienia znajduje się Matka Boża z księgą na kolanach, w otoczeniu jedenastu apostołów oraz księdza Feliksa Lisińskiego, ówczesnego proboszcza parafii (w latach 1894–1909).

Anna

Maj

Parafia pw. św. Marii Magdaleny w Biskupicach, ul. Kościelna 19, 87-152 Biskupice

 GPS: 53.147445, 18.515622

2. BRODNICA

miasto powiatowe

Kościół pw. św. Katarzyny

Aleksandryjskiej

Brodnicka fara jest monumentalną świątynią wybudowaną w stylu gotyckim. Znajduje się na terenie Starego Miasta, na północny wschód od Dużego Rynku. Budowę prezbiterium kościoła rozpoczęto zapewne już około 1285 roku. Z kolei korpus nawowy powstał w l atach około 1340–1370. W drugiej połowie XIV wieku dobudowano zachodnią część świątyni z wieżą.

Wchodząc do kościoła, warto unieść głowę – w n awie głównej i p rezbiterium zobaczymy wówczas sklepienia gwiaździste z r zeźbionymi zwornikami. Z w yposażenia świątyni na szczególną uwagę zasługują drewniane gotyckie rzeźby dwunastu apostołów. Są one umieszczone przy filarach nawy głównej na kamiennych konsolach z X IV wieku. Ołtarze zostały wykonane w X VII i X VIII wieku. Z kolei zabytkowe stalle pochodzą z wieku XV.

W kościele farnym w Brodnicy znajdziemy polichromie z okresu gotyku i renesansu. Przez długi czas znajdowały się one pod warstwą tynku. Zostały odsłonięte w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Podczas prac konserwatorskich w l atach 1960–1964, kierowanych przez Leonarda Torwirta, na pierwszym ośmiobocznym filarze od strony północno-wschodniej odsłonięto zachowaną w złym stanie renesansową polichromię pochodzącą z 1582 roku. Została ona wykonana w czasach, gdy kościół farny należał do protestantów. Na filarze nad dawnym zwieńczeniem ambony lub chrzcielnicy zaprezentowano wizerunek pelikana karmiącego własną krwią swoje młode. Jest to symbol ofiary Jezusa Chrystusa. Powyżej umieszczono łacińską sentencję z Księgi Psalmów, a nad nią datę wykonania malowideł. Ponadto filar został ozdobiony polichromią odwzorowującą dwa rzędy nisz zwieńczonych arkadami. Arkady te są wsparte na pilastrach z głowicami korynckimi.

W p olach arkad w górnym rzędzie umieszczono popiersia ewangelistów, m.in. św. Marka z lwem oraz św. Jana z orłem, a t akże sentencję z Biblii. Poniżej namalowano wizerunki proroków starotestamentowych: Zachariasza i Ezechiela. Polichromia na filarze została poddana konserwacji w 2004 roku.

Z kolei podczas prac konserwatorskich prowadzonych w 1969 roku odsłonięto fragmenty zapewne gotyckich malowideł. Znajdują się wśród nich zacheuszki, czyli krzyże apostolskie, fragmenty scen figuralnych oraz ornamenty roślinne. Oprócz tego na sklepieniu prezbiterium odnajdziemy banderole z napisami minuskułowymi.

B odaj najważniejszego odkrycia w kościele dokonano latem 2004 roku. Przystąpiono wówczas do renowacji bocznego ołtarza pw. Przemienienia Pańskiego. Po jego zdemontowaniu, na wschodniej ścianie północnej nawy bocznej, pod warstwą tynku konserwatorzy odnaleźli malowidło dużych rozmiarów, przedstawiające św. Krzysztofa niosącego na ramieniu Dzieciątko Jezus. Polichromia ta datowana jest na przełom XV i X VI wieku. Święty

Krzysztof został tu ukazany jako brodaty olbrzym, który zamiast na kiju, wspiera się na całym drzewie. Ma skupiony i poważny wyraz twarzy, zdradzający zmęczenie. Jego nogi uginają się w kolanach. Jest ubrany w ciężkie, pofałdowane, białe, błękitne i czerwone szaty. Podąża za światłem lampy trzymanej przez mnicha pustelnika, u stóp którego nieznany artysta umieścił zacheuszek. Święty

Krzysztof pokonuje rzekę, wychodząc na brzeg, osiągając królestwo Boże, którego symbolem jest w tym wypadku umieszczony w tle zamek. Na lewym ramieniu św. Krzysztofa siedzi Dzieciątko Jezus, które unosi prawą rękę w geście błogosławieństwa. Jest ubrane w błękitną szatę i powiewającą na wietrze czerwoną pelerynę. Jeśli dokładnie przyjrzymy się postaci małego Jezusa, dostrzeżemy, że został On przedstawiony z sześcioma palcami u lewej stopy. Obecnie polichromia jest widoczna jedynie częściowo, jej fragment zasłania bowiem ołtarz boczny.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brodnicy, ul. Główna 33, 6 3-112 Brodnica

 GPS: 53.256505, 19.404292

3. BRONIEWO

wieś w p owiecie radziejowskim, gmina Radziejów

Kościół pw. św. Wojciecha

Biskupa i Męczennika

Parafia w Broniewie została po raz pierwszy odnotowana w źródłach pisanych w 1467 roku. Nie wiadomo, kiedy w miejscowości powstała najstarsza świątynia. Pierwszy znany kościół popadł w ruinę pod koniec XVI wieku, po tym, gdy został przejęty przez społeczność protestancką. W 1624 roku właściciel miejscowych dóbr, Wojciech Zakrzewski, który nawrócił się na katolicyzm, ufundował nową, drewnianą świątynię. Przetrwała ona do drugiej połowy XVIII wieku. Wówczas to powstał kolejny drewniany kościół. Obecna, murowana świątynia została wystawiona dzięki staraniom miejscowego proboszcza Wojciecha Kochowicza. Jej projektantem był znany architekt Franciszek Tournelle. Świątynia została konsekrowana 13 października 1860 roku przez biskupa kujawsko-kaliskiego Jana Marszewskiego.

Kościół zbudowano w stylu klasycystycznym. Jego wyposażenie jest zróżnicowane. Neorenesansowy ołtarz główny pochodzi z drugiej ćwierci XIX wieku. Znajduje się w nim obraz Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem, zapewne z drugiej połowy XVII wieku. Dwa ołtarze boczne zostały z kolei wykonane w stylu rokokowym w drugiej połowie XVIII wieku. Z tego czasu pochodzi również konfesjonał. Polichromia wnętrza została wykonana w czasie powstawania świątyni. Nie jest znany jej autor. Namalowano ją w stylu klasycystycznym, wykorzystując techniki malarstwa iluzjonistycznego, popularnego w okresie baroku. Polichromię poddano renowacji w 1977, a następnie w 1995 roku.

G dy staniemy przed prezbiterium, w pierwszej kolejności zwróćmy uwagę na dwa malowidła ze

scenami z ż ycia patrona świątyni, św. Wojciecha. Imitują one obrazy sztalugowe. Na ścianie północnej przedstawiono świętego w trakcie odprawiania mszy św. w lesie. Towarzyszą mu klęczący przed ołtarzem brat Radzim Gaudenty oraz kapłan Benedykt. W pewnym oddaleniu widać grupę zbliżających się Prusów, którzy zgodnie ze znanym nam ż ywotem świętego zamierzają go zabić. Na drugim malowidle, na ścianie południowej, ukazano scenę wykupienia zwłok świętego z r ąk jego oprawców. Centralną postacią opisywanej sceny jest ówczesny

książę Bolesław Chrobry, ubrany w zbroję i gronostaje, który przybywa wraz ze swą armią.

S tojąc przed prezbiterium, spójrzmy w górę.

Po bokach łuku tęczowego zobaczymy dwie sceny ukazane pośród chmur. Pierwsza z n ich przedstawia pokłon pasterzy. Po drugiej stronie łuku artysta namalował z kolei adorację ciała Chrystusa. Widzimy tutaj rozświetloną monstrancję z hostią, zaś po bokach dwa anioły oraz putta. Anioły zostały namalowane również na podłuczu. Pomiędzy nimi artysta umieścił chrystogram „IHS” oraz napis „AMARIA”.

Zwiedzając kościół, z p ewnością zwrócimy uwagę na postacie dwunastu apostołów wraz z ich atrybutami, namalowane na pilastrach w c ałej świątyni. Nieznany twórca wykonał te iluzjonistyczne polichromie w monochromatycznej technice

en grisaille. Ukazane postacie stoją na malowanych konsolach. Przykładem iluzjonistycznego malarstwa w opisywanym kościele są też dwa malowidła imitujące okna oraz polichromie w formie obramień okiennych. Te ostatnie występują zarówno w prezbiterium, jak i w nawie świątyni. Bezpośrednio pod stropem kościoła możemy zobaczyć fryz złożony

z kimationu oraz wici roślinnej przeplatanej wizerunkami puttów i symboli religijnych. Spójrzmy też ponad okna w nawie. Znajdują się tam malowidła stanowiące interesującą ilustrację Dekalogu. Na koniec zwróćmy uwagę na chór. Po obu stronach prospektu organowego artysta namalował dwie sceny. Pierwsza przedstawia klęczącego mężczyznę, zapewne świętego, oddającego cześć

Matce Bożej z Dzieciątkiem, którzy znajdują się wśród obłoków. Po drugiej stronie hołd Maryi oddaje monarcha trzymający w prawej ręce sześciolistny kwiat.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Wojciecha Biskupa i Męczennika w Broniewie, Broniewo 10, 88-200 Radziejów  GPS: 52.655796, 18.506427

4.

BRZEŚĆ KUJAWSKI

miasto w powiecie włocławskim

Kościół

pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Kościół powstał około 1332 roku na miejscu wcześniejszych świątyń, drewnianej i murowanej, którą wzniesiono w 1240 roku z fundacji księcia

Kazimierza I kujawskiego. W X V wieku został rozbudowany. Pierwszą gruntowną odnowę budynku, wraz z częściową barokizacją, przeprowadzono w 1710 roku, dzięki działaniom Tomasza Niemierzy, archidiakona włocławskiego. W 1806 roku świątynię zamknięto z powodu zagrożenia budowlanego, a sześć lat później użytkowana była przez wojska francuskie jako magazyn. W latach 1819–1830, staraniem Benedykta Cynka, miejscowego proboszcza, dokonano odbudowy mocno zniszczonej świątyni (m.in. murów, okien, drewnianej podłogi). Na lata 1907–1909 przypadła kolejna gruntowna renowacja i regotycyzacja kościoła. Nastąpiła ona z inicjatywy proboszcza Stanisława Kuklińskiego. Zmian dokonywano według projektu architekta Tomasza Pajzderskiego. W trakcie prac dobudowano

aneks z nową zakrystią, składzikiem i k ruchtą, zrekonstruowano też czteroprzęsłowy korpus. Świątynia jest orientowana, trójnawowa, o układzie halowym, z w ydzielonym prezbiterium o imponującym neogotyckim, gwiaździstym sklepieniu. Witraże, zaprojektowane przez Konrada K rzyżanowskiego, umieszczono w kościele w latach 1908–1911. Ołtarz główny wykonał w 1917 roku warszawski rzeźbiarz Stanisław Pawlak. Jest on poliptykiem z g rupą Ukrzyżowania, pod którą przedstawiono sześć płaskorzeźbionych scen z życia św. Stanisława Biskupa. Dwa neogotyckie ołtarze boczne pochodzą z około 1917 roku. W północnym umieszczony jest obraz Świętej Rodziny, w południowym – obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem.

Kościół ma murowany chór z 1908 roku, wsparty na filarowych arkadach.

W latach 1925–1927 wnętrze zostało pokryte polichromią wykonaną przez prof. Juliusza Makarewicza z K rakowa. Jest ona modernistyczna, z w yraźnymi młodopolskimi wpływami. Ponad arkadą tęczową znajduje się przedstawienie Baranka Bożego w towarzystwie dwóch aniołów trzymających kadzielnice. Baranek upuszcza krew ze swej piersi wprost do kielicha. Pod nimi umieszczono kwiaty. Samo podniebienie łuku tęczowego ozdobiono dojrzałymi winogronami, pomiędzy którymi znajduje się serce w koronie cierniowej. Na bocznych ścianach prezbiterium namalowane zostały wybrane sceny z Nowego Testamentu. Ponad

nimi możemy zobaczyć wizerunki dwóch aniołów z szeroko rozpostartymi skrzydłami. Jeden z nich trzyma w dłoniach veraicon, czyli chustę św. Weroniki, drugi kielich. Tuż za ołtarzem zobaczymy w izerunki aniołów zwieńczone przedstawieniem Ducha Świętego na tle glorii. Na sklepieniu widzimy imitację gwiaździstego nieboskłonu. Na obrzeżach ścian powtarza się motyw wici roślinnej – czasem w r óżnym stadium rozrostu. Sklepienie nawy świątyni, tak jak prezbiterium, jest pokryte siecią żeber w układzie gwiaździstym. Wysklepki – pola między żebrami – zostały wypełnione barwnymi motywami florystycznymi oraz złoconymi gwiazdami. Ornamentalną polichromię zobaczymy również na filarach podtrzymujących sklepienie. W dolnych partiach ścian naw bocznych, nieco poniżej okien, pośród bogatej ornamentyki pojawiają się przedstawienia stacji drogi krzyżowej. Częstym elementem dekoracyjnym powtarzanym w różnych miejscach w całej świątyni jest motyw ornamentalny przypominający pawie oko. Na ścianach korpusu kościoła wyróżniają się dwie wielopostaciowe polichromie dużego formatu, obrazujące w ydarzenia związane z funkcjonowaniem brzeskiej świątyni. W nawie północnej, przy jednym z ołtarzy bocznych, nad wejściem do kaplicy przedstawiono arcybiskupa Janisława, udzielającego w imieniu Stolicy Apostolskiej nagany Krzyżakom za prowadzenie najazdów na polskie ziemie. Analogicznie, w nawie południowej ukazano księdza profesora Czechela z Wszechnicy Krakowskiej, wzywającego rycerstwo polskie po klęsce chojnickiej 1454 roku do dalszej walki z Krzyżakami.

Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Brześciu Kujawskim, pl. Władysława Łokietka 13, 87-880 Brześć Kujawski

 GPS: 52.603514, 18.901695

5. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół

pw. św. Marcina i Mikołaja

Kościół farny jest jednym z najważniejszych bydgoskich zabytków oraz jednym z najbardziej charakterystycznych symboli miasta. Pierwsza, drewniana świątynia powstała w t ym miejscu w X IV wieku. Obecny kościół wybudowano w latach 1466–1502. Pierwotnie posiadał kilka kaplic, z których zachowała się jedna. W XIX wieku świątynia popadła w r uinę, służąc w czasach napoleońskich jako magazyn. Później została odnowiona. Jej powtórnej renowacji dokonano w latach 20. XX wieku. Wtedy też w kościele powstała obecna polichromia. Od 2004 roku świątynia jest katedrą diecezji bydgoskiej.

Gdy tylko wejdziemy do kościoła, naszym oczom ukaże się bogactwo barw użytych do jego ozdobienia. Polichromia autorstwa Henryka Nostitz-Jackowskiego – malarza i w itrażysty – pokrywa wszystkie ściany, filary oraz sklepienia, nie pozostawiając pustych przestrzeni. Różnorodność intensywnych kolorów w zestawieniu z motywami roślinnymi, geometrycznymi oraz nielicznymi scenami figuralnymi tworzy unikalną malarską kompozycję, nadając wnętrzu niepowtarzalny klimat. Wyrazista polichromia koresponduje ze średniowieczną architekturą kościoła. Tworzy z nią całość, uwypuklając jednocześnie architektoniczne podziały świątyni.

Powstawała w trzech etapach. Nostitz-Jackowski rozpoczął prace 15 czerwca 1924 roku. Przez pierwsze sześć miesięcy, do 20 grudnia, artysta malował nawę główną i nawy boczne. Następnie od 15 czerwca do 15 listopada 1925 roku ozdabiał prezbiterium kościoła. Ostatni etap prac objął wy-

konanie malowideł w kaplicy pw. Świętego Krzyża i zakończył się w marcu 1926 roku. W kościelnej polichromii dominują trzy barwy. Ściany pomalowano ciepłym, ale nieprzejaskrawionym kolorem pomarańczowym. Ośmioboczne filary d źwigające sklepienie zyskały barwę fioletową, a ich płaszczyzna została dodatkowo ozdobiona wicią roślinną. Trzeci główny element struktury architektonicznej świątyni, czyli sklepienie, pomalowano na kolor szafirowy, w symboliczny sposób imitując nieboskłon. Kolorystyka pozostałych elementów kościoła stanowi konsekwentne rozwinięcie trzech wspomnianych barw. Gurty i żebra sklepień pomalowano na czerwono. Kolor ten jest podłożem

dla geometrycznych, wielobarwnych ornamentów. Uwagę zwraca też dekoracja okien, wokół których wiją się malowane sploty roślinne. Przypominają one zdobienia z miniatur ze średniowiecznych manuskryptów, co sprawia, że korespondują z gotycką architekturą świątyni. Po bokach okien możemy zobaczyć postacie aniołów. Jednego z nich odnajdziemy jednak w innym miejscu – nad ołtarzem bocznym w nawie północnej.

Nieopodal nawy przy wejściu do kaplicy pw. Świętego Krzyża ponownie pojawia się motyw wici roślinnej, wśród której zobaczymy pawie (symbol nieśmiertelności) oraz pelikana karmiącego pisklęta własną krwią (symbol ofiary Chrystusa). Ponadto na dekorację korpusu nawowego składa się malowidło przedstawiające pokłon Trzech Króli. Ma ono formę tonda otoczonego gwiaździstym ornamentem. Znajduje się na południowej ścianie kościoła, ponad wejściem bocznym. Malowidło utrzymane jest w realistycznej stylistyce.

Postacie mają zindywidualizowane rysy twarzy, gdyż Nostitz-Jackowski sportretował na polichromii znane postacie ówczesnej Bydgoszczy. Przejdźmy do prezbiterium kościoła. W strefie łuku tęczowego odnajdziemy siedem medalionów ze złotymi obramieniami. Zawierają one symboliczne sceny przedstawiające siedem sakramentów ś więtych. W s amym prezbiterium dostrzeżemy elementy pierwotnej gotyckiej polichromii, odsłoniętej w 2018 roku. Większość dekoracji malarskiej pochodzi jednak z lat 20. XX wieku. Sklepienie otrzymało wówczas, podobnie jak w nawie, barwę szafirową, żebrowanie zaś pomarańczowo-czerwoną. Zworniki mają z kolei gwiaździstą ornamentację. Artysta uwiecznił na sklepieniu postacie św. P iotra oraz św. Pawła, symbole czterech ewangelistów, cztery cnoty kardynalne oraz inne motywy z wiązane z chrześcijańską ikonografią: korzenie drzew, słońce, skrzynie z koroną i klucze z gwiazdami. Ściany prezbiterium mają kolor amarantowy. Nostitz-Jackowski umieścił na nich dwa malowidła. Pierwszy obraz przedstawia scenę wniebowzięcia Maryi, drugi Chrystusa na obłoku, wokół którego klęczą polscy święci: biskup Wojciech, Kinga, biskup Stanisław, królewicz Kazimierz Jagiellończyk oraz Jozafat Kuncewicz. Polichromia wykonana przez Henryka Nostitz-Jackowskiego zharmonizowała i ujednoliciła pochodzący z różnych epok wystrój bydgoskiej katedry.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy, ul. Farna 2, 85-105 Bydgoszcz  GPS: 53.122916, 17.998950

6. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny

Początki świątyni na ówczesnym Przedmieściu Gdańskim sięgają czasów średniowiecza. Już w 1448 roku władze Bydgoszczy ufundowały drewniany kościół szpitalny pw. Świętego Ducha. Świątynia ta w swojej pierwotnej formie przetrwała do początku lat 80. XVI wieku. Wówczas to rozpoczęto wznoszenie nowego, murowanego przybytku. Prace nad nim trwały do około 1590 roku. Obejmował on prezbiterium obecnego kościoła. W 1615 roku ówczesny papież Paweł V potwierdził fundację bydgoskiego konwentu klarysek. Zakonnice otrzymały początkowo zabudowania na Przedmieściu Toruńskim, w pobliżu kościoła pw. św. Idziego, wkrótce jednak zgromadzenie zostało przeniesione na Przedmieście Gdańskie. Kościół pw. Świętego

Ducha stał się wówczas świątynią klasztorną, został rozbudowany, zyskując od zachodu nową nawę oraz wieżę. Uroczysta konsekracja kościoła miała miejsce w 1645 roku. Rok później do świątyni została dobudowana renesansowa kaplica.

W 1835 roku zgromadzenie sióstr klarysek uległo kasacie. Następnie świątynia była wykorzystywana na różne cele, m.in. znajdował się w niej magazyn oraz waga miejska. Od 1875 roku kościół zaadaptowano na remizę strażacką. Po przyłączeniu Bydgoszczy do Polski ponownie został przeznaczony na cele sakralne. Jego powtórna konsekracja m iała miejsce w 1922 roku, a następna w 1925 roku. Wówczas zyskał wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

Kościół jest świątynią rektorską braci mniejszych kapucynów. W jego wnętrzu znajduje się m.in. bogato zdobiony, złocony ołtarz z 1636 roku

oraz obraz przedstawiający św. Stanisława Kostkę, autorstwa Leona Wyczółkowskiego. Jednak fragmentem świątyni, który szczególnie przyciąga wzrok, jest polichromowany drewniany strop, pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku. Składa się on z a ż 112 kasetonów, podzielonych profilowanymi, malowanymi listwami. Na większości kasetonów odnajdziemy fantazyjne kwiatowe wzory. Tworzą one wielobarwną układankę. Na niektórych kasetonach zobaczymy też inne motywy i wizerunki. Wysilając wzrok, dostrzeżemy główki aniołów, a w jednym przypadku prawdopodobnie błazna. Co więcej, na kasetonach namalowane zostały napisy „MARIA” oraz „IHS”, a także gołębica, czyli symbol Ducha Świętego. Niezależnie od przedstawionego motywu, nieznany artysta umieścił również w narożach kasetonów czerwone dwulistne kwiaty.

P rzenieśmy teraz wzrok na ścianę tęczową, oddzielającą nawę od prezbiterium. Powyżej łuku zobaczymy pas polichromii, podobnie jak strop, pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku. Fryz wypełnia wić roślinna przedzielona trzema medalionami. W pierwszym z nich, od lewej strony, widzimy św. Klarę z A syżu, patronkę klarysek.

Ma ona na sobie habit zakonny, a w rękach trzyma swój atrybut – monstrancję. W kolejnym medalionie artysta zobrazował Pietę, czyli przedstawienie Matki Bożej trzymającej ciało zmarłego Jezusa. W ostatnim medalionie widzimy scenę stygmatyzacji św. Franciszka z Asyżu.

Na koniec przejdźmy w kierunku prezbiterium. Po lewej stronie, w niszy powyżej wejścia do zakrystii, zobaczymy współczesną polichromię przedstawiającą zmartwychwstałego Chrystusa z apostołami w wieczerniku. Ponadto na ścianach odnajdziemy sześć tzw. zacheuszków, czyli krzyży apostolskich. Zostały one namalowane w pierwszej połowie XVII wieku. Podobne, lecz już współczesne, znajdują się także w nawie.

Krystian Strauss

Dom Zakonny Braci Mniejszych Kapucynów w Bydgoszczy, ul. Gdańska 5/6, 85-005 Bydgoszcz

 GPS: 53.124348, 18.003013

7. BYDGOSZCZ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Na przełomie XIX oraz XX wieku, wobec wzrostu liczby mieszkańców Bydgoszczy, konieczna stała się budowa nowych świątyń przeznaczonych zarówno dla katolików, jak i ewangelików. Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa został zbudowany w latach 1910–1913. Była to świątynia przeznaczona dla niemieckich katolików mieszkających w obrębie bydgoskiego śródmieścia (dla polskich katolików wzniesiono kościół pw. Świętej Trójcy).

Świątynię wystawiono według projektu cenionego niemieckiego architekta Oskara Hoßfelda, jako trójnawową. Została ona zbudowana w stylu neobarokowym na planie krzyża łacińskiego.

P race malarskie w kościele wykonano w 1913 roku. Autorem polichromii był pochodzący z Berlina Ernst Fey. Stworzone przez niego malowidła

przetrwały do czasów współczesnych. W latach 80. XX wieku we wnętrzu świątyni były prowadzone gruntowne prace remontowe, w ramach których została odmalowana.

W kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa od razu zwracamy uwagę na stonowane kolory wypełniające jego wnętrze. Dominują trzy barwy. Pierwszą z nich jest biel pilastrów i sklepień, drugą – kolor piaskowy użyty na ścianach i płycinach, a t rzecią – beż. Zastosowanie tych barw w zestawieniu z elementami złoceń, które są obecne m.in. na kartuszach i konsolach, sprawia, że wystrój wnętrza świątyni prezentuje się bardzo spójnie oraz harmonijnie. Użyte kolory podkreślają architekturę kościoła. Malowidła autorstwa Feya, które odnajdziemy w górnych partiach świątyni, w naturalny sposób – w warstwie kolorystycznej – wpisują się w całość malarskiego wystroju wnętrza. Na łukach sklepiennych i w lunetach nawy głównej oraz prezbiterium możemy zobaczyć polichromię w postaci białej, przetworzonej wici roślinnej, którą ukazano na brązowawym tle. Najciekawszym elementem programu ikonograficznego Feya są malowidła w pseudokopule znajdującej się na przecięciu nawy głównej i transeptu. Artysta zastosował tu technikę malarstwa iluzjonistycznego. Unosząc głowę, pośrodku sklepienia widzimy przedstawioną na tle lekko niebieskiego nieba gołębicę, od której równomiernie rozchodzą się promienie światła. Jest ona symbolem Ducha Świętego. Dookoła gołębicy artysta namalował putta. Całości dopełnia szczegółowo przedstawiona kolumnada z w yraźnie odznaczającymi się na jej tle złoconymi elementami. Na kolumnach zobrazowano rzeźby dwunastu apostołów. Mają oni pofałdowane szaty, a część z nich ukazano w bardzo ekspresyjnych pozach. Nie jest to jedyna polichromia w prezbiterium, bowiem w pendentywach, na których wznosi się kopuła, umieszczone zostały medaliony z w izerunkami czterech ewangelistów: św. Jana, św. Marka, św. Łukasza oraz św. Mateusza. Ponadto, patrząc cały czas do góry, na jednym z łuków sklepiennych w prezbiterium odnajdziemy przedstawienie pelikana karmiącego swe pisklęta własną

krwią. Wizerunek ten, pojawiający się w kościele, jest symbolem ofiary Jezusa Chrystusa, który oddał życie za odkupienie ludzkich grzechów. Kolejne symboliczne wizerunki zostały umieszczone w lunetach. Jest ich łącznie dziesięć. Znajdują się wśród nich m.in. narzędzia Męki Pańskiej ( arma Christi), na które składają się: krzyż, włócznia, młotek, veraicon, czyli chusta św. Weroniki, oraz titulus, czyli tabliczka z napisem „INRI”. Ponadto na przedstawieniach zobrazowano m.in.: serce Maryi przebite mieczem, kielich z hostią oraz trzy niezidentyfikowane budynki. Polichromia w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, chociaż stosunkowo skromna w stosunku do rozmiarów tej świątyni, ma w sobie dużo interesującej treści symbolicznej. Krystian Strauss

Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bydgoszczy, pl. Piastowski 5, 85-012 Bydgoszcz  GPS: 53.132053, 17.998030

8. BYSŁAW

wieś w powiecie tucholskim, gmina Lubiewo

Kościół

pw. Przemienienia Pańskiego

Pierwsza wzmianka o B ysławiu pochodzi z p oczątków XIV wieku – wieś wraz z i nnymi dobrami została nadana przez Wacława II, króla Czech i Polski, Piotrowi Święcy, synowi wojewody pomorskiego. Dzięki złożeniu świętopietrza (daniny na rzecz papieża) mamy informacje o istnieniu pierwszego bysławskiego kościoła (około 1325 roku). Parafia do 1538 roku funkcjonowała pw. Wszystkich Świętych.

Dzisiejszy kościół wybudowano w latach 1886–1888, według projektu nieznanego architekta. Jest budynkiem wolnostojącym, orientowanym i jednonawowym. Założone są tam organy bydgoskiej f irmy Voelkner.

Kościół w końcu XIX wieku otrzymał neogotyckie wyposażenie, część rzeźb jest autorstwa Mikołaja Cichosza z Pelplina. Około 1900 roku artysta malarz Antoni Piotrowicz z Chełmna wykonał polichromię. Działał na prowincji, bez mecenatu.

Zbliżał chełmnian do sztuki, prowadził szkółkę

artystyczną. Działał też poza miastem, wykonując prace konserwatorsko-złotnicze.

Kościół odnowiono w 1 908 roku, kolejny remont przeprowadzono w latach 50. XX wieku. W 1994 roku podjęto prace konserwatorsko-remontowe we wnętrzu. Usunięto wtedy m.in. warstwę farby zasłaniającej malowidła z 1900 roku. Roboty kontynuowano i zakończono w 1995 roku – zamontowano oświetlenie, prezbiterium zyskało nową posadzkę.

W malowanych zdobieniach widać wpływ sztuki ludowej, wyrażony głównie przez wzory roślinne i sporadycznie elementy geometryczne. W świątyni użyto też motywów heraldycznych, część symboli znajduje się na namalowanych plakietach. Prym wiedzie tu lilia heraldyczna – symbol maryjny, oznaczający czystość i n iewinność. Polichromia sklepienia prezbiterium przedstawia gwiazdy na błękitnym niebie. Pomiędzy żebrami sklepienia namalowany jest Duch Święty. Prezbiterium świątyni błyszczy zielenią i z łoceniami. Na ścianach, poniżej fryzu z w inoroślą przebiegającego przez środek, namalowano w t rzech rzędach medaliony. W górnym i dolnym znajdują się równoramienne krzyże oplecione koronami cierniowymi. W śr odkowym powielono chrystogram „IHS”. W otworze rozety znajdującej się nad ołtarzem pojawia się motyw kolorowych ryb. Wzór został powtórzony w łukach okiennych świątyni.

Na ścianie tęczowej znajduje się malowidło ukazujące Trójcę Świętą otoczoną aniołami. Bóg

Ojciec został przedstawiony jako starzec z długą, siwą brodą, ubrany w białą szatę. Na ramiona ma zarzuconą pomarańczową pelerynę z błękitną podszewką. Prawą ręką wskazuje na Jezusa. W lewej dłoni, którą opiera na błękitnej kuli, trzyma berło. Szaty Jezusa są ozdobne, ma On na sobie czerwoną pelerynę o bogatym hafcie, spiętą u szyi. Lewą rękę trzyma na księdze z literami alfa i omega, a na Jego dłoniach widoczne są ślady po ukrzyżowaniu. Powyżej widzimy przedstawienie Ducha Świętego jako gołębicy z rozpostartymi skrzydłami. Jeden z a niołów u boku Trójcy Świętej trzyma w r ęce kadzielnicę.

U dołu sklepienia znajdują się namalowane plakiety o chrześcijańskiej symbolice. Umieszczone w nich znaki i wizerunki to m.in.: alfa i omega, dłoń w g eście błogosławieństwa, chrystogram „IHS”, arka Noego. Tło fryzu z plakietami wypełnia

winorośl. Najciekawsza wydaje się plakieta z pelikanem karmiącym troje młodych. Ptak nie pozwala swoim dzieciom na głodowanie – rozszarpuje w łasną pierś, karmiąc młode swoją krwią. Jego czyn symbolizuje ofiarę Jezusa Chrystusa oraz rodzicielską miłość.

W kościele możemy odnaleźć nie tylko bogatą polichromię, ale również inne zabytki – kropielnicę z g ranitu z 1747 roku, a także dzwon z 1636 roku z n apisem „VERBUM DOMINI MANET IN AETERNUM” (Słowo Pańskie trwa na wieki) oraz wizerunkami św. Sebastiana i św. Katarzyny. Na wieży kościoła znajduje się zegar firmy Bernarda Vortmanna z 1892 roku.

Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. Przemienienia Pańskiego w Bysławiu, ul. Główna 69, 89-510 Bysław  GPS: 53.506986, 17.991614

9. BYSZEWO

wieś w powiecie bydgoskim, g mina Koronowo

Kościół pw. Świętej Trójcy

Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy w Byszewie został wybudowany w latach 40. XVII wieku, najprawdopodobniej na gotyckich murach wcześniejszej świątyni. Przebudowano go między 1754 a 1762 rokiem, dobudowując do korpusu głównego dwie kaplice boczne – Matki Bożej Różańcowej (od północy) i Męki Pańskiej (od południa). Również w t ym czasie wnętrze kościoła otrzymało jednorodne stylistycznie, rokokowe wyposażenie. Z tego okresu pochodzą: ołtarz główny (1759 r.) z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem, ufundowany przez kasztelana nakielskiego Wojciecha z Chrząstkowa, balustrada w prezbiterium, belka tęczowa z grupą Ukrzyżowania, chrzcielnica, ołtarze boczne w narożach pod łukiem tęczowym, prospekt organowy, dwa konfesjonały oraz ołtarze z kaplic bocznych, pod którymi znajdują się krypty grzebalne. Program ikonograficzny polichromii, motywy i detale dekoracyjne użyte w świątyni są typowe dla malarstwa braci Władysława i Leona Drapiewskich. W Byszewie jednak podpisał się tylko młodszy z nich. Sceny figuralne znajdujące się na sklepieniu nawy głównej, w kopule kaplicy południowej oraz na północnej ścianie prezbiterium mieszają się z motywami dekoracyjnymi i symbolami pasyjnymi. Na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem namalowane zostały dwa anioły nadnaturalnej wielkości z a trybutami Męki Pańskiej ( arma Christi ). Anioł po południowej stronie przęsła, o spokojnej i poważnej twarzy, ubrany jest w czerwoną suknię i niebieski płaszcz, siedzi na tronie i n a lewym ramieniu podtrzymuje marmurową

kolumnę – prezentuje się dumnie i majestatycznie. Ma czerwone, szeroko rozpostarte skrzydła. Spod jego sukni wystają skrzyżowane nagie stopy. Po drugiej stronie przęsła znajduje się przedstawienie anioła trzymającego w dłoniach koronę cierniową. Jest to postać o niebieskich skrzydłach, siedząca na architektonicznym cokole.

W kolejnym przęśle, przesuwając się w stronę prezbiterium, zobaczymy jeszcze jedną parę a niołów. Anioł w czerwonej sukni i czerwonym płaszczu, o blond włosach, w rękach trzyma chustę z przedstawieniem Jezusa – veraicon, czyli chustę św. Weroniki. Atrybutem ostatniego anioła, ubranego w czerwoną suknię i n iebieski płaszcz, jest wielki, drewniany krzyż.

W kaplicy pw. Męki Pańskiej, na sklepieniu kopuły namalowany został Bóg Ojciec w p ozie

błogosławieństwa, z charakterystycznym dla Niego trójkątnym nimbem i niebieską kulą w lewej dłoni – symbolem Ziemi. Stwórca ubrany jest w czerwoną suknię i niebieski płaszcz. Otaczają Go chmury, z których wyłaniają się promienie światła. Pendentywy kaplicy pokryte są kratką regencyjną z ornamentalnie przedstawionymi kwiatami, a w każdym z nich znajduje się jeden z symboli Męki Pańskiej ( arma Christi), zakomponowany w kartuszach z ornamentem okuciowym. Kolejno możemy zobaczyć: kartusz z kolumną biczowania, włócznią i biczem, dalej kartusz z k rzyżem, na którego ramionach przewieszona jest szata, a za nim włócznia i trzonek z gąbką, kartusz z krzyżem i chrystogramem „INRI” oraz trzema gwoździami, a także kartusz z przedstawieniem szaty, z której odarto Jezusa, i trzy kości do gry. Podłucze zostało

udekorowane kratką regencyjną, w którą wkomponowano motyw gorejącego serca Jezusa oraz głowy aniołków.

Trójkątnie zamknięte, sklepione krzyżowo prezbiterium zostało przyozdobione kratką regencyjną oraz monogramami Matki Bożej i Jezusa, zakomponowanymi w kartuszach zwieńczonych głową aniołka oraz kompozycjami z przedstawieniem czterech ewangelistów. Z kolei na jego ścianie północnej możemy zobaczyć kopię obrazu Tycjana Wniebowzięcie z sygnaturą: „L. Drapiewski, Toruń 1920”.

W byszewskim kościele odnajdziemy również starsze malowidła. W k rypcie pod południową kaplicą, na kolebkowym sklepieniu z lunetami zobaczymy dwa słońca (jedno z monogramem Matki Bożej) oraz dwie głowy aniołów ze skrzydłami, pochodzące najpewniej z d rugiej połowy XVIII wieku. Z kolei w kaplicy północnej, podczas renowacji ołtarza w 2024 roku, odkryto iluzjonistyczną polichromię przedstawiającą czerwoną draperię, motyw szczególnie popularny w okresie baroku. Malowidła widoczne w formie odkrywek znajdują się również na ścianie południowej prezbiterium. Nie zostały jeszcze zidentyfikowane.

Anna Maj

Parafia pw. Świętej Trójcy w Byszewie, Byszewo 1, 86-017 Wierzchucin Królewski  GPS: 53.296425, 17.818359

10.

CHEŁMNO

miasto powiatowe

Kościół pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny

Chełmno jest miastem o bogatej historii i wielu zabytkach. To właśnie od nazwy tej miejscowości wywodzi się określenie całej krainy historycznej, czyli ziemi chełmińskiej. Obok miejscowego ratusza, najważniejszym z zabytków Chełmna jest kościół farny. Został on wybudowany w latach 1280–1320. Ta trójnawowa gotycka świątynia halowa kryje w swoim wnętrzu liczne dzieła sztuki. Należą do nich m.in. polichromie. Najstarsze z nich zostały wykonane jeszcze w średniowieczu, młodsze zaś w okresie baroku.

Stojąc przed prezbiterium, spójrzmy w prawo. Tam ponad wejściem do zakrystii odnajdziemy wąski pas gotyckich polichromii. Składa się on z trzech scen, które zostały namalowane zapewne w X IV wieku. Na pierwszym malowidle zobrazowano historię proroka Daniela, którego widzimy pośród lwów. Drugi obraz być może przedstawia proroka Habakuka z aniołem. Trzecia scena jest dość enigmatyczna, obrazuje bowiem śmierć anonimowego świętego. Spoczywa on w tumbie grobowej, a opłakują go dwie postacie stojące po bokach. Ponad zmarłym widzimy anioła z jego duszą na zwieszonej festonowo chuście.

Gotyckie polichromie odnajdziemy również na północnej ścianie prezbiterium. Zacznijmy od dołu. Ponad pomalowaną na niebiesko stallą możemy zobaczyć niewielką, lecz bardzo interesującą, zachowaną częściowo scenę. W niewielkiej kwaterze przedstawiono dwie postacie: po lewej stronie – siedzącego na tronie młodego króla lub cesarza, zaś po prawej – prawdopodobnie rycerza z sokołem na ręce. Obok władcy artysta umieścił

heraldycznego czarnego orła. Z kolei przy rycerzu możemy zobaczyć gotowy do drogi statek.

Tadeusz Dobrowolski interpretował wspomniane malowidło jako fragment nierozpoznanego romansu rycerskiego. Taki temat zobrazowany w kościele świadczyłby o w yjątkowości przedstawianej sceny. Może być to jednak również fragment legendy dotyczącej niezidentyfikowanego świętego.

Powyżej widzimy dużo większą polichromię figuralną, składającą się z trzech części. Namalowano ją pod koniec XIV wieku. Jest otoczona szeroką, zygzakowatą, czerwono-żółtą wstęgą. W pierwszej

scenie zilustrowana została postać nie znanego świętego lub Chrystusa pośród konstrukcji architektonicznej składającej się z wieżyczek i krenelaży. Druga scena, umieszczona pomiędzy pozostałymi, przedstawia motyw ukrzyżowania. Widzimy na niej Jezusa na krzyżu, który, co interesujące, prawą ręką wskazuje na ranę w swoim boku. Jest to rzadki motyw w tego typu przedstawieniach. Po bokach Chrystusa stoją Maryja oraz św. Jan Ewangelista. Scenę uzupełniają u góry dwa małe anioły trzymające banderolę, a u dołu, pod krzyżem, diabeł. Trzeci fragment polichromii obrazuje męczeństwo

św. Apolonii. W scenie tej oprócz świętej ukazano również jej oprawców oraz siedzącego władcę i jego małżonkę. Powyżej polichromii, ponad triforium, możemy zobaczyć pelikana karmiącego pisklęta własną krwią. Jest to symbol ofiary Jezusa Chrystusa.

W n awie północnej, na ścianie wschodniej zobaczymy duże przedstawienie św. Krzysztofa z Dzieciątkiem wpisane w a rchitektoniczne tło. Pierwotnie malowidło liczyło około siedem metrów wysokości. Wykonano je w l atach 1360–1380. Analogiczny typ wizerunku odnajdziemy m.in. w kościele farnym w Brodnicy. W późniejszym czasie wizerunek św. Krzysztofa został w znacznej mierze pokryty barokowym malowidłem obrazującym Boga Ojca wśród obłoków. Warto też zwrócić uwagę na mniejsze wizerunki znajdujące się na wspomnianej ścianie. Po bokach św. Krzysztofa możemy zobaczyć św. Małgorzatę i św. Katarzynę w karcerach. Poniżej

odnajdziemy też veraicon, czyli chustę św. Weroniki, oraz jeszcze jeden, ale mniejszy, wizerunek św. Krzysztofa. Najbardziej tajemniczym malowidłem na tejże ścianie jest jednak odkryte w 2010 roku przedstawienie biblijnej rzezi niewiniątek na drzewie cierniowym. Na przełomie XVII i X VIII wieku sklepienia kościoła zostały przyozdobione motywem wici roślinnej.

W chełmińskiej farze zachowały się też inne polichromie. Na sklepieniu w kaplicy południowej możemy zobaczyć np. barokowe malowidła z końca XVII wieku, przedstawiające zastępy muzykujących aniołów oraz aniołów trzymających tarcze herbowe.

Krystian Strauss

Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej

Maryi Panny w Chełmnie, ul. Franciszkańska 8, 86-200 Chełmno  GPS: 53.348027, 18.421919

11. DRZYCIM

wieś w powiecie świeckim, gmina Drzycim

Kościół

pw. Matki Bożej Pocieszenia

Kościół pw. Matki Bożej Pocieszenia zbudowano w latach 1863–1865 na fundamentach wcześniejszej świątyni. Jednonawową, orientowaną świątynię wzniesiono na planie krzyża łacińskiego. Polichromie zostały zaprojektowane i w ykonane przez Władysława Drapiewskiego. Przy realizacji malowideł pomagał mu Nikolaus Brücher. Wiemy, że Drapiewski jest autorem scen figuralnych w prezbiterium, sceny na ścianie tęczowej oraz przedstawienia aniołów z chustą św. Weroniki ( veraicon). Prace malarskie trwały około 10 lat, w d rugiej i t rzeciej dekadzie XX wieku. Dekoracyjny ornament w p ostaci fryzu, poprowadzony w dolnej partii ścian świątyni, został ukończony po 1922 roku. Polichromie wykonano farbami krzemianowymi, które charakteryzują się nie tylko doskonałą paroprzepuszczalnością, lecz także n iską podatnością na zabrudzenia oraz naturalną odpornością na porastanie pleśnią, grzybami

i porostami. W latach 1973 i 2 017–2024 miała miejsce ich renowacja.

W absydzie znajduje się imponujące kolorami malowidło z przedstawieniem pięciu aniołów. Ich atrybuty: stuły kapłańskie, korony, berła oraz biała lilia, wskazują, że są to archaniołowie z chórów anielskich. Boży posłańcy mają wielkie, kolorowe skrzydła z motywem pawich piór. Pomiędzy nimi znajduje się siedem przedstawień cherubinów.

Ponad postaciami archaniołów jedenaście główek aniołów tworzy półokrąg. Scenę od dołu zamyka złoty pas z napisem: „PLENI SUNT COELI ET TERRA GLORIA TUA. HOSANNA IN EXCELSIS” (Pełne są niebiosa i ziemia chwały Twojej. Hosanna na wysokości). Absydę od pozostałej części prezbiterium oddziela łuk z napisem: „ SANCTUS, SANCTUS, SANCTUS, DOMINUS DEUS SABAOTH” (Święty, Święty, Święty, Pan Bóg Zastępów).

Na krzyżowym sklepieniu prezbiterium ukazane zostały dwa serafiny, które znajdują się najwyżej w hierarchii anielskich chórów.

Na ścianie łuku tęczowego zobaczymy scenę hołdu eucharystycznego z napisem: „VENITE AD ME OMNES QUI LABORATIS ET ONERATI ESTIS, ET EGO REFICIAM VOS” (Przyjdźcie do mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a ja was pokrzepię). Na przedstawieniu od lewej strony stoją: św. Alojzy Gonzaga, św. Franciszek z Asyżu, św. Wojciech Biskup, św. Kazimierz Jagiellończyk oraz św. Benedykt. Po drugiej stronie łuku widzimy od lewej: św. Stanisława Biskupa i Męczennika, św. Floriana, niezidentyfikowaną świętą ze zgromadzenia dominikanek, św. Kingę oraz św. Jadwigę Królową. Ponad nimi „unosi się” rząd szesnastu cherubinów z sercem gorejącym pośrodku.

Malowidła w transepcie przedstawiają symbole eucharystyczne, ornamenty roślinne i geometryczne – z tą różnicą, że w południowym skrzydle znajduje się przedstawienie Miasta Bożego Jerozolimy, a w północnym scena z chustą św. Weroniki.

Na północnej ścianie nawy głównej umieszczono cztery okna, między którymi ukazano: scenę ofiarowania Izaaka, pelikana karmiącego młode swoją krwią oraz przedstawienia monstrancji. Po drugiej stronie nawy zobaczymy podobny układ polichromii, a w śród nich: monstrancję, Baranka Bożego z nimbem i chorągiewką oraz dwóch aniołów klęczących naprzeciw siebie.

Ś cianę zachodnią za szafą organową udekorowano malowidłami przestawiającymi pięć aniołów. U kazani zostali jako młodzieńcy z w łosami do ramion, w białych szatach i z fantazyjnie kolorowymi skrzydłami. Każdy trzyma w dłoniach inny instrument muzyczny, m.in. flet, klarnet i harfę.

Anna Maj

Parafia pw. Matki Bożej Pocieszenia w Drzycimiu, ul. Szkolna 15, 86-140 Drzycim

 GPS: 53.514150, 18.315562

12. INOWROCŁAW

miasto powiatowe

Kościół pw. św. Mikołaja

Gotycka świątynia została wybudowana po 1431 roku w miejscu, w którym pierwotnie funkcjonował drewniany kościół z pierwszej połowy XIII wieku. Stary kościół i prawdopodobnie jego następca spłonęły, dlatego kolejną budowlę wzniesiono z cegły. Nowa świątynia od chwili powstania do XVI wieku pełniła rolę obiektu filialnego kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Między 1765 a 1914 rokiem obiekt był trzykrotnie przebudowywany i odnawiany, co doprowadziło do utraty cech stylowych. W latach 70. XX wieku został poddany częściowej regotycyzacji. Natomiast renowacje współczesne przydały kościołowi blasku.

Nie wiadomo nic o pierwotnych dekoracjach malarskich świątyni. Stąd z perspektywy interesującego nas tematu – polichromii – najistotniejszy wydaje się remont kościoła z lat 1913–1914. Wówczas w prezbiterium i nawie głównej dokonano przebudowy sklepień. W 1919 roku oba sklepienia oraz ściany boczne nawy głównej pokryto polichromiami projektu Wiktora Gosienieckiego.

Z najdujące się w prezbiterium neogotyckie sklepienie krzyżowe pokryte jest przedstawieniami ornamentalnymi i figurslnymi. Pierwsze pokrywają wszystkie krzywizny sklepienia. Przedstawienia figuralne zaś znajdują się w r ozgraniczonych przez nie płaszczyznach, zabarwionych w tonacji szaroniebieskiej. Odnajdziemy tutaj postacie symbolizujące czterech ewangelistów – na północnej ścianie św. Mateusza i św. Jana, na południowej św. Łukasza i św. Marka. Ponad samym ołtarzem, na podłuczu sklepienia znajduje się rozmalunek ukazujący dwóch aniołów u bram niebios.

W nawie głównej krzywizny sklepienia pokryto polichromią ornamentalną w podobny sposób jak w prezbiterium. Jednakże wykonano ją w n ieco jaskrawszych barwach. Powstałe w w yniku tego

zabiegu płaszczyzny wymalowano w tonacji jasnobeżowej. Polichromię figuratywną w tej partii sklepienia wykonano tylko w centrum nawy. Zdobi je grupa czterech aniołów stykających się skrzydłami, z g łowami skierowanymi ku środkowi pola, w którym znajduje się monogram złożony z liter „M” i „S”.

Z kolei na ścianie tęczowej wymalowano przedstawienie ostatniej wieczerzy według fresku Leonarda da Vinci. Anioł z podstawy sklepienia znajduje się nad postacią Chrystusa. Poniżej malowidła, po bokach łuku tęczowego umieszczono herby odrodzonego państwa polskiego oraz Inowrocławia. Powyżej

przedstawienia, wyraźnie odciętego u podstaw sfery sklepienia ornamentalnym fryzem, uchwycono postać anioła skierowanego głową w dół.

Na ścianach bocznych znajdują się bardzo czytelne (wizualnie i programowo), monochromatyczne sceny ze Starego i Nowego Testamentu, inspirowane rycinami Gustave’a Doré. Na ścianie południowej, poczynając od prezbiterium, widzimy kolejno: Kaina i A bla, wygnanie z raju, Mojżesza na górze Tabor oraz Mojżesza z miedzianym wężem na pustyni. Na ścianie północnej, zaczynając od chóru, możemy zobaczyć: narodzenie Chrystusa, wskrzeszenie Łazarza, triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy oraz scenę ukrzyżowania. Sceny z Pisma Świętego zostały ozdobione malowanym obramieniem, utrzymanym w secesyjnej stylistyce. Ciekawa forma polichromii autorstwa Wiktora Gosienieckiego w połączeniu z barokowym wyposażeniem kościoła sprzyja kontemplacji i przyswojeniu ich programu ikonograficznego.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Mikołaja w Inowrocławiu, ul. ks. Bogdana Gordona 4, 88-100 Inowrocław

 GPS: 52.793755, 18.258521

13. KOŚCIELNA WIEŚ

wieś w powiecie radziejowskim, gmina Osięciny

Kościół pw. św. Wawrzyńca

Kościelna Wieś jest miejscowością o średniowiecznym rodowodzie, jedną ze starszych osad na terenie Kujaw. Obecny kościół został wybudowany prawdopodobnie już w drugiej połowie XII wieku z ciosów kamiennych jako romańska świątynia salowa, która posiadała być może absydę. Zapewne w XIII wieku świątynia została przedłużona w kierunku zachodnim. W pierwszej ćwierci XIV wieku kościół powiększono o nieco węższe, jednoprzęsłowe gotyckie prezbiterium i zakrystię. W tym czasie podwyższono również nawę. Świątynię wielokrotnie odnawiano. Na początku drugiej połowy XIX wieku dobudowano do niej od zachodniej strony neogotycką kruchtę. Tutejszą parafię wzmiankowano po raz pierwszy w 1325 roku. W czasach reformacji przez około pół wieku kościół należał do protestantów. Elementem, który wyróżnia świątynię na tle pozostałych na terenie Kujaw Wschodnich, oprócz wczesnej daty powstania, jest średniowieczna polichromia. W kościele tym występują bowiem

jedyne na tym terenie malowidła gotyckie. Znajdują się one na wschodniej ścianie nawy, ponad łukiem tęczowym. Zostały wykonane prawdopodobnie w pierwszej połowie XV wieku. Ufundował je zapewne kasztelan brzeski Wojciech z Kościoła. W t rzech zamkniętych ostrołukowo wnękach namalowane zostały postacie wchodzące w skład grupy Ukrzyżowania. Są one częściowo zatarte. W śr odkowej, nieco wyższej niszy zobrazowany został ukrzyżowany Jezus. Krzyż, ze względu na szerokość niszy, został tu przedstawiony w sposób uproszczony. Ręce Chrystusa nie są przybite do krzyża, tylko złożone na klatce piersiowej. Po Jego prawej stronie widzimy narzędzia Męki Pańskiej ( arma Christi) w postaci włóczni oraz prawdopodobnie młota. W dwóch niższych niszach, po lewej i prawej stronie Jezusa Chrystusa, przedstawiono Maryję oraz św. Jana Ewangelistę. Rysy ich twarzy, podobnie jak w przypadku Jezusa, są zatarte. Dobrze widoczne są natomiast ich pofałdowane szaty. Opisywane polichromie zostały odnowione w latach 1960–1961.

Oprócz wspomnianych malowideł, w dwóch wnękach od strony prezbiterium możemy zobaczyć kolejne gotyckie wizerunki. Przedstawiają one być może patronów świątyni. Dodatkowo, w 2019 roku podczas prac renowacyjnych w kościele odkryto też cztery niewielkie malowidła przedstawiające krzyże.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Wawrzyńca w Kościelnej Wsi, Kościelna Wieś 49, 88-220 Kościelna Wieś  GPS: 52.668926, 18.712641

14. KOWAL

miasto w powiecie włocławskim

Kościół pw. św. Urszuli

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1185 roku. Leszek, książę mazowiecki, oddał wieś Kowale pod rząd kapituły włocławskiej. Niestety nie znamy dokładnej daty nadania praw miejskich. W latach 1248–1262 książę Kazimierz I kujawski znacznie przyczynił się do rozwoju Kowala, jednej z jego ulubionych rezydencji. Z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego gród odbudowano i wzmocniono zamek, co przyczyniło się do lokowania miasta na prawie magdeburskim. Miejscowość zamieszkiwały głównie trzy narodowości: Polacy, Niemcy i Żydzi. Każda z t ych grup posiadała własne cmentarze i świątynie. W Kowalu znajdowały się też: kościół pw. św. Fabiana i św. Sebastiana (wzniesiony w XVI wieku, rozebrany w 1824 roku), kaplica pw. św. Anny oraz kościół pw. Świętego Ducha.

Obecną bryłę kościoła pw. św. Urszuli wzniesiono w latach 1604–1608, dzięki fundacji Piotra Tylickiego, biskupa krakowskiego, urodzonego w Kowalu. W 1827 roku świątynia uległa zniszczeniu po uderzeniu pioruna. Podczas prac remontowych obniżono wieżę. W trakcie rozbudowy w 1829 roku powstała nawa południowa, w 1893 – północna. Na przełomie XIX i X X wieku zasklepiono wnętrze. W latach 80. XX wieku odrestaurowano polichromię.

Świątynia została wzniesiona w stylu późnego renesansu, jest orientowana i zbudowana z cegły. Prezbiterium, które pozostało po pierwotnym kościele, jest dwuprzęsłowe, zamknięte prosto, z wydzieloną półkolistą absydą. Od strony północnej przylega do niego dawna zakrystia z lożą fundatora, a na piętrze od południa nowa zakrystia. Korpus zbudowano na planie prostokąta – pierwotnie był

jednonawowy, obecnie składa się z t rzech naw i jest trójprzęsłowy. Przy przęśle wschodnim stoją dwie kaplice. Od zachodu kościół zamyka wieża, którą po północnej i południowej stronie opasano nawami bocznymi. W p rezbiterium i a bsydzie wnętrze przykryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym z końca XIX wieku. W nawie głównej oraz nawach bocznych występuje sklepienie krzyżowe z przełomu XIX i X X wieku, rozdzielone gurtami. Starą zakrystię wyłożono sklepieniem kolebkowym z lunetami. Prezbiterium oddzielono od nawy przez arkadę, w której umieszczono belkę neogotyckiego krucyfiksu z końca XIX wieku. Podobnie, za pomocą arkady, oddzielona jest absyda w prezbiterium. Z dawnego wystroju wnętrza zachował się m.in. ołtarz barokowy z X VIII wieku z obrazem św. Urszuli z towarzyszkami. Ołtarz ma spiralne kolumny, pola boczne z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła oraz zwieńczenie wraz z a żurowymi uszakami akantowymi i f igurami puttów. W kościele zachowało się też wiele elementów barokowych, poddanych przekształceniom w XIX wieku.

W prezbiterium stoją neorenesansowe stalle z 1901 roku. Znajdziemy tam też kamienno-marmurową tablicę pamiątkową z płaskorzeźbą Kazimierza Wielkiego, wykonaną przez Franciszka Gontarskiego w 1910 roku z o kazji 600-lecia urodzin króla.

Polichromia, która dość szczelnie wypełnia wnętrze świątyni, jest w przeważającej części ornamentalna i pochodzi z 1901 roku. W kruchcie namalowano wstęgę z napisem: „Boże bądź miłościw mnie grzesznemu”. Sklepienie kruchty jest białe z n iebieskim obramowaniem. Dostrzeżemy tutaj również motyw czteroliścia. Łuki międzynawowe ozdabiają motywy roślinne i geometryczne. Podobnie jest w całej świątyni. W kolorystyce przeważają tu barwy w o dcieniach czerwonych, beżowych, zielonych i n iebieskich. Łuk tęczowy ozdabiają motywy roślinne wraz symbolami Męki Pańskiej ( arma Christi). Nad belką tęczową z krucyfiksem umieszczono przedstawienie Ducha Świętego wraz z ł acińskim cytatem z hymnu Laudes Regiae : „ A D VIVIT REGNAT IMPERAT MCM ” (Żyje, króluje, rządzi, [rok] 1900). Sklepienie prezbiterialne jest jasnobłękitne, z małymi, białymi gwiazdkami. Jego żebra ozdobione są wzorem przypominającym delikatną koronkę. Ciekawie udekorowana jest arkada znajdująca się przed ołtarzem – widzimy tutaj Baranka Bożego w otoczeniu aniołów, nad którym unosi się kielich z hostią. Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. św. Urszuli w Kowalu, ul. Kazimierza Wielkiego 13, 87-820 Kowal  GPS: 52.533783, 19.148288

15. LUBIEŃ KUJAWSKI

miasto w powiecie włocławskim

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa

Lubień Kujawski był najpierw wsią, a następnie miastem szlacheckim rodu Doliwów, którzy później przyjęli nazwisko Lubieńskich. W ź ródłach historycznych wspominany był już od 1399 roku, a w jako miasto – od 1489. Miasto często zmieniało właścicieli. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1474 roku. Właściciele Lubienia, zapewne jeszcze w X IV wieku, ufundowali drewniany kościół pw.

św. Katarzyny. W p ołowie XVI wieku powstała przy nim kaplica szpitalna. Niestety istniała ona krótko. Kiedy pierwsza lubieńska świątynia została zniszczona w połowie lat 30. XVII wieku, kolator Arnold Kryska z Drobina wybudował nową, z dwiema kaplicami. Spaliła się ona około 1670 roku. W latach 1884–1886 wybudowano murowaną

świątynię w stylu neoromańskim, według projektu Artura Goebla. Konsekrowano ją w 1909 roku pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Rocha. Polichromia z X IX wieku odnawiana była w latach 1977–1978, a w okresie od 1986 do 1988 roku odbył się kapitalny remont dachu, który otrzymał pokrycie z miedzianej blachy. Z wyposażenia dawnej świątyni zachował się feretron z f igurą Matki Bożej Niepokalanej w stylu barokowym, krzyż srebrny z XVII wieku oraz witraże Jana Henryka Rosena. Kościół usytuowany jest w centrum miasta. Posiada trójnawowy, pięcioprzęsłowy korpus, przykryty jest dwuspadowym dachem. Prezbiterium ma w ydzieloną absydę zamkniętą ścianą prostą, z dwoma prostokątnymi przybudówkami, od wschodu mieszczącymi zakrystię i kaplicę pw. św. Rocha. W jednym z ołtarzy bocznych umieszczono kopię obrazu Jezu, ufam Tobie, w drugim – obrazu Matki

Bożej Częstochowskiej z bogato zdobioną srebrną sukienką. W płytkim transepcie pomalowanym na różowo znajdują się: po stronie południowej – obraz św. Józefa z Dzieciątkiem, obraz Matki Bożej oraz rozmaite wota, zaś po stronie północnej stoi tryptyk z obrazami przedstawiającymi: w centrum – św. Rocha, zaś na skrzydłach – św. Antoniego z Padwy i św. Maksymiliana Kolbe.

Polichromia pochodząca z końca XIX wieku utrzymana jest w secesyjnej stylistyce. Kolumny nawowe pomalowano na niebiesko ze złoceniami, ściany całej świątyni zdobione są rozmaitymi dekoracjami kwiatowymi. Łuki okienne udekorowano wzorami geometrycznymi. Na ścianach naw b ocznych, pod oknami, zobaczymy szeroki fryz z naprzemiennie umieszczonymi motywami: kiści winogron, mariogramu, równoramiennego krzyża otoczonego cierniem oraz chrystogramu. Tuż przy zbiegu ścian ze sklepieniem zostały przedstawione twarze aniołów ze skrzydłami. Kolorowe sklepienia nawy głównej i naw bocznych pokryte są motywem dzwonka. Nad bocznymi wejściami do kościoła zobaczymy putta trzymające banderole z napisami: „CHWALCIE PANA, WSZYSTKIE NARODY” oraz „DOM MÓJ DOMEM MODLITWY JEST”.

Bogato udekorowane polichromią jest również prezbiterium świątyni. Na jego bocznych ścianach znajdziemy podobizny trzech ewangelistów: św. Jana, św. Mateusza i św. Marka. Ponad nimi we wnękach ukazano postaci świętych: Wojciecha, Stanisława ze Szczepanowa, Kazimierza Królewicza, Jadwigi Andegaweńskiej oraz błogosławionych: Bronisławy i Salomei.

Sklepienie zdobią wizerunki świętych klęczących na łące (patrząc od nawy): Anny – matki Maryi, Elżbiety – węgierskiej księżniczki, oraz Klary z Asyżu. Po drugiej stronie (również patrząc od nawy): Jana Kantego, Jacka Odrowąża oraz Jozafata Kuncewicza. Wschodnią ścianę prezbiterium pokrywają czerwone kwiaty z motywem Orła Białego. Na sklepieniu prezbiterium możemy dostrzec również narzędzia Męki Pańskiej ( arma Christi) czy też przedstawienie pelikana karmiącego własną krwią swoje młode.

Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Lubieniu Kujawskim, pl. Wolności 14, 87-840 Lubień Kujawski

 GPS: 52.405187, 19.167431

16. LUBRANIEC

miasto w powiecie włocławskim, gmina Lubraniec

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela

Lubraniec stanowił gniazdo rodowe Godziembów. Pierwszy kościół odnotowany w ź ródłach został tu ufundowany w 1325 roku. Z kolei w latach 1490–1497, w ówczesnej wsi, a w p óźniejszym mieście, wystawiono murowaną, gotycką świątynię. Wkrótce kościół ten został oddany zgromadzeniu kanoników laterańskich, którzy przebywali tam do 1818 roku. W kolejnych wiekach świątynia była przebudowywana. Na początku XX wieku zastąpił ją nowy, neogotycki kościół. Prace nad nim rozpoczęto w 1906 roku. Projektantem świątyni był warszawski architekt Tomasz Pajzderski. Konsekrowano ją w 1909 roku. Polichromia w kościele nie pochodzi z okresu jego budowy. Została wykonana

przez artystę malarza Bronisława Kopczyńskiego w l atach 1932–1935, w r amach prac renowacyjnych prowadzonych w świątyni. Malowidła te zostały poddane konserwacji w latach 1970–1971. W 1980 roku uległy częściowemu zniszczeniu w w yniku pożaru. Ich kolejna renowacja miała miejsce w drugiej połowie lat 90. XX wieku. Zwiedzanie kościoła rozpocznijmy od prezbiterium. Na ścianie północnej w m alowanych bordiurach zobaczymy dwie sceny przedstawiające polskich świętych. Na pierwszej z nich, od zachodu, artysta zobrazował św. Jana Kantego, który przekazuje odzienie nędzarzowi. Z kolei na drugiej możemy ujrzeć wizerunek stojącego w lesie św. Andrzeja

Świerada (Żurawka). Pomiędzy opisywanymi scenami, poniżej zaślepionej arkady, Kopczyński namalował dawny kościół w L ubrańcu. Ponad wspomnianymi przedstawieniami umieszczono dodatkowo trzy wizerunki wpisane w okręgi. Są to: Oko O patrzności, Maryja z Dzieciątkiem oraz gołębica Ducha Świętego.

Po drugiej stronie, na ścianie południowej prezbiterium także zobaczymy trzy malowidła. Są to, patrząc od wschodu: Jezus kroczący po morzu (w istocie jeziorze Genezaret), scena ukrzyżowania oraz spotkanie Piotra z Chrystusem na drodze do Rzymu, opatrzone słynnymi słowami: „DOKĄD IDZIESZ, PANIE”. Powyżej dwóch skrajnych

wizerunków widoczne są przedstawienia o charakterze symbolicznym – pawie pijące z kielicha eucharystycznego oraz ryba i cztery chleby. Na ścianie tej odnajdziemy również herby.

Pomalowane na niebiesko sklepienie prezbiterium wraz z g wiazdami stanowi wyobrażenie nieboskłonu. W jego centrum widoczna jest Gwiazda Betlejemska. Na sklepieniu odnajdziemy również postacie aniołów oraz mniejsze przedstawienia: Baranka Bożego i p elikana karmiącego krwią swoje młode.

Przejdźmy teraz do części nawowej świątyni. Zobaczymy tu liczne ornamenty roślinne. Wypełniają one przestrzeń, zdobiąc m.in. łuki czy otwory okienne. Nadają one wnętrzu kościoła niezwykły charakter. W nawie poprzecznej, czyli transepcie, w jej północnym ramieniu, możemy ujrzeć scenę przedstawiającą Golgotę z trzema krzyżami, która została połączona tęczą z Bazyliką św. Piotra w R zymie. Pomiędzy Kalwarią a siedzibą papieży artysta namalował wizerunek Jezusa z r ękoma uniesionymi w geście błogosławieństwa. Ponad tęczą znajduje się krzyż i a niołowie, natomiast u dołu malowidła zobaczymy tiarę papieską. Na

ścianie zamykającej ramię transeptu, wśród bogatych ornamentów namalowany został veraicon, czyli chusta św. Weroniki. Na sklepieniu po raz kolejny umieszczono natomiast wizerunek pelikana karmiącego krwią swoje młode. W południowym skrzydle transeptu, na jego południowo-wschodniej ścianie, znajduje się apoteoza Matki Bożej Częstochowskiej jako obrończyni Jasnej Góry. Jej centralnymi postaciami są przeor jasnogórskiego klasztoru ojciec Augustyn Kordecki oraz rozświetlony wizerunek Matki Bożej. Z kolei ponad ołtarzem bocznym i oknem zobaczymy serce przebite mieczem. Pośrodku sklepienia wyobrażającego niebo pokryte chmurami odnajdziemy też przedstawienie ukazujące zapewne wiatrowskaz z datą 1655. Warto także zwrócić uwagę na sklepienie nawy głównej, na którym twórca polichromii umieścił symbole czterech ewangelistów.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Lubrańcu, ul. św. Józefa 2, 87-890 Lubraniec

 GPS: 52.539322, 18.831660

17. ŁASIN

miasto w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. św. Katarzyny

Aleksandryjskiej

Powstanie pierwszej świątyni chrześcijańskiej w Łasinie datuje się na koniec XIII wieku i ściśle się wiąże z lokacją miasta na prawie magdeburskim w 1 298 roku. Był to kościół drewniany, znajdował się w m iejscu obecnej świątyni. Prawdopodobnie około 1330 roku rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła, którą zakończono przed rokiem 1347, kiedy to świątynia miała zostać poszerzona. Obiekt został wzniesiony w stylu gotyckim. W dobie renesansu, w latach 1568–1588 poddano go kolejnej rozbudowie.

Wówczas przebudowano zakrystię, dobudowano emporę przy prezbiterium oraz ozdobny szczyt fasady zachodniej kościoła. W 1628 roku kościół został spalony przez Szwedów. W 1647 roku poświęcono podniesione z g ruzów prezbiterium świątyni. Podczas kolejnych etapów odbudowy do bryły kościoła od strony południowej dobudowano kaplicę. W latach 1710–1719, staraniem ówczesnego proboszcza Grzegorza Schmeltera, odbudowano nawę główną świątyni. Niedługo później wnętrze obiektu za sprawą wyposażenia zyskało cechy barokowe. W 1828 roku wnętrze świątyni odnowiono, a w 1848 roku dobudowano do niej kruchtę. W latach 1889–1892 miały miejsce kolejne renowacje. W 1912 roku w prezbiterium kościoła, na stropie i na podłuczu łuku tęczowego, wykonano polichromię. W 1945 roku obiekt został ostrzelany podczas walk o m iasto i wymagał remontu. Ten przeprowadzono wkrótce, rozpoczynając go jeszcze w tym samym roku. Podczas jego trwania odmalowano wnętrze świątyni i prawdopodobnie odświeżono polichromię.

Odbiór polichromii w t ym obiekcie nie jest prosty. Układ wnętrza kościoła – stosunkowo długie i wąskie prezbiterium oddzielone od nawy niskim łukiem tęczowym, sprawia, że malowidła pokrywające cały strop kasetonowy w prezbiterium pozostają nieco ukryte przed wiernymi. Wprowadzeniem do tych malowideł jest łuk tęczowy, na którego podbiciu wymalowano motywy roślinne powtórzone w p rezbiterium. W s zczycie łuku umieszczono w ozdobnym polu chrystogram „IHS” wraz symbolem krzyża i gorejącym sercem Jezusa. W części stropu prezbiterium, gdzie znajduje się renesansowa empora, umieszczono jednakowe, kwadratowe kasetony, których wnętrza zdobią motywy roślinne. Nad ołtarzem, pomiędzy niewielkimi kasetonami w postaci czworokątów i trapezów, w których namalowano motywy roślinne, znajdują się trzy nieco większe z przedstawieniami figuralnymi. Pierwszy z nich (patrząc od strony nawy) w k ształcie wydłużonego po bokach ośmiokąta zawiera przedstawienie św. Katarzyny Aleksandryjskiej, patronki świątyni. Święta znajduje się w niebiosach, w otoczeniu aniołów. O jej prawą nogę opiera się jej niedoszłe narzędzie tortur – koło. W d łoniach trzyma atrybuty swojego męczeństwa – miecz i p almę. Ponad jej nieco opuszczoną w p okorze głową znajdują się dwaj aniołowie dokonujący koronacji świętej. W centrum stropu prezbiterium znajduje się zaokrąglony na

bokach, podłużny kaseton z wyobrażeniem Baranka Bożego na złotym tle, symbolizującego ofiarę, jaką Chrystus poniósł na krzyżu. Trzecie przedstawienie zostało wykonane w kasetonie o a nalogicznym kształcie i w ielkości do tego, w którym umieszczono wizerunek św. Katarzyny. Znajduje się w nim wyobrażenie królującego w niebiosach zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa, z Maryją po Jego prawicy i św. Piotrem po przeciwnej stronie. W obłokach pod Jego stopami umieszczono wyobrażenie Ducha Świętego w postaci gołębicy. Ponad całą sceną góruje Bóg Ojciec trzymający w d łoni kulę ziemską zwieńczoną złotym krzyżem.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Łasinie, ul. Kościelna 5, 86-320 Łasin

 GPS: 53.518645, 19.087823

18. MAZOWSZE

wieś w powiecie toruńskim, gmina Czernikowo

Kościół

pw. św. Marcina

Wieś Mazowsze istniała już w p ołowie XV wieku. Jej właścicielami była rodzina Dołęgów. Prawdopodobnie już wówczas stała tu drewniana świątynia. W 1775 roku podjęto decyzję o budowie nowego kościoła, również drewnianego, który spłonął w 1864 roku. Kolejna świątynia, murowana z cegły ceramicznej, powstała w 1900 roku pw. św. Marcina. Rok później została konsekrowana. Kościół zbudowano w stylu neogotyckim. Nie jest orientowany i posiada półkoliście zamknięte prezbiterium. Wyposażenie świątyni pochodzi z początku XX wieku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Mikołaja, a w bocznym (kaplica południowa) św. Antoniego. Cennym i pięknym zabytkiem jest modernistyczny ołtarz ze sceną zwiastowania autorstwa Xawerego Dunikowskiego, który znajduje się w północnej kaplicy. Polichromie pokrywają wszystkie ściany i sklepienie kościoła. W prezbiterium na błękitnym sklepieniu znajduje się przedstawienie Trójcy Świętej. Widzimy tam Boga Ojca z właściwą tylko Jemu trójkątną aureolą. Po Jego prawicy stoi Jezus Chrystus z krzyżem, zaś ponad Nimi unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. U Ich stóp zobaczymy wielką, szarą kulę, która symbolizuje Ziemię. Sklepienie nad ołtarzem eucharystycznym pokryte zostało malarską imitacją nieboskłonu wypełnionego złotymi gwiazdami różnej wielkości i k ształtu. Ściany prezbiterium dekorowane są ułożonym pasowo owalnym ornamentem. W łuku nad wejściem do zakrystii, na wschodniej ścianie prezbiterium, znajduje się malowane popiersie św. Piotra z kluczami. Z kolei po drugiej stronie

prezbiterium zobaczymy popiersie św. Pawła z rękojeścią miecza w dłoni.

Sklepienie nawy głównej, podobnie jak sklepienie prezbiterium, stanowi imitację nieba. Na ścianach między oknami zostało namalowanych osiem postaci świętych. Na ścianie zachodniej, zaczynając od chóru, widzimy: św. Władysława, króla węgierskiego (syna Beli I), św. Barbarę z kielichem w dłoni i św. Łukasza Ewangelistę. Na ścianie tęczowej znajduje się postać św. Marcina, który dzieli się swoim płaszczem z biedakiem, oraz św. Floriana gaszącego płonący kościół. Nad samym łukiem tęczowym zobaczymy sześciu aniołów w scenie adoracji Najświętszego Sakramentu oraz dekorację złożoną z bujnej i gęstej winorośli.

Ściana wschodnia również została wypełniona wizerunkami świętych. Patrząc od chóru, jako pierwszego zobaczymy św. Kazimierza Jagiellończyka w staropolskim ubiorze. Dalej uwieczniono św. Jadwigę Królową z modelem kościoła na lewej dłoni oraz św. Mateusza Ewangelistę. W południowej kaplicy zobaczymy wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów. Z kolei w podniebieniu chóru, w formie medalionu, namalowana została św. Cecylia, patronka chórzystów i muzyki kościelnej. Anna Maj

Parafia pw. św. Marcina w Mazowszu, Mazowsze 1, 87-640 Mazowsze

 GPS: 52.985682, 19.020273

19. MOGILNO

miasto powiatowe

Kościół

pw. św. Jana Apostoła

Klasztor Benedyktynów w Mogilnie wraz z kościołem klasztornym jest jednym z najstarszych tego typu założeń sakralnych w Polsce. Kronikarz Jan Długosz przypisywał fundację klasztoru królowi Bolesławowi Śmiałemu. Obecnie jednak przyjmuje się, że benedyktyni zostali sprowadzeni do Mogilna już za czasów Kazimierza Odnowiciela. Kościół klasztorny w Mogilnie znany jest przede wszystkim jako przebudowany zabytek sztuki romańskiej. Pierwotnie była to trójnawowa bazylika z trzema absydami, główną od wschodu i dwiema przy transepcie, oraz wieżą od strony zachodniej. Z czasów założenia świątyni zachowało się stosunkowo wiele elementów. Są to m.in.: krypty, mury obwodowe prezbiterium wraz z absydą oraz filary międzynawowe. Kościół został znacząco przebudowany w X III wieku. Wtedy też zlikwidowano transept oraz dwie absydy. Kolejne istotne zmiany w kościele zainicjowano najprawdopodobniej około połowy XV wieku. Wówczas to rozpoczął się zapewne proces przebudowy świątyni w stylu gotyckim. W XVI wieku świątynia zyskała nowe sklepienia.

Na początku XVIII wieku obiekt był już poważnie zaniedbany. Stan ten zmienił się w kolejnych dziesięcioleciach wraz z odnową życia zakonnego. Od zachodu wzniesiono przysadzistą, dwuwieżową, późnobarokową fasadę zawierającą fragmenty wieży romańskiej przebudowanej w stylu gotyckim. Obecny wygląd świątyni jest wynikiem licznych prac konserwacyjnych, które uwypukliły pierwotne elementy kościoła. Ołtarz główny pochodzi z XVIII wieku, zaś umieszczony w nim obraz Matki Bożej Śnieżnej – z czwartej ćwierci XVII wieku. W swojej

historii zespół klasztorny był kilkakrotnie łupiony. W 1833 roku doszło do jego kasaty, jednak kościół przez cały czas pełnił funkcję sakralną. Choć polichromie w m ogileńskiej świątyni wydają się nieco przyćmione przez różnorodność form architektonicznych, warto jednak przyjrzeć się im bliżej. Bez wątpienia najciekawsze malowidło wykonane w kościele klasztornym pw. św. Jana Apostoła znajduje się na ścianie nawy głównej, tuż pod chórem muzycznym. Polichromia ta została namalowana w 1814 roku, czyli w schyłkowym okresie istnienia Księstwa Warszawskiego, pod koniec wojen napoleońskich. Był to moment, w którym ważyły się dalsze losy ziem polskich. Malowidło to najprawdopodobniej nawiązuje do obrazu znajdującego się niegdyś w mogileńskim kościele. Autorem polichromii był pochodzący z Gniezna Jan Okrolniewicz. Malowidło składa się z kilku scen z ż ycia legendarnego założyciela klasztoru, czyli króla Bolesława Śmiałego. Jest ono wyrazem zainteresowania historią tego miejsca. Prymitywne w wykonaniu, ma jednak interesującą

treść narracyjną. Centralne miejsce w rozbudowanej polichromii zajmuje przedstawienie polskiego władcy. Stoi on ubrany w zbroję, gronostaje oraz koronę. Lewą ręką opiera się na mieczu, natomiast w prawej trzyma berło. Po obu stronach władcy artysta namalował putta. Pierwsze z nich trzyma rozwinięte płótno z w idokiem klasztoru mogileńskiego, z kolei drugi chłopiec pokazuje rozwinięty pergamin z opisem i inskrypcją zawierającą m.in. listę zakonników, którzy przebywali w klasztorze w 1814 roku. Postacie te zostały ukazane na tle uproszczonej artystycznej panoramy Mogilna. Widać na niej m.in. murowane kościoły pw. św. Jakuba oraz pw. św. Klemensa. Po bokach centralnej części polichromii zostało namalowanych sześć scen. Przedstawiają one historię sporu Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem oraz legendę na temat dalszych losów polskiego króla. Według

tego przekazu władca po zamordowaniu biskupa najpierw pokutował przez siedem lat, później zaś pielgrzymował do Rzymu, a następnie zmarł w Ossiachu na terenie dzisiejszej Austrii, gdzie też miał zostać pochowany.

Polichromie odnajdziemy również w otworach okiennych oraz na sklepieniu nawy głównej. Na jednym ze sklepiennych zworników możemy dostrzec popularny motyw pelikana karmiącego własną krwią swoje młode. Ponadto malowidła w formie ornamentu z w ici roślinnej zobaczymy także w prezbiterium.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Jana Apostoła w Mogilnie, ul. Benedykta XVI 1, 88-300 Mogilno

 GPS: 52.648333, 17.955046

20. NOWE NAD WISŁĄ

miasto w powiecie świeckim, gmina Nowe

Kościół pw. św. Mateusza

Apostoła i Ewangelisty

Obecny kościół został wzniesiony około połowy XIV wieku. Historyk Jacob Heise pisze, że powstawał w dwóch etapach. W pierwszym wzniesiono prezbiterium, przedsionek oraz wieżyczkę schodkową, w drugim – halowy korpus z wieżą główną. W XVI wieku kościół był epizodycznie użytkowany przez ewangelików; remontowany w latach 1733–1734, 1862 oraz między 1910 a 1912 rokiem. Bardzo ważnym wydarzeniem w h istorii kościoła było przeprowadzanie w 1913 roku konserwacji gotyckich polichromii, unikatowych w skali kraju. W 1929 roku kościół zelektryfikowano, w 1930 roku otoczono murem ceglanym, a w 1945 roku konieczny był remont dachu i szkarpy. Malowidła znajdują się w prezbiterium, na ścianie tęczowej, na ścianie południowej nawy głównej oraz na filarach. W prezbiterium na ścianie południowej widzimy gotyckie malowidło przedstawiające ukrzyżowanie w typie Volto Santo. Ten typ ikonograficzny jest bardzo ciekawy i charakterystyczny tylko dla sztuki średniowiecznej. Chrystus w złotej koronie wisi na krzyżu frontalnie, ma wyprostowane nogi, stopy przedstawione są równolegle, prawa goła, lewa w żółto-czerwonym bucie. Ubrany jest w czerwoną tunikę. U podstawy krzyża stoi złoty kielich oraz drugi but. Ten typ ikonograficzny wyraźnie akcentuje symbolikę potrójnej władzy: królewskiej, proroczej oraz kapłańskiej, poprzez umieszczenie aż trzech koron w jednej scenie: na głowie Jezusa, na wysokości Jego pasa oraz w wykończeniu szaty.

Na ścianie tęczowej znajdują się dwie sceny. Pierwsza to Trójca Święta w t ypie Tronu Ł aski: widzimy Boga Ojca na tronie podtrzymującego

krucyfiks z Jezusem. Tuż obok widnieje scena biczowania Jezusa Chrystusa. Przyglądając się temu wizerunkowi, warto zwrócić uwagę na charakterystyczne (w malarstwie gotyckim) przedstawianie tzw. negatywnych bohaterów, jakimi są oprawcy Syna Bożego. Akcentowany jest ich niechlujny wygląd lub groteskowy wyraz twarzy.

Na południowym, środkowym filarze międzynawowym znajdują się trzy kompozycje: św. Helena w koronie i z k rzyżem w d łoniach, św. Walenty Biskup z pastorałem w dłoni, a także wielopostaciowa scena naigrywania się z Jezusa, która była popularna w sztuce średniowiecza. W centralnej części przedstawienia widzimy sylwetkę Jezusa, większą od pozostałych postaci uwiecznionych w tej scenie. Demon z otwartą paszczą i kijem podąża w stronę Zbawiciela. Poniżej widzimy dwie postaci z instrumentami w rękach.

Trzy sceny znajdują się również na środkowym filarze północnym. Są to: Trójca Święta w typie Tronu Łaski, św. Klara z monstrancją oraz św. Elżbieta Węgierska w szatach zakonnych. U stóp św. Elżbiety widzimy postać rzemieślnika, być może budowniczego, przepasanego torbą, trzymającego w lewej

dłoni szpachelkę. Święta za życia hojnie fundowała kościoły i tutaj została przedstawiona z modelem jednego z nich.

Na filarze z amboną zobaczymy sceny: św. Florian w stroju rycerza, ukrzyżowanie w typie Volto Santo i męczeństwo św. Sebastiana.

We wszystkich przedstawieniach zastosowano zabiegi typowe dla malarstwa gotyckiego: postaci świętych są większe w stosunku do innych, brak światłocienia i przestrzennego obrazowania oraz bardzo dosłowna i czytelna symbolika.

Anna Maj Parafia pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Nowem nad Wisłą, ul. Krótka 7, 86-170 Nowe nad Wisłą

 GPS: 53.647588, 18.729076

21. OKONIN

wieś w powiecie grudziądzkim, gmina Gruta

Kościół

pw. św. Kosmy i św. Damiana

Parafia pw. św. Kosmy i św. Damiana powstała już w 1320 roku i przez cały okres średniowiecza należała do zakonu krzyżackiego. W latach 1320–1325 wybudowano tu pierwszy ceglany kościół, którego relikty do dziś widać na poddaszu oraz na ścianach wschodniej i zachodniej. Podczas potopu szwedzkiego kościół został zniszczony i ocalały tylko mury szczytowe oraz boczne. Około 1640 roku mury kościoła nadbudowano i położono drewniany, kasetonowy strop. Wówczas gotyckie malowidła pokryto tynkiem i pobiałą, a wokół powiększonych otworów okiennych naniesiono manierystyczne ornamenty – kartusze i wzory roślinne. Kiedy po raz kolejny odnawiano kościół w latach 1716–1718, powstał malowany baldachim będący obramieniem ołtarza oraz iluzjonistyczne obramienia okien. Ich autorem był Jakub Michał Szymankiewicz

(Szymański), twórca obrazów w ołtarzu głównym. Kolejne przemalowania miały miejsce w 1890 roku oraz w latach 1911–1913, kiedy odkryto pierwotne malowidła na ścianach wschodniej i zachodniej. Datowane są na przełom XIV i X V wieku. Również wtedy odsłonięto malowidła z okresu manieryzmu i baroku położone na bielonej gotyckiej polichromii. Niestety nie zachowała się dokumentacja z prac prowadzonych w t ym okresie. Kolejne prace renowacyjne miały miejsce w 1954 roku, a w latach 1959–1960 przeprowadzono prace konserwatorskie, w trakcie których odsłaniano malowidła i decydowano o ich ekspozycji, w zależności od stanu zachowania. W 1996 roku rozpoczęto konserwację polichromii pod czujnym okiem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu.

Pierwotnie ściany pokryte były gotyckimi polichromiami o bogatym programie ikonograficznym, dopasowanym do architektonicznego układu wnętrza. Na ścianie wschodniej kościoła, za ołtarzem

znajdują się cztery sceny. W d olnej wnęce za amboną umieszczono przedstawienie Chrystusa w studni, z kielichem, gałązką palmy i biczem. Jest to gotycki typ ikonograficzny, niestosowany już w czasach nowożytnych. Nad wnęką widzimy bardzo słabo zachowany wizerunek, identyfikowany podczas prac konserwatorskich jako św. Barbara. Oba przedstawienia pochodzą z t rzeciej ćwierci XIV wieku. W górnej części ściany znajduje się kolejna wnęka, w której została namalowana postać św. Kosmy. Święty ubrany jest w zielony płaszcz, w lewej ręce trzyma otwartą księgę, prawą wyciąga w kierunku młodzieńca z psem lub barankiem, znajdującego się u jego stóp. Tuż obok, po drugiej stronie świętego, widzimy konia. Z kolei bliżej środka ściany zobaczymy postać św. Piotra trzymającego klucze. Po drugiej stronie ołtarza znajduje się malowidło przedstawiające dwie postaci. W dolnej części ściany, analogicznie do postaci św. Piotra, znajduje się św. Paweł z mieczem. Nad nim scena, zidentyfikowana przez konserwatorów jako ślepiec prowadzony przez młodzieńca.

Na ścianie zachodniej, w jej dolnej partii została namalowana scena zwiastowania. W górnej partii, w strefie chóru, widoczne jest szczątkowo zachowane malowidło przedstawiające legendę o św. Jerzym.

Od strony północnej z kolei przedstawiono scenę ze św. Marcinem dzielącym się płaszczem z potrzebującym. Na ścianie północnej, we wnęce nad wejściem do dawnej zakrystii możemy zobaczyć słabo zachowaną scenę Chrystusa Sędziego, unoszącego prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Nad amboną znajduje się iluzjonistycznie namalowane okno, wymiarami analogiczne do prawdziwych okien.

Na ścianie południowej zachowały się fragmenty trzech postaci, identyfikowanych jako: św. Jakub Starszy, św. Tomasz, św. Jakub Młodszy oraz postać mężczyzny, który nie został zidentyfikowany. Malowidła pochodzą z końca XIV i początku XV wieku.

Wszystkie okna mają dekorowane malarsko obramienia, wykonane najprawdopodobniej około 1640 roku. Boczny ołtarz na południowej ścianie został zwieńczony malowanym baldachimem, który pochodzi z okresu baroku, z początku XVIII wieku, a jego autorem jest prawdopodobnie Michał Szymankiewicz.

Anna Maj

Parafia pw. św. Kosmy i św. Damiana w Okoninie, Okonin 70, 86-330 Mełno

 GPS: 53.436132, 18.893956

22. PŁUŻNICA

wieś w powiecie wąbrzeskim

Kościół pw. św. Małgorzaty

Świątynia w Płużnicy została wzniesiona na początku XIV wieku w stylu gotyckim jako kościół orientowany, jednonawowy. Przypuszcza się, ż e pierwotnie jej patronem był św. Bartłomiej. W X VIII wieku wnętrze świątyni zostało przekształcone. Nadano mu wówczas cechy barokowe. W 1896 roku do bryły kościoła dobudowano drewnianą wieżę, którą rozebrano w 1951 roku, po czym w latach 1972–1977 wzniesiono nową, masywną, murowaną wieżę na planie kwadratu, zwieńczoną neobarokowym hełmem, a ś wiątynia uzyskała obecny kształt.

W obiekcie na sklepieniu kolebkowym znajdują się późnobarokowe polichromie pochodzące z X VIII wieku, stanowiące jeden z ważniejszych elementów wystroju kościoła. Całe sklepienie nawy zostało pokryte kolorem błękitnym. Zabieg ten, za sprawą umieszczonych w jego narożnikach przedstawień figuralnych symbolizujących cztery kontynenty, spowodował, że ów błękit można interpretować jako wyobrażenie nieba lub morza. Na sklepieniu zobaczymy przedstawienia: Europy (jako półleżącej niewiasty trzymającej w dłoniach pęk owoców, z towarzyszącym jej wołem przybranym w wieniec), Azji (kobiety z orłem), Ameryki (kobiety trzymającej naczynie, z którego wydobywają się płomienie i z wizerunkiem płonącego kościoła) oraz Afryki (czarnoskóra postać w turbanie, dzierżąca pęk bliżej nieokreślonych roślin, u której stóp widać okręt z rozwiniętym żaglem i czerwonym sztandarem). Pod personifikacjami czterech kontynentów możemy dostrzec banderole z łacińskimi sentencjami mówiącymi o tym, że cały kontynent adoruje, to znaczy wznosi modły do Trójcy Świętej. W centrum

stropu, w kontrastującym z jego błękitną barwą otoku, umieszczono malowidło przedstawiające Trójcę Świętą – Boga Ojca ukazanego jako starzec, Jezusa Chrystusa zasiadającego po Jego prawicy oraz wzlatującego ponad Ich głowami w kierunku prezbiterium Ducha Świętego w postaci gołębicy. Interpretować ów program polichromii możemy dwojako.

Jeśli przyjmiemy, że tło symbolizuje morze, całość przedstawia się jako triumf chrześcijaństwa na wszystkich ówcześnie znanych kontynentach. Jeśli

zaś przyjmiemy, że błękit symbolizuje niebo, całość przedstawienia stanie się zapowiedzią zbawienia dla ludzi z całego ówcześnie znanego świata.

Polichromia ta ostatni raz została poddana konserwacji i przemalowaniu w 1964 roku, niemniej pozostaje czytelna. Będąc w kościele w Płużnicy, warto zwrócić jeszcze uwagę na barokowe ołtarze boczne oraz chór. Balustradę chóru zdobią cztery wizerunki – trzech aniołów oraz króla Dawida, grających na różnych instrumentach muzycznych.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Małgorzaty w Płużnicy, Płużnica, 87-214 Płużnica

 GPS: 53.290549, 18.779180

23. RACIĄŻEK

wieś w powiecie aleksandrowskim, gmina Raciążek

Kościół pw. św. Hieronima i Wszystkich Świętych

Początki parafii w Raciążku datuje się na około 1326 rok – z t amtych czasów pochodzą pierwsze zapiski o d rewnianym kościele. Obecna świątynia powstała w X VI wieku. Ufundowana została z inicjatywy biskupa Hieronima Rozdrażewskiego, wybudowano ją w latach 1597–1612. W 1627 roku nastąpiła jej konsekracja, której dokonał sufragan włocławski biskup Baltazar Miaskowski.

Jest to budowla późnogotycka, ma renesansowe szczyty, wieżę oraz przybudówkę. Budynek jest orientowany i w zniesiono go z cegły. Nawa założona została na planie prostokąta, tak samo zaplanowano węższe i niższe prezbiterium. Bryłę świątyni wyróżnia wysoka, biała wieża, zwieńczona hełmem baniastym z ośmioboczną latarnią. Nawę i prezbiterium przykryto dwuspadowym dachem.

Wnętrze obiektu jest jednonawowe, w korpusie ze sklepieniem kolebkowym z lunetami, w zakrystii i pod wieżą ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Okna kościoła zamknięte są półkoliście. Na łuku tęczowym, udekorowanym płaskorzeźbioną winoroślą, oprócz grupy Ukrzyżowania, widzimy postacie A brahama i Melchizedeka oraz dwóch kobiet.

Późnorenesansowy ołtarz główny pochodzi z około 1615 roku, fundowany był przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego, zaś około 1700 roku został uzupełniony akantową dekoracją. W jego środkowym polu umieszczony został obraz przedstawiający ukrzyżowanie, fundowany przez biskupa Rozdrażewskiego. W świątyni, oprócz ołtarza głównego, znajdują się dwa ołtarze boczne z obrazami przedstawiającymi Matkę Bożą z Dz ieciątkiem

(strona południowa) oraz św. Józefa na łożu śmierci (strona północna). Kościół posiada również manierystyczne stalle z 1630 roku o bogatej snycerce.

Prezbiterium kościoła ozdobione jest wyrazistą, figuralną polichromią autorstwa Zofii Baudouin de Courtenay. Sylwetka tej artystki zasługuje na krótkie przybliżenie. Urodzona w 1887 roku w D orpacie (dziś Tartu w E stonii), dorastała w K rakowie, a w Rosji, gdzie spędziła młodość, była członkinią przedrewolucyjnej awangardy. Pod wpływem ukraińskiego artysty Mychajło Bojczuka zainteresowała się monumentalnym malarstwem o tematyce religijnej. Po wojnie rodzina Baudouin de Courtenay wróciła do Polski, a Zofia zajęła się działalnością konserwatorsko-dekoratorską. I tak trafiła do Raciążka.

Polichromię dla miejscowego kościoła, w charakterystycznym dla siebie stylu nawiązującym do kanonów sztuki bizantyńskiej i starocerkiewnej, wykonała w 1928 roku. Na północnej ścianie prezbiterium widzimy grupę postaci. Tuż pod łukami sklepienia znajduje się wizerunek Jezusa Chrystusa z dwoma adorującymi Go aniołami, a pod nimi zawołanie: „ NAJŚWIĘTSZE SERCE JEZUSA

ZMIŁUJ SIĘ NAD NAMI”. Obok Zbawiciela namalowana została Maryja jako Królowa Polski, której również towarzyszą dwa anioły. Poniżej zobaczymy banderolę z zawołaniem: „KRÓLOWO KORONY POLSKIEJ MÓDL SIĘ ZA NAMI”. Dolna część malunku (pod postaciami Jezusa i Matki Bożej) przedstawia błogosławionych: Bogumiła, Salomeę i Bronisławę, oraz świętych: Andrzeja Bobolę, Jozafata Kuncewicza i S tanisława Kostkę. Na przeciwległej ścianie prezbiterium przedstawiono głównego patrona kościoła, św. Hieronima. Święci zostali pokazani na tle misternej wici roślinnej, z budzącymi się do życia kwiatami. Łuki okienne w p rezbiterium zdobione są wzorem złożonym z łamanego krzyża i czerwonych serc.

Zwiedzając kościół w Raciążku, warto również wstąpić do parafialnego muzeum, znajdującego się w pomieszczeniu nad zakrystią. Znajdziemy tam cenne artefakty: krucyfiksy, starodruki (np. Biblię Leopolity z 1575 roku), kafle i płytki z XV wieku, rzeźby oraz piękne ornaty. W kościele przechowywane są także relikwie świętych: siostry Faustyny Kowalskiej i Jana Pawła II, oraz kopia obrazu przedstawiającego Jezusa Miłosiernego. Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. św. Hieronima i Wszystkich Świętych w Raciążku, ul. Zamkowa 35, 87-721 Raciążek

 GPS: 52.857246, 18.812672

24. RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

miasto w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. św. Anny

Kościół parafialny pw. św. Anny to 700-letnia świątynia o bogatym wnętrzu. Murowany, orientowany, gotycki kościół budowany był w dwóch etapach. Około 1310 roku wzniesiono prezbiterium, przedsionek i zakrystię. Parafia obejmowała coraz większe tereny, więc z czasem przybywało wiernych. Dlatego w roku 1340 dobudowano do pierwotnej bryły świątyni nawę i wieżę. Na przestrzeni wieków kościół trawiły pożary. Do zniszczeń przyczyniły się też wojny szwedzkie. Pod koniec XVI wieku wzniesiono kaplicę Dąbrowskich, znaną jako Przemienienia Pańskiego, ufundowaną przez Hugona Dąbrowskiego i jego żonę Katarzynę z Działyńskich. Po pożarze w 1673 roku odrestaurowano tę kaplicę, a w 1680 roku cały kościół. Prace naprawcze odbywały się też w X IX wieku oraz po zakończeniu drugiej wojny światowej. W 1993 roku oczyszczono sklepienia i ściany, odtworzono polichromie oraz oczyszczono kraty kaplicy Dąbrowskich. W wejściu południowym, prowadzącym z kruchty do prezbiterium, wmurowana jest kropielnica w ykonana z m armuru włoskiego, pochodząca prawdopodobnie z kaplicy położonego nieopodal

radzyńskiego zamku. Znajduje się tam również barokowy obraz na desce, przedstawiający grupę Ukrzyżowania. Krzyżowo-żebrowe sklepienie kruchty potwierdza pierwotny styl kościoła. Do prezbiterium prowadzą drewniane drzwi z oryginalnym gotyckim okuciem.

Uwagę przyciąga obficie złocony barokowy ołtarz główny wraz z obrazem retabulowym Bartłomieja Strobla młodszego przedstawiający koronację Maryi ze św. Łukaszem i św. Mikołajem. Obraz ufundowali wojewoda chełmiński i starosta radzyński Mikołaj Wejher oraz proboszcz radzyński Łukasz Pilczewski. Ich sylwetki przedstawione są w dolnej partii dzieła. Pierwotny ołtarz zniszczono w czasie potopu szwedzkiego. Fundatorem nowego, postawionego

w 1690 roku był niejaki Opczyński. Górny obraz tego ołtarza (Zwiastowanie) pochodzi z pracowni Hermana Hahna, powstał on w XVII wieku. Znajdują się tu także figury czterech ewangelistów, Jezusa rozdzielającego chleb oraz pelikana karmiącego młode własną krwią.

Autorstwo polichromii sklepień prezbiterium i nawy (wykonanych w latach 1640–1680) często przypisywane było Bartłomiejowi Stroblowi, choć według badań i ustaleń prof. Jacka Tylickiego z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu autorem malowideł był bliżej nieznany malarz regionalny. Polichromia w prezbiterium naśladuje niebo. W m alowanych chmurach występują prześwity, przez które widać słońce i k siężyc o ludzkich twarzach. Pośrodku przedstawiono koronację Najświętszej Maryi Panny. Bliżej ołtarza namalowano w izerunki dwóch ewangelistów, św. Mateusza i św. Marka.

Polichromia sklepienia nawowego wypełniona jest przedstawieniami kwiatów. Ciekawe jest to, że dostrzeżemy na nim również wizerunki ptaków. Za sprawą tak zaaranżowanej kompozycji możemy odnieść wrażenie, że patrzymy na kwiaty uchwycone w locie. W centrum sklepienia znajduje się przedstawienie Trójcy Świętej. Umieszczone są tu także dwie sceny z Nowego Testamentu – narodzenie Jezusa oraz ucieczka do Egiptu. W kościele odnajdziemy również sześć ołtarzy bocznych. Dwa z nich, znajdujące się tuż przy prezbiterium, to ołtarze autorstwa M. Przemysławskiego. Po stronie północnej – wykonany w 1820 roku, z obrazami przedstawiającymi: św. Annę Samotrzeć oraz Maryję z Dz ieciątkiem depczącą smoka. Po stronie południowej stoi ołtarz Świętego Krzyża. Wystroju dopełniają cztery późnobarokowe ołtarze boczne usytuowane wzdłuż ścian nawy. Po stronie południowej są to ołtarze św. Barbary (przy chórze) i św. Józefa (przy kaplicy Dąbrowskich; ufundowany przez burmistrza radzyńskiego Tomasza Radzkiego). Po stronie północnej znajdują się ołtarze św. Andrzeja i św. Mikołaja (ufundowany przez mieszczanina Michała Piotrowskiego).

Warto zwrócić uwagę na iluzjonistyczną polichromię w formie baldachimu w tle ołtarzy św. Józefa i św. Mikołaja, a także na drewniane stalle z polichromią pochodzącą z XIV wieku i 1813 roku. Ciekawostką świątyni są kościelne gwizdałki. Ceramiczne bańki z w ypustkami umieszczone na dachu wydają charakterystyczny dźwięk, kiedy załamuje się na nich wiatr. Zostały tam zamontowane już w średniowieczu i są prawdziwym unikatem.

Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. św. Anny w Radzyniu Chełmińskim, ul. Dąbrowskich 33, 87-220 Radzyń Chełmiński

 GPS: 53.384644, 18.934112

25. RYPIN miasto powiatowe

Kościół pw. Świętej Trójcy

Początki Rypina i jego organizacji kościelnej sięgają wczesnego średniowiecza. Badacze przyjmują, że pierwszy kościół/kaplica funkcjonował na starorypińskim podgrodziu. Przyjmuje się, że Rypin w latach 1329–1343 został ponownie lokowany na obecnym miejscu, otrzymując prawa miejskie w 1345 roku. Przeniesienie osady wiązało się również z fundacją nowego kościoła. W 1355 roku, prawdopodobnie z inicjatywy książąt dobrzyńskich, wzniesiono obecny, gotycki kościół pw. Świętej Trójcy. W czasach nowożytnych, na przełomie XV i X VI wieku, do obiektu od strony zachodniej dobudowano kaplicę. Z powodu zaniedbania, na początku XVII wieku zawalił się dach świątyni. Kolejne zniszczenia przyniosły kościołowi lata potopu szwedzkiego oraz wielkiej wojny północnej.

W 1725 roku rozpoczęto remont świątyni, jednak nie przeprowadzono go kompleksowo i obiekt wymagał kolejnych napraw. W X IX wieku kościół przeszedł kilka remontów. Zapewne w 1865 roku wzbogacono go o neogotycką kruchtę oraz takież szczyty elewacji wschodniej i zachodniej. Pierwsze polichromie pojawiły się w obiekcie w 1905 roku. Owa polichromia miała się składać z w ymalowanych dekorów kwietnych, pozornych gzymsów, a rkad i ż eber sklepienia. Prawdopodobnie polichromie zachowane w zakrystii świątyni pochodzą właśnie z tego okresu (wspomniany dekor kwietny).

W 1932 roku kościół otrzymał nową polichromię ścian bocznych, chóru, sklepienia oraz kaplicy. Polichromie, utrzymane w młodopolskiej stylistyce, wykonał Władysław Drapiewski. Program polichromii rypińskiej fary jest niezwykle bogaty. Powyżej boazerii ściennej przez całe

wnętrze świątyni został poprowadzony fantazyjny fryz z dekoracją roślinną, przeplataną ozdobnymi medalionami z wizerunkiem kotwicy wraz monogramem „IC” oraz chrystogramem. Ponad fryzem, pod otworami okiennymi umieszczono wielobarwne przedstawienia geometryczne, nawiązujące swoim kształtem do migocących gwiazd lub płatków śniegu. Warto również zwrócić uwagę na zdobienia południowej kruchty i kaplicy. Szczególnie interesująca jest polichromia drewnianej balustrady oddzielającej wnękę kruchty od nawy głównej. Została ona ozdobiona motywem malowano-rzeźbionej, a rkadowej kolumnady. Zastosowana kolorystyka – fiolet i złoto – nadaje jej orientalny blask.

Z kolei tło całego sklepienia jest białe. Nawę od prezbiterium oddzielają dwa ołtarze boczne połączone belką tęczową. W m iejscu, w którym ściany łączą się ze sklepieniem, oraz w łuku sklepienia nad belką tęczową znajduje się łacińska prefacja o Trójcy Świętej. W polichromii sklepienia dominują przedstawienia figuralne w owalnych medalionach przyozdobionych złotymi, promienistymi otokami. Pomiędzy nimi artysta umieścił gwiazdy, monogramy chrystologiczne i anioły w secesyjnych stylizacjach. Po lewej stronie od wejścia do kościoła, nad partią chóru, we wspomnianym ozdobnym medalionie umieszczono prawdopodobnie postać św. Benedykta. W dalszej kolejności przedstawiono postaci św. Izydora oraz św. Sebastiana, a pomiędzy nimi scenę hołdu świętych oddających cześć tronującej Matce Bożej z Dzieciątkiem. Pośród nich odnajdziemy m.in. św. Antoniego Padewskiego i św. Dominika Guzmána. Analogicznie, po prawej stronie od wejścia do kościoła na sklepieniu widzimy św. Cecylię (chór), św. Józefa i św. Ritę. Pomiędzy świętymi przedstawiono alegorię wszystkich stanów społeczeństwa polskiego hołdujących tronującemu Chrystusowi.

W obszarze prezbiterium w podobnie zdobionych medalionach umieszczono przedstawienia nawiązujące do świątynnego sacrum: wyobrażenie Arki Przymierza oraz chrystogram otoczony promienistą glorią. Na ścianie za ołtarzem znajduje się fantazyjna, roślinna dekoracja, w której symetrycznie ujęte fraktale przeplatają się z w izerunkami aniołów.

W poprzek całego sklepienia, w jego punkcie szczytowym (od prezbiterium po chór) zobaczymy pas medalionów w promienistych otokach, w których umieszczono naprzemiennie symbole gwiezdne oraz znaki zodiaku.

Adam Szefer

Parafia pw. Świętej Trójcy w Rypinie, ul. Jana Pawła II 11, 87-500 Rypin

 GPS: 53.068258, 19.405151

26. RYWAŁD

wieś w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. św. Sebastiana

Zarówno parafia, jak i pierwszy kościół w Rywałdzie powstały jeszcze w XIV wieku. Wzniesiona wówczas drewniana świątynia została zniszczona podczas wojen polsko-krzyżackich. W jej miejscu zbudowano nową, również drewnianą, która przetrwała do drugiej połowy XVII wieku.

W 1689 roku właściciel okolicznych dóbr, kasztelan chełmiński Sebastian Czapski rozpoczął budowę nowego, murowanego kościoła. Z jego inicjatywy zmieniono pierwotne wezwanie świątyni z Narodzenia Najświętszej Maryi Panny na św. Sebastiana. Kościoła jednakże nie ukończono. W 1710 roku Piotr Czapski, syn fundatora, podjął się kontynuacji dzieła ojca. Prace budowlane trwały do 1733 roku. Wówczas rozbudowano obiekt, nadając mu cechy barokowe. Za sprawą żony Piotra, Konstancji, do kościoła w 1748 roku sprowadzono Zakon Braci Mniejszych Kapucynów. W 1756 roku przystąpiono do budowy klasztoru, którą zakończono w 1779 roku. Z tego okresu pochodzi późnobarokowy wystrój kościoła, w tym polichromia w prezbiterium. Po kasacie zakonu przez Prusaków w 1823 roku klasztor zamieniono na dom poprawczy dla księży, natomiast świątynię wykorzystywano jako kościół parafialny. W latach 1893–1894 w kościele wykonano bogatą polichromię. Jej autorem był Szczepan L ewicki z Pelplina, asystowali mu Leon Ponicki z Trzemeszna oraz dwaj gnieźnianie: Romuald Szablewicz i Wiktor Gosieniecki (późniejszy profesor).

Wnętrze nawy głównej w całości pokrywają polichromie. Ściany boczne oraz ich owalnie zamknięte wnęki zostały ozdobione ornamentami i pozornymi płycinami imitującymi marmur. Pilastry zwieńczone uproszczonymi kapitelami jońskimi

pokryto podobnym wzorem co pozorne płyciny wnęk. Ich jasne – pastelowe barwy optycznie powiększają nawę i kontrastują z beżowo-brązowym geometrycznym wzorem gzymsu, który niejako odcina partię ścian od sklepienia. Pokryte wzorami geometrycznymi i motywami roślinnymi łuki sklepienia kolebkowego, wyrastające bezpośrednio z gzymsu nad pilastrami, dzielą powierzchnię sklepienia na partie. Znajduje się w nich osiem scen biblijnych utrzymanych w monochromatycznej kolorystyce. Są to kolejno: Jezus w Ogrójcu, biczowanie, urąganie Jezusowi przez tłum, Jezus pocieszający płaczące niewiasty, ukoronowanie Maryi na Królową Nieba i Ziemi, zesłanie Ducha Świętego, wniebowstąpienie oraz spotkanie Jezusa z Maryją po zmartwychwstaniu. W polach centralnych sklepienia, na żółtym tle wewnątrz płycin pozornych, znajdują się cztery sceny – dwie wielobarwne i dwie monochromatyczne. Nad chórem zobaczymy przedstawienie króla Dawida z chórem anielskim, dalej została umieszczona monochromatyczna scena narodzin Najświętszej Maryi Panny. Kolejny wizerunek, dominujący w sklepieniu nawy,

przedstawia wniebowzięcie Maryi. Przed samym prezbiterium znajduje się scena wygnania z raju.

Wszystkie przedstawienia sklepienia nawy głównej zostały wykonane w stylistyce dziewiętnastowiecznego akademizmu.

Na otoku łuku tęczowego wykonano dekorację grzebykową. Na jego podniebieniu umieszczono pozorne płyciny, pomiędzy którymi znalazły się trzy medaliony z przedstawieniami figuralnymi: pelikana karmiącego własną krwią młode, baranka na ołtarzu oraz pasącego się jelenia, symbolizujące Jezusa Chrystusa i Jego czystą ofiarę. Nad łukiem wymalowano scenę ukrzyżowania. Na tle pejzażu roztaczającego się ze wzgórza – widoku miasta w oddali i zmierzających do niego ludzi – widzimy ukrzyżowanych Jezusa i dwóch łotrów. Po Jego prawej stronie św. Jan Ewangelista wraz z Marią, żoną Kleofasa podtrzymują Maryję. Nieco poniżej znajduje się zapewne postać Marii Magdaleny. Po drugiej stronie krzyża umieszczono dwóch zbolałych

mężczyzn oraz żołnierzy rzymskich – jednego konnego i dwóch piechurów – przyglądających się scenie. Poniżej możemy dojrzeć trzy tańczące szkielety.

Polichromia w prezbiterium wypełnia całe sklepienie. Jego żebra zostały pokryte szarozielonym ornamentem na pomarańczowym tle. Wysklepki pomiędzy żebrami przyozdobiono finezyjnymi motywami roślinnymi, tworzącymi coś w rodzaju otoków z g irland, w których umieszczono putta. Owe postacie trzymają w r ękach kolejno: kłos, kadzielnicę, girlandę na kształt rozpuszczonego wieńca, dzban oraz kiść winogron. Adam Szefer Parafia pw. św. Sebastiana

(Sanktuarium Matki Bożej Rywałdzkiej) w Rywałdzie, Rywałd 48, 87-220 Radzyń Chełmiński

 GPS: 53.378187, 19.029630

27. SKĘPE

miasto w powiecie lipnowskim, gmina Skępe

Kościół

pw. Zwiastowania Najświętszej

Maryi Panny

Zgodnie z dawnymi przekazami utrwalonymi w lokalnej tradycji w 1495 roku na drodze ze Skępego do Lipna, na przydrożnym głazie miało dojść do objawień maryjnych. Wkrótce ustawiono tam drewniany krzyż. W t ym czasie w Skępem panowała zaraza. Do miejsca objawień przywożono chorych z nadzieją na ich uzdrowienie. Jednym z pątników był kuśnierz Jan z Pobiedzisk. Twierdził on, że miał widzenie Matki Bożej, w którym otrzymał polecenie budowy w tym miejscu kaplicy. Przekonał do tego właścicieli dóbr – Mikołaja Kościeleckiego oraz jego żonę Katarzynę z S zamotuł. W 1496 roku w nowo wybudowanej kaplicy została umieszczona drewniana figurka Matki Bożej, przywieziona z Poznania przez córkę właścicieli Skępego, Katarzynę Kościelecką. Wkrótce rzeźba ta została otoczona kultem, który trwa do dzisiaj. W 1498 roku do Skępego zostali sprowadzeni bernardyni, którzy objęli pieczę nad istniejącą kaplicą. Obecny kościół klasztorny został wybudowany w latach 1508–1510. Była to początkowo jednonawowa świątynia z dwuprzęsłowym prezbiterium, wystawiona w stylu gotyckim. W 1524 r oku do kościoła dobudowano od północy kaplicę pw. św. Anny. Świątynia została przebudowana w stylu barokowym około 1740 roku. Prezbiterium kościoła przedłużono wówczas w kierunku wschodnim o trzy przęsła. W XVIII wieku kościół zyskał również barokowe wyposażenie i polichromię.

Malowidła pokrywają nawę i prezbiterium świątyni. Zostały one wykonane w latach 1750–1752

przez bernardyna, brata Walerego Żebrowskiego. Polichromie te były później kilkakrotnie konserwowane. Program ikonograficzny malowideł j est bardzo bogaty. Na początek spójrzmy na prezbiterium. W jego części wschodniej, na sklepieniu za ołtarzem znajduje się scena adoracji Chrystusa i Matki Bożej przez św. Dominika oraz św. Franciszka z Asyżu. Wizerunki tych ostatnich zostały umieszczone w lunetach. Pomiędzy nimi namalowano z kolei personifikacje cnót. Na ścianie wschodniej, na tle iluzjonistycznie przedstawionej architektury możemy zobaczyć scenę wręczenia przez papieża Leona X aktu powołania Zgromadzenia Braci Mniejszych Obserwantów. W c zęści zachodniej prezbiterium, w c entralnej partii sklepienia, odnajdziemy bodaj najważniejsze przedstawienie spośród wszystkich znajdujących się w skępskim kościele. Jest to wizerunek określany jako apoteoza Matki Bożej Królowej Aniołów. Stanowi on uproszczoną k ompozycję augsburskiego miedziorytu Sąd Salomona autorstwa Johanna Daniela Herza starszego. Wizerunkowi Matki Bożej towarzyszą również niezwykle interesujące przedstawienia. Są to alegorycznie wyobrażone: przymioty Maryi, hierarchia anielska oraz cnoty teologiczne. Przypatrując się sklepieniu, zobaczymy też osiem tzw. em blematów maryjnych. Zostały one rozmieszczone równolegle po obu stronach wyobrażenia M atki Bożej. Na północnej stronie sklepienia są to: krzew gorejący, zapieczętowana studnia, lutnia oraz okręt. Z kolei po drugiej stronie odnajdziemy: otwartą, niezapisaną księgę, wieżę Dawidową, dzban i r óżdżkę (laskę) Aarona, a t akże Arkę Przymierza. Ponadto na ścianach prezbiterium umieszczono polichromię iluzjonistyczną oraz ornamenty wstęgowe i roślinne. Na łuku tęczowym zobaczymy hierogram Maryi, otoczony rokokowym ornamentem.

Przejdźmy teraz do nawy. Tu na sklepieniach odnajdziemy postacie dwunastu apostołów, Credo Apostolorum, czyli wyznanie wiary, oraz putta. Ściany, podobnie jak w p rezbiterium, zostały

udekorowane ornamentami wstęgowymi i r oślinnymi oraz iluzjonistycznymi przedstawieniami elementów architektury.

Zwiedzając kościół, należy jeszcze zwrócić uwagę na kaplicę pw. św. Anny. Wchodząc do niej, na arkadowych filarach zobaczymy świętych zakonników bernardyńskich namalowanych w technice en grisaille. Na ścianie zachodniej zobrazowano scenę ofiarowania Maryi w świątyni. Naprzeciwko niej za krucyfiksem zobaczymy p ostacie św. Joachima oraz św. Anny. Całości malarskiej kompozycji dopełniają pomieszczone na sklepieniu wizerunek Matki Bożej w białej szacie z l ilią w d łoni oraz liczne przedstawienia puttów z f ragmentami łacińskich cytatów z Biblii. Co ciekawe, w p ółnocno-wschodnim narożniku kaplicy odnajdziemy również fragment wcześniejszej p olichromii, pochodzącej zapewne z XVI wieku.

Krystian Strauss

Klasztor oo. Bernardynów w Skępem, u l. Klasztorna 5, 87-630 Skępe  GPS: 52.866491, 19.332407

28. SŁUŻEWO

wieś w powiecie aleksandrowskim, g mina Aleksandrów Kujawski

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela

Pierwsze wzmianki o istnieniu służewskiej parafii pochodzą z lat 1325–1327. Stał tutaj drewniany kościół pw. św. Jana Chrzciciela, ufundowany przez właścicieli majątku, Służewskich herbu Pomian. Obecny budynek postawiono w roku 1560 z fundacji Jana Służewskiego (wojewody brzeskokujawskiego) i jego żony, Małgorzaty Kostkówny ze Sztemberku. Konsekracja świątyni nastąpiła w roku 1581, dokonał jej biskup kujawski Stanisław Karnkowski. Pierwszym proboszczem tego kościoła został ksiądz Mateusz Wyszczelski.

Na przestrzeni wieków obiekt przechodził liczne przebudowy, jednak ta najbardziej znacząca miała miejsce w latach 1898–1899 – wtedy to wymienione zostało sklepienie korpusu nawowego, a wieżę kościoła podniesiono o jedną kondygnację.

Świątynię wzniesiono w centrum wsi, w stylu gotycko-renesansowym. Jest orientowana, od strony zachodniej posiada wieżę. Dwunawowy korpus jest wyższy oraz szerszy od prezbiterium, które zbudowano na planie prostokąta. Od północy znajduje się zakrystia wraz z lożą kolatorską. W nawie głównej kościoła umieszczone są dwa filary, podtrzymują one sklepienie żebrowe. Wieża kościelna zwieńczona jest wieloboczną iglicą.

Wystrój wnętrza ma charakter secesyjny i został wykonany około 1900 roku. Odpowiedzialny za jego realizację był rzeźbiarz Wacław Bębnowski, przy współudziale malarza Leona Kowalskiego. Bębnowski wykonał dla kościoła szereg figur i realizacji rzeźbiarskich, takich jak: stacje Męki Pańskiej, chrzcielnicę z przedstawieniem wygnania z raju oraz oprawę loży kolatorskiej z popiersiami fundatorów

i ich przodków. W ołtarzu głównym znajduje się renesansowe tabernakulum z około 1560 roku, zaś w ołtarzach bocznych zobaczymy figury: Chrystusa w typie ecce homo oraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. W przeważająco ornamentalnej polichromii szczególną rolę pełnią liczne złocenia. Warto wspomnieć, że jeszcze dziesięć lat temu gama barw wykorzystanych w kościele była zupełnie inna – po pracach konserwatorskich zastąpiła ją głęboko nasycona paleta.

Po wejściu do świątyni zobaczymy błękitne sklepienie kruchty wypełnione pozłacanymi gwiazdami. Pomiędzy nimi, na zielonych tykach obficie wiją się pnącza wydające owoce. Ściany nawy zdobi pokaźny motyw kwiatowo-roślinny – okazałe łodygi i kwiaty. Kwiatami okraszone są także łuki okienne. Polichromia pokrywa również dwa filary stojące pośrodku nawy. Umieszczono na nich motywy heraldyczne – rycerza na koniu, Orła Białego na czerwonym tle oraz mariogram i chrystogram. Na przęsłach sklepienia zobaczymy pasy ozdobione

motywem florystycznym oraz równoramiennymi krzyżami.

Prezbiterium kościoła jest równie wyraziste jak jego nawa. Na podniebieniu łuku tęczowego motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami Orła Białego oraz symbolem krzyża. Na sklepieniu zobaczymy imitację gwiaździstego nieba. Tworzy ono silny kontrast z czerwonordzawymi ścianami prezbiterium pokrytymi motywem korony oraz chrystogramu „IHS”. U nasady sklepienia zobaczymy drobne kwiaty. Bardzo okazale prezentują się podłucza otworów okiennych. Zdobią je: mariogramy, białe róże oraz złote kraty.

Katarzyna Nadratowska

Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Służewie, ul. Brzeska 16, 87-710 Służewo

 GPS: 52.854967, 18.642886

29. STAROGRÓD

wieś w powiecie chełmińskim

Kościół pw. św. Barbary

Historia Starogrodu sięga wczesnego średniowiecza. Jednakże rozwój wsi i powstanie w niej pierwszej świątyni wiąże się bezpośrednio z działalnością zakonu krzyżackiego. W początkowym okresie panowania Krzyżaków na ziemi chełmińskiej miejscowość ta była jednym z ważniejszych punktów oparcia dla braci-rycerzy. To tu w 1233 roku miała miejsce pierwsza lokacja miasta Chełmna, które później przeniesiono na obecne miejsce. Stąd nie dziwi fakt, że jeszcze w XIII wieku, poza warownią, wzniesiono tu murowany, gotycki kościół pw. św. Piotra. Świątynia ta została jednak zburzona, a na części jej fundamentów w 1754 roku wybudowano nowy, późnobarokowy kościół. Jego fundatorem był biskup chełmiński Wojciech Leski. Wyposażenie świątyni pochodzi również z okresu późnego baroku. Polichromie sklepienia nawy i prezbiterium wykonał Krzysztof Chamski z Chełmży w drugiej połowie XVIII wieku.

Program ikonograficzny polichromii starogrodzkiej świątyni jest nieco uboższy aniżeli kościoła w S zynychu, wymalowanej przez tego samego autora. U podstawy sklepienia umieszczono dekoracyjne obramienie w formie pozornego gzymsu oraz wzoru floralnego. Nad otokiem, po bokach sklepienia nawy, na białym tle artysta wymalował postacie dwunastu apostołów z podpisami w języku polskim. W centrum umieścił wyobrażenia symboliczne czterech ewangelistów, które również zostały podpisane. Z kolei nad chórem zobaczymy grupę trzech aniołów trzymających wstęgę z wezwaniem do ewangelizacji: „NAUCZAJCIE WSZYSTKIE NARODY”. Natomiast przed prezbiterium widnieje symboliczne przedstawienie Ducha Świętego w postaci gołębicy z nimbem, w niebiańskiej chwale.

W prezbiterium kościoła znajduje się polichromia zdecydowanie bardziej rozbudowana ikonograficznie. Jej tło stanowi wyobrażenie niebios – błękit z wymalowanymi chmurami. Na tym tle zobaczymy osiem przedstawień figuralnych w obramieniach z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym i z łacińskimi podpisami. Siedem z nich to alegoryczne przedstawienia sakramentów. Od strony północnej widzimy: chrzest, bierzmowanie oraz Euchartstię, po stronie południowej zaś: małżeństwo, kapłaństwo i pokutę. Sakrament namaszczenia chorych umieszczono w centrum sklepienia, bliżej ściany tęczowej. Ósma scena, znajdująca się nad ołtarzem, przedstawia apokaliptycznego Baranka Bożego. Co ciekawe, po porównaniu malowideł z nawy i prezbiterium wydaje się, że wspomniane wcześniej podpisy postaci i wezwania w języku polskim nie pochodzą z epoki baroku. Za tezą tą przemawia również rozmalunek sklepienia kościoła w pobli-

skim Szynychu, na którym ten sam artysta używał w podpisach i wezwaniach tylko łaciny. Pozostałe polichromie – medaliony kwietne na ścianach, dekory roślinne w płycinach neobarokowego chóru oraz dekoracje płycin umieszczonych na sklepieniach kaplic, a także krzyże apostolskie (zacheuszki) – powstały po zakończeniu drugiej wojny światowej.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Barbary w Starogrodzie, Starogród 49, 86-200 Chełmno

 GPS: 53.310642, 18.376335

30. STRZELNO

miasto w powiecie mogileńskim, gmina Strzelno

Kościół pw. Świętej Trójcy

Najwcześniejsze informacje o S trzelnie pochodzą z X II wieku. Wówczas to w m iejscowości rozpoczęto budowę dwóch świątyń – kościoła pw. Świętej Trójcy i r otundy pw. św. Prokopa. Pierwszy z kościołów był świątynią klasztorną sióstr norbertanek. Kościół ten uroczyście konsekrowano w 1216 roku. Świątynia uległa znaczącej przebudowie w X VIII wieku. Zyskała wówczas m.in. obecną barokową elewację z dwiema wieżami

od strony fasady. Opisywana świątynia słynie przede wszystkim jako zabytek sztuki romańskiej. W kościele pw. Świętej Trójcy znajdują się bowiem powszechnie znane kolumny z płaskorzeźbionymi personifikacjami cnót i przywar, unikatowe w skali europejskiej.

W przysłowiowym „cieniu” sztuki romańskiej pozostają natomiast kościelne polichromie. Pochodzą one w w iększości z X VIII wieku. Zostały wykonane w stylu późnobarokowym oraz rokokowym. Pod koniec XIX wieku część z nich znacząco przemalowano. Obecnie odkryte i o dnowione, ponownie cieszą oczy wiernych i turystów.

Zwiedzanie kościoła rozpocznijmy od kruchty. Pod wieżą północną, na czterech wysklepkach sklepienia, zobaczymy sceny ilustrujące historię św. Jana Nepomucena. Na pierwszej widzimy go stojącego przed królem Czech Wacławem IV.

Na drugiej przedstawiono moment wrzucenia świętego do wód Wełtawy. W dalszej kolejności ukazano jego pogrzeb oraz procesję z relikwiami.

Przejdźmy teraz do kruchty południowej. Tu identyfikacja scen umieszczonych na wysklepkach jest już problematyczna. Od strony południowej przedstawiono króla Dawida oraz Batszebę. Na pozostałych wysklepkach możemy zobaczyć prawdopodobnie m.in. rodowód Jezusa oraz nauczanie w ś wiątyni jerozolimskiej. W c entrum sklepienia kruchty ukazana została Matka Boża z Dzieciątkiem.

Od południa do korpusu świątyni przylega kaplica pw. św. Restytuta wypełniona osiemnastowiecznymi polichromiami. W przedsionku kaplicy na ścianie ujrzymy pełnowymiarowy wizerunek św. Restytuta, ubranego w zbroję i trzymającego w ręce palmę, oraz przedstawienie anioła. Z kolei na sklepieniu przedsionka nieznany artysta namalował skazanie św. Restytuta na śmierć. We właściwej części kaplicy na ścianach widoczne są cztery

postacie będące być może personifikacjami kontynentów. Gdy uniesiemy głowę, w polach kopuły ujrzymy natomiast pięć malowideł. Są to: Mojżesz stojący przed krzewem gorejącym, archanioł Michał zabijający smoka przed Maryją Apokaliptyczną, anioły oglądające słońce przez lunety i dwa putta z g irlandami kwiatów. Pośrodku sklepienia ponownie ukazano scenę skazania św. Restytuta. Od południa do głównego korpusu kościoła przylega też kaplica pw. św. Barbary. W kaplicy zachowały się tylko niewielkie fragmenty pierwotnych polichromii, uniemożliwiające identyfikację przedstawianych scen.

Przejdźmy teraz na drugą stronę kościoła do kaplicy pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Przedstawiono tam m.in. postacie sióstr norbertanek

z r óżnych konwentów. Są to zarówno zakonnice wyniesione na ołtarze, jak i fundatorki okolicznych budowli sakralnych. Ponadto w kaplicy możemy zobaczyć symboliczne przedstawienia ziemskiej oraz niebiańskiej muzyki. Najważniejszym malowidłem w kaplicy jest, jak się wydaje, scena zwiastowania umieszczona ponad wejściem. Polichromie zostały w ostatnich latach odnowione, a częściowo również zrekonstruowane.

Jeżeli uzyskamy pozwolenie, zajrzyjmy także do zakrystii. W p omieszczeniu tym zachowało się bowiem stosunkowo dużo polichromii. Wykonano je około 1759 roku. Są to m.in. sceny ze S tarego i Nowego Testamentu. Zobaczymy wśród nich: znalezienie Mojżesza nad Nilem, proroka Eliasza karmionego przez kruki, wesele w Kanie Galilejskiej czy też scenę pierwszego, cudownego rozmnożenia chleba.

Warto dodać, że poza polichromiami późnobarokowymi oraz rokokowymi, w kościele zachowały się również pozostałości wcześniejszych malowideł. Ich przykłady znajdziemy w prezbiterium, m.in. na sklepieniu absydy możemy zobaczyć fragment sądu ostatecznego. Polichromia ta została wykonana w XV lub XVI wieku.

Krystian Strauss

Parafia pw. Świętej Trójcy w Strzelnie, pl. św. Wojciecha 1, 88-320 Strzelno  GPS: 52.629794, 18.179859

31. SZADŁOWICE

wieś w powiecie inowrocławskim, gmina Gniewkowo

Kościół pw. św. Bartłomieja

Szadłowice są wsią o rodowodzie średniowiecznym. Pierwsza wzmianka pisana na temat miejscowości pochodzi z XIII wieku. W 1326 roku we wsi ustanowiono parafię. Wówczas też wybudowano pierwszy drewniany kościół. Kolejny wystawiono pod koniec XVI wieku, ostatni zaś w 1763 roku. Świątynia ta pozostawała czynna do 1885 roku. Została wtedy zamknięta ze względów bezpieczeństwa. W krótce potem ją rozebrano. W jej miejsce w 1890 roku zaczęto wznosić nowy, neogotycki kościół. Jego konsekracja odbyła się już w 1891 roku. Świątynia w S zadłowicach przez pierwsze lata istnienia prawdopodobnie była pozbawiona polichromii. Malowidła w prezbiterium wykonano

dopiero w 1912 roku. Ich autorem jest artysta malarz Rutkowski. Pozostała część świątyni została polichromowana już po zakończeniu drugiej wojny światowej. Prace, według projektu prof. Władysława

Drapiewskiego z Pelplina, wykonał Paweł Słomski z Bydgoszczy. Malowidła w p rezbiterium były dwukrotnie odnawiane, w 1923 oraz w 2009 roku.

Podczas ostatniej renowacji, wykonanej przez Grażynę Szczerbińską, zostały odtworzone polichromie na wschodniej ścianie prezbiterium. Dekoracje malarskie nawy świątyni są obecne przede wszystkim na łukach sklepiennych, przy otworach okiennych oraz w miejscach zbiegu sklepiennych żeber. Ornamenty mają charakter floralny, ale towarzyszą im liczne przedstawienia o charakterze symbolicznym. Są to m.in.: lilia owinięta cierniem, krzyż z gorejącym sercem oraz chrystogramem, gorejące serce przebite mieczem czy też kielich eucharystyczny z wizerunkiem hostii. Z kolei na pasie sklepiennym oddzielającym chór od nawy znalazły się zawołania na cześć Matki Bożej. Na zachodniej ścianie kościoła, za prospektem organowym, zobaczymy dwa całopostaciowe przedstawienia muzykujących aniołów. Cztery filary podpierające świątynne sklepienie zostały przyozdobione przedstawieniami atrybutów ewangelistów.

Najstarsze i najbardziej okazałe polichromie znajdują się w prezbiterium. Na ścianie południowej

możemy zobaczyć przedstawienie Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej wykonane według obrazu hiszpańskiego malarza doby baroku, Bartolomégo Estebana Murilla. Ubrana w biało-błękitne szaty, Matka Boża unosi się na skłębionych obłokach. Otaczają Ją liczne putta. Błękit nieba miesza się ze świetlistą poświatą, która potęguje nadprzyrodzony charakter sceny. Na przeciwległej ścianie prezbiterium znajduje się scena wniebowstąpienia Pana Jezusa na Górze Oliwnej. Chrystusowi unoszącemu się nad ziemią towarzyszą dwa anioły, po Jego lewej i prawej stronie. Poniżej widzimy, wpatrzonych w Sy na Bożego, Maryję i dwunastu uczniów Zbawiciela. Twarze apostołów wyrażają podziw i uwielbienie. Uczniowie widoczni na pierwszym planie malowidła klękają, oddając hołd swojemu Nauczycielowi.

Za ołtarzem, na wschodniej ścianie, w której centrum znajduje się witraż z wizerunkiem patrona kościoła, św. Bartłomieja, zostało przedstawionych dwóch świętych biskupów, prawdopodobnie Stanisław ze Szczepanowa i Wojciech. Nad głowami biskupów widzimy putta w czasie żniw – gromadzące zboże i zrywające winogrona z winnej latorośli. W najwyższym punkcie ściany, ponad witrażem umieszczone zostało przedstawienie kielicha z Najświętszym Sakramentem.

Mateusz Soliński, Krystian Strauss

Parafia pw. św. Bartłomieja w Szadłowicach, Szadłowice 16, 88-140 Szadłowice

 GPS: 52.845151, 18.334865

32. SZYNWAŁD

wieś w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. Narodzenia

Najświętszej Maryi Panny

Kościół w S zynwałdzie wybudowano prawdopodobnie w pierwszych dekadach XIV wieku, w stylu gotyckim. W czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466) świątynia została zniszczona, a po jej zakończeniu odnowiona. W 1587 roku w miejscu dawnej zakrystii wybudowano kaplicę. Następnie, w 1594 roku kościół wzbogacił się o wieżę. Ponadto przekształcono wówczas także przybudówki prezbiterium oraz wnętrze świątyni. Owa rozbudowa z ostała utrzymana w s tylistyce renesansowej. Prawdopodobnie wówczas w prezbiterium kościoła wykonano polichromię ornamentalną, widoczną na jego wschodniej ścianie. Na przełomie XVII i XVIII wieku wnętrzu kościoła nadano cechy barokowe. Wykonano wówczas pozorne sklepienie kolebkowe z listwami i kolistymi medalionami. Polichromię na powstałej powierzchni wymalowano w dwóch etapach. W końcu XVIII wieku pokryto nią część prezbiterialną, a w pierwszej połowie XIX wieku nawę świątyni. W t ym samym czasie powstały malowidła we wnękach ściany tęczowej. Program polichromii na sklepieniu nawy jest nieco skromniejszy aniżeli w prezbiterium. W dolnych partiach sklepienia nawy umieszczono zestaw czterech malowideł przedstawiających sceny starotestamentowe. Zobaczymy tutaj: proroka Daniela w jaskini lwów, wypędzenie Heliodora ze świątyni, Jonasza pod bluszczem oraz objawienie się Boga pod postacią płonącego krzewu. W centralnym punkcie sklepienia na jasnobłękitnym tle umieszczono gołębicę – symbol Ducha Świętego – w promienistej glorii. Wokół niej widzimy dekoracje w postaci okręgów. Wewnętrzny tworzą złote gwiazdy oraz złoty

okrąg trzymany przez cztery aniołki, zewnętrzny zaś lilie. Błękitne tło sklepienia zostało urozmaicone motywami roślinnymi oraz gwiazdami: czarnymi, złotymi i białymi. Całość polichromii w nawie kościoła dopełnia grupa Ukrzyżowania umieszczona we wnękach zamkniętych ostrym łukiem, znajdujących się na ścianie tęczowej. W centrum widzimy ukrzyżowanego Jezusa. W bocznych wnękach Jego

Matkę Maryję oraz św. Jana Ewangelistę. Na sklepieniu prezbiterium umieszczono malowidła przedstawiające sceny maryjne. Odnajdziemy tutaj wyobrażenia: niepokalanego poczęcia Najświętszej Maryi Panny, Matki Bożej Różańcowej, z wiastowania oraz wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W absydzie prezbiterium, w sklepieniu konchy nad zwieńczeniem ołtarza, w chmurach na ciemnobłękitnym tle umieszczono wyobrażenia Baranka Bożego oraz pelikana karmiącego młode własną krwią. Towarzyszą im klęczące anioły z nieco pochylonymi głowami, zwróconymi ku ołtarzowi. Z kolei pośrodku ściany tarczowej (łuk tęczowy po stronie prezbiterium) umieszczono malowidło przedstawiające św. Michała Archanioła górującego w walce nad szatanem.

Adam Szefer

Parafia pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Szynwałdzie, Szynwałd, 86-320 Łasin  GPS: 53.582130, 19.101530

33. SZYNYCH

wieś w powiecie grudziądzkim

Kościół pw. św. Mikołaja Biskupa

Szynych jest wsią, której historia sięga średniowiecza. Od czasów krzyżackich po schyłek nowożytności była własnością miasta Chełmna. W 1340 roku rajcy miejscy postanowili wznieść w tej wsi drewnianą kaplicę. W 1550 roku została ona przebudowana, a w 1634 roku rozbudowana do rozmiaru kościoła. Świątynia ta została zniszczona podczas wojen ze Szwecją. W 1742 roku z inicjatywy rajców miejskich Chełmna oraz biskupa Andrzeja Załuskiego w miejscu starego kościoła powstała obecna, murowana, barokowa świątynia. Swój wystrój zawdzięcza ona Janowi Cieliczkowskiemu, dziekanowi grudziądzkiemu i proboszczowi w Szynychu. Polichromie w kościele powstały w 1764 roku. Wykonał je Krzysztof Chamski z Chełmży. Ten stosunkowo niewielki obiekt posiada bardzo bogaty program polichromii na całej powierzchni sklepienia nawy, prezbiterium, a także balustradzie chóru. Krawędzie drewnianego sklepienia nawy zostały przyozdobione rozbudowanym, barokowym ornamentem. Z ornamentu „wyrasta” pięć pozornych postumentów zwieńczonych owalnymi medalionami, w których umieszczono przedstawienia sakramentów. Są to kolejno: bierzmowanie, pokuta, małżeństwo, Eucharystia oraz – nad chórem – namaszczenie chorych. Każdy z medalionów został opatrzony łacińskim cytatem z Nowego Testamentu (Ewangelie według św. Jana oraz św. Mateusza). Medaliony zostały umieszczone na białym tle z wymalowanymi chmurami. W centrum sklepienia możemy zobaczyć jeszcze dwie sceny rozdzielone kartuszem z p ięcioma gmerkami. Polichromii umieszczonej nad chórem, ukazującej łódź żeglującą pośród morskich niebezpieczeństw, towarzyszy

cytat z Ewangelii według św. Mateusza: „MOTUS MAGNUS FACTUS EST IN MARI DOMINE SALVA. HOC MARE MAGNUM SPATIOSUM MANIBUS ILLIC REPTILIA QUORUM NON EST IN NUMERUS” (Nagle zerwała się gwałtowna burza na jeziorze. Panie, ratuj nas. Potem wstał, rozkazał wichrom i jezioru, i nastała głęboka cisza).

Poza cytatem, po bokach przedstawienia możemy zobaczyć dwie tablice na wstęgach, przytrzymywane przez dłonie wystające z chmur. Umieszczono w nich łacińskie wezwania o wsparcie Opatrzności.

Niestety ich tekst zachował się tylko szczątkowo. Kolejne przedstawienie widoczne na sklepieniu nawy jest personifikacją Cnoty oraz Wiary, ono

także zostało opatrzone dwoma cytatami z Biblii (z Listu św. Pawła do Efezjan i Księgi Hioba): „IN OMNIBUS SUMMAMUS SCUTUM FIDEI IN QUO TELA NEQUESSIMI EXTINGUERE PISSIMUS… MILITIANTES DEO NON INPLICEMUS

NOS SECULARIBUS NEGOTIIS” (We wszystkim bierzmy tarczę wiary, której najstraszniejsza broń nie zdoła zgasić. Walcząc dla Boga, nie zajmujmy się sprawami tego świata) oraz „MILITIA VITA HOMINIS SUPER TERRAM” (Życie człowieka na ziemi jest walką).

Podobnie jak w n awie, sklepienie w p rezbiterium zostało obramione rozbudowanym ornamentem. Wyjątkiem jest część przylegająca do łuku tęczowego, na której umieszczono obramienie głównego malowidła oraz sentencję. Z ornamentu, podobnie jak w przypadku nawy, „wyrastają” postumenty, na których umieszczono postacie czterech ewangelistów z w łaściwymi im atrybutami. W centrum sklepienia widzimy obraz Trójcy Świętej adorowanej przez zastępy świętych.

Towarzyszy mu sentencja z drugiego Listu św. Pawła do Koryntian: „QUAE DEUS PRAEPARAVIT

DILIGENTIBUS DIVIT NEC IN COR HOMINIS

ASCENDIT NEC OCULUS VIDIT NEC AURIS

AV ” (Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy Go miłują). Warta odnotowania jest również polichromia balustrady chóru. W jej płycinach widać wyobrażenia instrumentów muzycznych: fletu, lutni, r ogu, skrzypiec, organów, kontrabasu, trąbki, gitary i h arfy, z o pisami określającymi barwę ich dźwięku. Pomiędzy płycinami na białym tle umieszczono motywy kokard i p ęków roślinnych. W podniebieniu chóru odnajdziemy motywy kwietne, nasuwające skojarzenie z łąką.

Adam Szefer

Parafia pw. św. Mikołaja Biskupa w Szynychu, Szynych 49, 86-302 Grudziądz

 GPS: 53.422376, 18.663923

34. ŚWIECIE

miasto powiatowe

Kościół

pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny

W 1624 roku z inicjatywy burmistrza Świecia

Jerzego Kapela do miasta zostali sprowadzeni bernardyni. Otrzymali oni drewniany podmiejski kościół pw. św. Michała. W 1692 roku rozpoczęli wznoszenie nowej świątyni. Równocześnie bracia przystąpili do budowy murowanego klasztoru. Prace nad nim ukończono w 1718 roku. Trzy lata później dokonano też konsekracji kościoła. Został on poświęcony przez biskupa kujawskiego Krzysztofa

A ntoniego Szembeka. W 1741 roku do kompleksu dobudowano krużganki wraz z w ieżą bramną. W 1816 roku klasztor został zamknięty przez władze pruskie. Niedługo potem stał się siedzibą szpitala, kościół natomiast dalej służył wiernym. Obecnie mieści się w nim liceum, a przy świątyni działa odrębna parafia.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Świeciu, popularnie zwany Klasztorkiem, jest jednonawową, orientowaną świątynią, którą wystawiono w stylu barokowym. Jej wystrój nie jest jednorodny. Ołtarz główny został wykonany w stylu rokokowym, natomiast ołtarze boczne w stylu klasycystycznym. Sklepienie oraz ściany kościoła pokrywa rokokowa polichromia. Cechuje ją interesująca warstwa symboliczna. Została wykonana w 1800 roku przez brata Paschalisa Wołosa, bernardyna, który wcześniej namalował również polichromię w kościele klasztornym w Zamartem.

Szczególną uwagę zwraca malowidło umieszczone ponad łukiem tęczowym. Jest to scena przywiezienia do Świecia słynącego z cudów obrazu

Matki Bożej. W centrum polichromii znajduje się łódź wypełniona ludźmi, która płynie Wisłą. Ma ona rozwinięte żagle. Jedna z osób obecnych na pokładzie trzyma nadnaturalnej wielkości obraz Maryi. U d ołu łodzi możemy zobaczyć dawne lokacyjne Świecie wraz z zamkiem, natomiast po drugiej stronie rzeki, w oddali, widoczne jest inne miasto, prawdopodobnie pobliskie Chełmno. Po prawej i lewej stronie łodzi artysta przedstawił postacie św. Piotra oraz św. Andrzeja na obłokach. Obok pierwszego z nich znajduje się Bóg Ojciec błogosławiący ziemi oraz putto trzymające insygnia władzy papieskiej. W ozdobnych kartuszach artysta umieścił fragmenty credo i cytat ze Starego Testamentu. Cała polichromia została ujęta malowanym, niepełnym obramieniem, które zakończono dwiema wolutami. Na łuku od strony prezbiterium zobrazowano personifikacje Wiary, Nadziei oraz Miłości. Z kolei na podłuczu możemy zobaczyć herb Świecia. Zwróćmy uwagę na sklepienie w prezbiterium. Odnajdziemy tutaj monogram maryjny adorowany przez putta i anioły oraz adorację Oka Opatrzności

symbolizującego Boga Ojca. Z kolei na ścianach bocznych prezbiterium Paschalis Wołos namalował dwa tonda z przedstawieniami symbolizującymi przymierze Boga z człowiekiem. Z jednej strony jest to ogień oznaczający ofiarę Abla, a z drugiej – okręt stanowiący odniesienie do arki Noego. Na sklepieniu nawy odnajdziemy m.in. postacie świętych, putta oraz przedstawienia symboliczne. Jeżeli spojrzymy na ściany, ujrzymy na nich postacie czterech apostołów siedzących na obłokach. Znajdują się one przy ołtarzach bocznych oraz w sąsiedztwie chóru. Po północnej stronie widzimy św. Macieja i św. Szymona Zelotę, natomiast po stronie południowej św. Mateusza oraz św. Judę Tadeusza. Należałoby również wspomnieć o m alowanych, drapowanych kotarach, które artysta umieścił symetrycznie na obu ścianach nawy. Ta, którą widzimy od północy, otacza ołtarz z obrazem Jezu, ufam Tobie oraz gotycką figurą Madonny z Dzieciątkiem, natomiast znajdująca się na ścianie południowej stanowi ozdobę dla obrazu Świętej Rodziny. Dodatkowo, na ścianie zachodniej ponad chórem, po lewej i prawej stronie otworu okiennego, zobaczymy dwa muzykujące anioły siedzące na obłokach.

Krystian Strauss

Parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Świeciu, ul. Sądowa 21, 86-100 Świecie

 GPS: 53.408920, 18.456298

35. TORUŃ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół

pw. św. Jakuba Apostoła

Kościół farny toruńskiego Nowego Miasta powstał w X IV wieku. Należy do grupy imponujących swoją wielkością gotyckich świątyń miejskich. Początkowo stanowił własność cysterek, później benedyktynek. W 1557 roku został przejęty przez ewangelików, którzy posiadali go przez kolejne 110 lat. W 1667 roku kościół ponownie stał się własnością benedyktynek. Stan ten utrzymał się do kasaty zakonu w XIX wieku. Od tego czasu jest to świątynia parafialna.

W kościele pw. św. Jakuba Apostoła znajdują się l iczne średniowieczne polichromie wysokiej klasy, pochodzące w z decydowanej większości z X IV wieku. Ich przegląd zacznijmy od prezbiterium. We wschodniej części sklepienia umieszczono p olichromię przedstawiającą anioły adorujące veraicon, czyli chustę św. Weroniki. Malowidło to pochodzi z około 1390 roku. Pierwotnie chusta mogła być malowana na desce. Obecnie, wobec braku oryginału, w miejscu przedstawienia chusty znajduje się współczesna replika wizerunku Całunu z Manoppello. Jeżeli wysilimy wzrok, obok stopy jednego z aniołów zobaczymy krzyż interpretowany jako krzyżacki. Wychodząc z prezbiterium, spójrzmy jeszcze na umieszczone na bocznych ścianach malowane wizerunki św. Jakuba Apostoła oraz św. Filipa, wykonane około 1380 roku. Odwracając się tyłem do ołtarza, na sklepieniu nawy głównej możemy dostrzec malowane oblicze diabła Tutivillusa. Ten wywodzący się ze średniowiecznego folkloru czart miał spoglądać z góry na wiernych i zapisywać ich przewiny. Polichromia datowana jest na XIV wiek. Została odkryta

podczas prac renowacyjnych w 2019 roku. Z kolei w 2020 roku odsłonięto polichromię namalowaną na zachodnim filarze, pomiędzy nawą główną a nawą północną. Widzimy na nim scenę zwiastowania. W tym samym czasie w nawie północnej, na ścianie wschodniej odkryto jeszcze fragment malowidła pochodzącego z d rugiej połowy XIV wieku. Przedstawia ono ukrzyżowanie i jest obecnie zakryte ołtarzem Matki Bożej Szkaplerznej. W nawie północnej, przy kaplicy pw. św. Stanisława, odnajdziemy kolejną interesującą polichromię. Jest to malowana kotara, stanowiąca niegdyś oprawę dla epitafium.

Przechodząc do nawy południowej, stańmy przed ścianą wschodnią z krucyfiksem na Drzewie Życia. Po lewej stronie znajdują się dwa częściowo zachowane malowidła z końca XIV wieku, ze scenami z legendy o św. Marii Magdalenie. Pierwsza, u góry, przedstawia ucztę u Szymona faryzeusza, podczas której Jezus przebacza grzesznicy. Na dole widzimy natomiast scenę rozgrywającą się nad brzegiem morza. Jest to pożegnanie księcia marsylskiego, który odpływa do Rzymu.

Kolejne polichromie odnajdziemy w podwieżowej części kościoła. Na prawym filarze, od południa, znajduje się malowidło z wizerunkami: Matki Bożej Apokaliptycznej z Dzieciątkiem Jezus, św. Doroty oraz przeszytego strzałami św. Sebastiana. Tuż obok, na wewnętrznej części łuku nieznany artysta namalował sąd ostateczny, składający się

z trzech polichromii. Pochodzi on z lat 1350–1360. Na pierwszym malowidle widzimy Chrystusa jako sędziego, przy którego głowie koncentrują się dwa miecze. Siedzi On na podwójnym łuku tęczy i unosi ręce, ukazując rany po gwoździach. Kolejnym wizerunkiem wchodzącym w skład grupy jest przedstawienie nieba. Na polichromii tej ukazano

Matkę Bożą, św. Piotra oraz św. Jana Ewangelistę na tle pięciolistnych kwiatów. Poniżej nieba zobrazowano piekło. Malowidło to przedstawia demona prowadzącego związanych grzeszników do paszczy Lewiatana. Z paszczy tej wyłania się zaś Belzebub o trzech twarzach.

Po drugiej stronie łuku, na filarze znajduje się polichromia z w izerunkiem św. Jakuba Starszego. Ma on na sobie zieloną szatę i płaski kapelusz. W prawej ręce trzyma muszlę, natomiast w lewej pielgrzymią laskę. Przy jego głowie namalowana

została twarz Chrystusa, a po bokach dwa anioły. Naprzeciwko, na lewym wschodnim filarze zobaczymy przedstawienie Matki Bożej Miłosiernej. Jest

Ona ubrana w suknię oraz narzucony na ramiona, rozchylony płaszcz, pod który udają się ludzie szukający schronienia. Obok wizerunku Maryi widzimy malowidło przedstawiające Chrystusa

Nauczającego, który unosi prawą rękę w geście błogosławieństwa, a w lewej trzyma księgę. Trzy powyższe polichromie powstały w l atach około 1375–1390. Z kolei na lewym zachodnim filarze namalowane zostały wizerunki dziewic. Są to stojące obok siebie: św. Barbara, św. Dorota oraz św. Katarzyna. Malowidło wykonano w latach 1350–1360. Przejdźmy teraz kilka kroków i spójrzmy jeszcze na dwie inne polichromie. Pierwszą z nich umieszczono w górnej partii ostrołukowej wnęki. Jest to scena koronacji Matki Bożej. Jezus i Maryja siedzą pod architektonicznym baldachimem składającym się z gotyckich elementów. Po bokach postaci klęczą anioły. Poniżej polichromii widzimy słabo zachowane malowidło ze sceną zwiastowania. U jego dołu, po lewej stronie, zobaczymy wizerunki św. Antoniego Wielkiego oraz Chrystusa Umęczonego, natomiast po prawej św. Jodoka i św. Heleny.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Jakuba Apostoła w Toruniu, Rynek Nowomiejski 6, 87-100 Toruń

 GPS: 53.011903, 18.612708

36. TORUŃ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty na Starym Mieście jest obiektem o szczególnym znaczeniu. Od czasów średniowiecza była to bowiem świątynia farna. Powstawała w kilku etapach od początku XIV wieku aż po drugą połowę XV wieku. W 1530 roku kościół został przejęty przez ewangelików. Od 1583 roku służył równolegle katolikom i protestantom, natomiast trzynaście lat później przekazano go jezuitom. Po kasacie zakonu kościół stał się świątynią parafialną, a w 1935 roku zyskał status bazyliki mniejszej. Od 1992 roku jest to katedra diecezji toruńskiej.

Wchodząc do kościoła, w pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na malowidła na sklepieniu nawy głównej. Powstały one w 1473 roku, zaraz po jej podwyższeniu. Na polichromię składają się m.in. stylizowane trójliście, tarcze herbowe z g merkami oraz herby Torunia i Królestwa Polskiego.

Stańmy teraz przed prezbiterium. Po obu stronach okna witrażowego znajdują się dwa unikatowe monumentalne wizerunki patronów kościoła. Po lewej widzimy św. Jana Chrzciciela trzymającego w ręku Baranka Bożego, natomiast po prawej św. Jana Ewangelistę z kielichem. Polichromie te należą do najstarszych gotyckich malowideł na ziemi chełmińskiej – zostały wykonane w latach 1330–1340. Święci stoją na murach miejskich, symbolicznie sprawując pieczę nad kościołem oraz miastem. Patronów otoczono dekoracyjnym obramieniem z maswerkami i sterczynami.

Na północnej ścianie prezbiterium znajduje się kolejne wyjątkowe i monumentalne malowidło. Jest

to ukrzyżowanie połączone z sądem ostatecznym. Zostało wykonane około 1380 roku i składa się z kilku motywów oraz scen. W centrum malowidła widzimy Jezusa ukrzyżowanego na Drzewie Jessego (Drzewie Życia), po Jego lewej stronie klęczy Eklezja, czyli personifikacja Kościoła, w koronie, symbolu władzy, i ze sztandarem, symbolem zwycięstwa. Zbiera ona do kielicha krew Jezusa. Po prawej stronie krzyża klęczy z kolei Synagoga, czyli symbol religii żydowskiej, która odrzuciła Mesjasza. Po bokach sceny pierwotnie zobrazowano alegorie cnót, które nie zachowały się do naszych czasów, oraz alegorie przywar. Cnotom towarzyszył wizerunek Matki Miłosierdzia ( Mater Misericordiae), pod której płaszczem szukają ochrony modlący się wierni. Warto też zwrócić uwagę na znajdującą się pod krzyżem scenę spotkania żywych i umarłych. W scenie tej zmarli przekonują żywych, że nic, co doczesne, nie jest ważne. Powyżej ukrzyżowania przedstawiono sąd ostateczny. W jego centrum ponownie znajduje się Chrystus, tym razem ukazany jako Sędzia Sprawiedliwy, który prawą ręką wskazuje na niebo, natomiast lewą na piekło. Po

Jego obu stronach stoją serafiny. Obok nich artysta namalował św. Piotra, wpuszczającego cnotliwych do raju, oraz św. Michała Archanioła, strącającego grzeszników do piekła. To ostatnie, pełne demonów, zostało zobrazowane w dolnej części polichromii. Przejdźmy do nawy północnej. Tam na ścianie wschodniej, tuż pod barokowym prospektem organowym, zobaczymy kolejne malowidło ze sceną ukrzyżowania. Powstało ono w latach 1420–1430. Jest nietypowe, gdyż niegdyś stanowiło tło dla rzeźbionego krucyfiksu. Z dostrzeżeniem następnej polichromii możemy mieć pewien problem.

Znajdziemy ją ponad emporą, po prawej stronie prospektu organowego. Malowidło to przedstawia scenę koronacji Matki Bożej przez Chrystusa.

Idźmy dalej przez nawę północną. W kaplicy dedykowanej św. Józefowi, na ścianie zachodniej odnajdziemy polichromię przedstawiającą nieznanego świętego króla lub rycerza. Bywa on identyfikowany jako św. Zygmunt, król Burgundów. Postać stoi pod sklepieniem architektonicznym zwieńczonym blankami.

Malowidła występują też w sąsiedniej kaplicy, dedykowanej św. Barbarze. Jest ona patronką m.in. marynarzy oraz rybaków. Polichromie w kaplicy pochodzą z epoki baroku. Na ścianie zachodniej przedstawiono św. Wojciecha, św. Marcina Biskupa i św. Stanisława Biskupa, natomiast na ścianie północnej św. Barbarę, św. Tomasza Apostoła oraz św. Annę Samotrzecią. Uwagę zwracają również malowane kotary. Jedna z nich znajduje się ponad ołtarzem św. Barbary. Została ona zwieńczona koroną z herbem Królestwa Polskiego, natomiast pod kotarą zobaczymy herb Torunia. Przejdźmy teraz do nawy południowej. Na ścianie zachodniej, wysoko w arkadzie zobaczymy jedno z bardziej intrygujących w swojej formie i wymowie malowideł. Powstało ono zapewne w XV wieku. Najprawdopodobniej przedstawia Chrystusa w koronie cierniowej. Warto również zwrócić uwagę na polichromię namalowaną na ścianie wschodniej nawy południowej. Przedstawiono tam motyw veraicon, czyli chustę trzymaną przez św. Weronikę. Stanowi ona element dominujący w całej kompozycji i jest nieproporcjonalnie duża w stosunku do postaci świętej. Malowidło umieszczono ponad dawnym sakramentarium, czyli ściennym tabernakulum, którego malarski zarys możemy zobaczyć na filarze.

Krystian Strauss

Parafia pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu, ul. Mikołaja Kopernika 6, 87-100 Toruń

 GPS: 53.009412, 18.606327

37. TORUŃ

miasto wojewódzkie na prawach powiatu

Kościół pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego

W 1239 roku do Torunia został sprowadzony zakon franciszkanów. Wkrótce rozpoczęli oni budowę kościoła. Obecna świątynia powstała w trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku. W 1557 roku kościół przejęli protestanci. Pozostawał on w ich rękach do 1724 roku, kiedy przeszedł pod zarząd toruńskich bernardynów. Po kasacie zakonu kościół stał się świątynią parafialną.

Odnajdziemy tu wiele interesujących gotyckich polichromii. Zacznijmy od nawy głównej. Podnosząc głowę, ujrzymy tzw. sklepienie gwiaździste z malowidłami o formie trójliści. Stanowią one nawiązanie do biblijnego raju. Z kolei na sklepieniu prezbiterium możemy dostrzec słabo zachowane wizerunki świętych oraz rozety.

Stojąc przed ołtarzem głównym, spójrzmy w lewo. Na ścianie, na której jest zawieszony zabytkowy krucyfiks z lat 1510–1520, zobaczymy polichromię znaną pod nazwami „Okręt Kościoła” lub „Trwoga na statku kupieckim”. Malowidło pochodzi zapewne z d rugiej ćwierci XV wieku. Przedstawia łódź na wzburzonych, pieniących się wodach. W toni widzimy stworzenia fantastyczne, m.in. syrenę oraz meluzynę. Przerażeni podróżni zwracają się z modlitwą do, widocznych w górnych narożach, Maryi i św. Mikołaja. Na ścianie północnej nawy głównej, w zamurowanej arkadzie ponad obrazem Jezusa Miłosiernego, zobaczymy jeszcze jedno interesujące malowidło. Polichromia ta składa się z kilku scen. U jej dołu

widzimy postać bezimiennego franciszkanina, następnie św. Franciszka z A syżu wśród drzew, dalej nieznanego świętego, a na końcu św. Marię Magdalenę unoszoną przez anioły.

W nawie północnej warto zwrócić uwagę na malowidło przedstawiające scenę ukrzyżowania. Zostało ono wykonane na przełomie XIV i X V wieku. Jego szczegóły nie są już czytelne. Oprócz Jezusa, przy krzyżu widzimy również Maryję oraz św. Jana Ewangelistę. Ponad ich głowami artysta namalował dwie pary aniołów, które zbierają do kielichów krew Syna Bożego.

Najbardziej imponujące i monumentalne polichromie odnajdziemy jednak w nawie południowej. Rozpocznijmy ich oglądanie od wschodu, czyli od strony ołtarza. Pierwsza, którą zobaczymy, przedstawia tronującą Maryję oraz Chrystusa. Ich postacie są otoczone przez barwne okręgi, symbolizujące chóry anielskie. Po bokach przedstawienia znajdują się postacie archaniołów: Michała (od wschodu) i Gabriela, umieszczonego na wewnętrznej szkarpie (od zachodu). Kompozycja ta pochodzi prawdopodobnie z lat 1370–1380. Polichromie, które zostały wykonane na kolejnych wewnętrznych szkarpach,

są nieco wcześniejsze. Datuje się je na lata około 1360–1370. W s wojej stylistyce nawiązują do malarstwa czeskiego reprezentowanego przez tzw. Mistrza Ołtarza z Wyższego Brodu. Z kolei kompozycyjnie można je wiązać z polichromiami z kościoła pw. św. Jakuba w Lubece. Na szkarpach przedstawiono nadnaturalnie wysokie wizerunki świętych, Jezusa i Maryi. Zostały one ukazane pod malowanymi baldachimami architektonicznymi. Na pierwszej szkarpie (od wschodu), tej samej, na której widzimy archanioła Gabriela, artysta namalował postać św. Jana Ewangelisty i Chrystusa przy kolumnie biczowania.

Na drugiej szkarpie możemy zobaczyć polichromie przedstawiające Matkę Bożą Bolesną oraz św. Andrzeja i św. Szczepana. Na kolejnej szkarpie znajdują się trzy wizerunki: św. Krzysztofa, św. Wawrzyńca i św. Marii Magdaleny. Pod malowidłem przedstawiającym pierwszego z w ymienionych świętych umieszczono polichromię ukazującą pokłon Trzech Króli. Zmierzają oni do Betlejem, które na polichromii artysta zobrazował jako obwarowane miasto. Drogę królom wskazuje gwiazda, którą widzimy obok wieży. Warto dodać, że wizerunek Maryi oraz Dzieciątka Jezus, widoczny pośród murów, został dodany wtórnie pod koniec XIV wieku. Na czwartej szkarpie przedstawiona została św. Elżbieta z Turyngii, która była księżniczką węgierską oraz tercjarką franciszkańską.

W zachodniej części nawy południowej znajduje się jeszcze jedno malowidło, z całą pewnością warte uwagi. Jest to polichromia datowana na około 1400 rok. Przedstawia ona modlitwę Jezusa w Ogrójcu oraz scenę niesienia krzyża.

Krystian Strauss

Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego w Toruniu, ul. Panny Marii 2, 87-100 Toruń

 GPS: 53.010951, 18.602322

38. TRUTOWO

wieś w powiecie lipnowskim, gmina Kikół

Kościół pw. św. Anny

W 1717 roku Jan Rętwiński zapisał wieś Trutowo oraz 24 tysiące ówczesnych złotych zakonowi karmelitów trzewiczkowych, z przeznaczeniem na budowę w t ym miejscu kościoła oraz klasztoru. Zakonnicy zostali oficjalnie sprowadzeni do miejscowości w 1718 roku i niedługo potem wznieśli pierwszą, drewnianą świątynię. Budowa nowej, murowanej, rozpoczęła się w 1732 roku i trwała sześć lat. Świątynię wystawiono w stylu barokowym. Obecny klasztor zaczęto wznosić w 1740 roku. Jego budowę ukończono kilka lat później. Kościół w Trutowie został konsekrowany w 1770 roku przez sufragana włocławskiego Jana Dembowskiego. W 1835 roku przeniesiono tu nabożeństwa z kościoła parafialnego w Woli. Od tej pory proboszczami tejże parafii byli zakonnicy z Trutowa. W 1864 roku władze carskie dokonały kasaty klasztoru. Karmelici powrócili tu w 1946 roku.

Polichromia zdobiąca wnętrze świątyni została wykonana w stylu późnego baroku. Namalowano ją prawdopodobnie w 1738 roku, gdyż tę właśnie datę umieszczono na zachodniej ścianie kościoła. Tematyka przedstawionych malowideł jest zróżnicowana. W centrum sklepienia prezbiterium możemy dostrzec Baranka Bożego, który jest adorowany przez znajdujące się po Jego bokach anioły. Na sklepieniu namalowano również dwie inne sceny. Pierwsza z nich przedstawia ucieczkę starotestamentowego proroka Eliasza przed królową Izebel, która pragnęła jego śmierci. Z kolei na drugiej polichromii zobrazowano scenę procesji karmelitów, na której przedstawiono również kolumnę z f igurą Madonny z Dzieciątkiem. Przemawia Ona słowami: „HIC SUNT FRATEREM MEI” (To są bracia moi). Na łuku tęczowym również widzimy dwie sceny. Pierwsza przedstawia proroka Eliasza oraz jego

ucznia Elizeusza. Towarzyszy jej napis: „ANTEQUAM TOLLAR A T E” (Zanim wzięty będę do Ciebie). Fragment ten odnosi się do wniebowzięcia Eliasza. W d rugiej scenie zobrazowano Matkę Bożą z Dz ieciątkiem nadającą karmelitański szkaplerz Szymonowi Stockowi – pierwszemu generałowi zakonu karmelitów. Maryja przemawia do n iego następującymi słowami: „ECCE SIGNUM SALUTIS” (Oto znak zbawienia).

W nawie na sklepieniu możemy rozpoznać postacie czterech Ojców Kościoła: św. Ambrożego z Mediolanu, św. Augustyna, św. Grzegorza Wielkiego

i św. Hieronima, oraz wizerunki czterech ewangelistów. Z k olei na ścianach przedstawiono szereg świętych, są to: św. Telesfor, św. Mikołaj, św. Albert, św. Teresa z Ávili, św. Dionizy, św. Andrea Corsini, a t akże św. Magdalena de Pazzi z aniołem.

Spójrzmy też na balustrady bocznych empor, na których odnajdziemy polichromie ze scenami z h istorii zakonu karmelitów trzewiczkowych.

Przedstawiono na nich m.in. ucieczkę zakonników z Ziemi Świętej do Europy, wizytę u papieża oraz zatwierdzenie reguły zakonnej.

Z kolei na balustradzie chóru namalowana została św. Cecylia grająca na organach pośród obłoków. Jest ona patronką m.in. muzyków, w tym właśnie organistów. Towarzyszy jej niebiańska orkiestra złożona z puttów. Grają one na kilku instrumentach, w tym na skrzypcach, wiolonczelach, trąbach, bębnach oraz trójkątach. Ponad prospektem organowym namalowana została Matka Boża M iłosierna ( Mater Misericordiae), trzymająca na ręku Dzieciątko Jezus. Pod Jej płaszczem ochrony szukają wierni różnych stanów. U dołu polichromii artysta umieścił fragment modlitwy: „SUB T UUM PRAESIDIUM CONFUGIMUS S. DEI

GENITRIX” (Pod Twoją obronę uciekamy się, Święta Boża Rodzicielko). Maryi towarzyszą putta z t rzema banderolami z łacińskimi napisami:

„PATRONA CARMELITARUM” (Patronka karmelitów), „VIVA[E]T CARMELI CANDIDUS

ORDO MIHI” (Niech żyje mi jasny zakon karmelitów) oraz „REFUGIUM PECCATORUM” ( Ucieczko grzesznych). U s zczytu polichromii widać Oko O patrzności, ponad którym znajduje się prawdopodobna data wykonania malowideł. Polichromia została silnie przemalowana w 1960 roku. Jej konserwację rozpoczęto latem 2024 roku.

Krystian Strauss

Klasztor oo. Karmelitów w Trutowie, Trutowo 25, 87-620 Trutowo

 GPS: 52.960865, 19.051642

39. WENECJA

wieś w powiecie żnińskim, gmina Żnin

Kościół

pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

W malowniczej lokalizacji, pomiędzy trzema jeziorami: Weneckim, Skrzynka oraz Biskupińskim, znajduje się prawdziwy skarb Pałuk – Wenecja. Jednym z miejsc wartych odwiedzenia w tej niewielkiej wsi jest kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Pierwszy, drewniany wenecki kościół funkcjonował już w latach 1392–1395, a u fundowany został przez starostę nakielskiego Mikołaja Nałęcza. Świątynia, a t akże jej drewniane następczynie spłonęły. Ksiądz Antoni Kałędkiewicz (1867–1918) mógł ujrzeć na własne oczy realizację budowy kościoła z t rwalszego materiału. Po wielu stara-

niach, w l atach 1869–1872 powstała pierwsza ceglana świątynia, konsekrowana w 1895 roku przez biskupa gnieźnieńskiego Antoniego Andrzejewicza. Witraże umieszczone w oknach absydy zaprojektował Zygfryd Wieczorek, wykonał zaś artysta malarz z Poznania – Stanisław Powalisz. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem – otoczony parafialnym kultem, o czym świadczą liczne wiszące wokół niego wota. Świątynia wybudowana została z cegły na kamiennej podmurówce, w stylu neogotyckim. Jest to kościół jednonawowy i orientowany. Nad portalem

wejściowym góruje strzelista, ostrosłupowo zwieńczona, kwadratowa wieża. Polichromię świątyni w ykonał w 1921 roku Henryk Nostitz-Jackowski z Poznania.

W kościele systematycznie przeprowadzane są prace konserwatorskie. Rezultaty tych działań widać przede wszystkim w polichromii prezbiterium. Charakterystycznym elementem tej przestrzeni, przyciągającym wzrok za sprawą żywych barw, są żebra sklepienia, które zostały ozdobione motywem florystycznym – drobnymi, kolorowymi kwiatami. W centrum sklepienia zobaczymy pokaźnych rozmiarów glorię, nawiązującą w swojej stylistyce, jak wiele innych zdobień znajdujących się w kościele, do sztuki ludowej. Z kolei w łukach otworów okiennych możemy dostrzec ciekawą dekorację w postaci elips układających się w ozdobny łańcuch. W prezbiterium odnajdziemy także zdobienia malarskie z m otywem bluszczu, które zostały odsłonięte w trakcie prac konserwatorskich. Łuk tęczowy zdobią wizerunki pięciu unoszących się na obłokach aniołów w kolorowych, udrapowanych szatach. Wizerunki Bożych posłańców z weneckiego kościoła w swojej formie zdają się nawiązywać do anielskich przedstawień autorstwa Jana Matejki z kościoła Mariackiego w K rakowie. Nad głową anioła umieszczonego w najwyższym punkcie łuku zobaczymy monstrancję rozświetloną promienistą glorią. Pozostałe anioły trzymają w d łoniach świece i kadzielnice. Na łuku tęczowym odnajdziemy wielobarwne, roślinne motywy dekoracyjne, które zostały powtórzone na ścianach nawy. Barwne wzory, o młodopolskiej proweniencji, zdobią również belki drewnianego stropu.

Katarzyna Nadratowska

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Wenecji, Wenecja 6, 88-400 Wenecja  GPS: 52.800133, 17.753394

40. WŁOCŁAWEK

miasto na prawach powiatu

Kościół katedralny

pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny

Świątynia ta jest jednym z pierwszych gotyckich kościołów w Polsce. Jej powstanie wiąże się z ideą rozwoju budowlanego, zapoczątkowanego przez króla Kazimierza Wielkiego. Katedra włocławska została erygowana po wawelskiej, a przed gnieźnieńską i poznańską. Długo była główną świątynią biskupów kujawskich i włocławskich.

Najwcześniejsza wzmianka piśmienna o kościele biskupim pojawia się w akcie z 1185 roku, a według Jana Długosza biskup Onold miał przenieść katedrę z K ruszwicy do Włocławka już w 1159 roku. W 1216 roku biskup Mikołaj Godziemba przekształcił drewnianą świątynię w murowaną. Częste wylewy rzeki uszkadzały budynek, a w w yniku

najazdu Krzyżaków z 7 maja 1329 roku ucierpiało całe miasto. Ówczesny biskup Maciej Golanczewski nie poddawał się przeciwnościom losu i w 1330 roku dzięki jego staraniom powstał kościółek pw. św. Witalisa. Dziesięć lat później biskup Golanczewski zdecydował o wzniesieniu świątyni pełnej rozmachu, stojącej dalej od rzeki. Na początku zbudowano część kapłańską z zakrystią i kapitularzem oraz z prezbiterium. Za czasów biskupów Władysława Oporowskiego i Jakóba z Sienna katedrę przykryto sklepieniem gwiaździstym. Kaplicę pw. Najświętszego Sakramentu zbudowano z części zakrystii w 1969 roku. Jej srebrny ołtarz, wykonany w Toruniu w zakładzie Jana Letyńskiego, fundował biskup Franciszek Kanigowski (1740–1759).

W 1586 roku biskup Hieronim Rozdrażewski ufundował renesansową polichromię, która pokryła ściany prezbiterium. W latach 1604–1611 powstała największa z kaplic – pw. Najświętszej Maryi Panny – przypominająca Kaplicę Zygmuntowską na Wawelu. Biskup Wincenty Teofil Popiel w 1875 roku postawił sobie za cel nadanie katedrze bardziej reprezentacyjnego charakteru, w czym pomóc miało przywrócenie jednolitości stylowej odnawianych zabytków. Prace te na przestrzeni lat prowadzili

architekci Tadeusz Stryjeński oraz Konstanty Wojciechowski. Podczas ich działań w prezbiterium m.in. wprowadzono nisze baldachimowe, zmieniono łuk tęczowy i usunięto renesansową polichromię. Regotycyzację świątyni dopełniło pokrycie całego wnętrza nową polichromią wykonaną przez braci Stanisława i Z dzisława Jasińskich z Warszawy i A poloniusza Kędzierskiego. Prace rozpoczęto 11 lipca 1900 roku, a zakończono w 1902 roku wykonaniem malowideł w kaplicy pw. św. Marcina. Polichromia świątyni jest bardzo bogata. Sklepienia nawy głównej i prezbiterium pokryte są gwiazdami, a sklepienia naw bocznych – łuskami. Na ścianach prezbiterialnych ujrzymy motywy florystyczne, anioły i mariogramy. Warto zwrócić uwagę na postacie aniołów. Niektóre z nich trzymają instrumenty, inne zaś symbole władzy królewskiej bądź banderole z napisami: „AVE MARIA” i „ORA PRO NOBIS” (Módl się za nami). Poniżej aniołów zobaczymy zawołania z Litanii loretańskiej oraz dekorację w postaci międzyokiennego fryzu z motywami roślinnymi, przeplatanymi rozmaitymi symbolami: wężem owiniętym dookoła wagi, wieloramienną gwiazdą, wazonem z kwiatami, wieczną lampką czy też wieżą z koroną.

Polichromia ścian nawy głównej imituje ceglany mur. Na jego polach zobaczymy infuły, lilie heraldyczne i motyw wieloliścia. Część ścian zdobią, naprzemiennie z chrystogramem „IHS”, zawołania modlitewne po łacinie i w języku polskim. Na polichromię katedry składają się także emblematy heraldyczne, m.in. herb Włocławka. Łuki arkadowe pomiędzy nawą główną a bocznymi wypełnione zostały wzorem ozdobnego, równoramiennego krzyża. W 2018 roku katedra została wpisana na listę pomników historii.

Katarzyna Nadratowska Parafia katedralna pw. Wniebowzięcia

Najświętszej Maryi Panny we Włocławku, pl. Mikołaja Kopernika 7, 87-800 Włocławek

 GPS: 52.661183, 19.067927

41. ZAMARTE

wieś w powiecie sępoleńskim, g mina Kamień Krajeński

Kościół

pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

W ś redniowieczu w Z amartem wzniesiono kaplicę, w której umieszczono słynącą z cudów figurkę Matki Bożej. W p ołowie lat 40. XVIII wieku Jan Goetzendorf-Grabowski podjął starania w kierunku sprowadzenia do miejscowości bernardynów. Przybyli oni do Zamartego w 1747 roku. W latach 1752–1759 wznieśli klasztor, a w 1766 roku na miejscu dawnej średniowiecznej kaplicy rozpoczęli budowę kościoła. Prace przy świątyni

trwały do 1779 roku. W kolejnym roku dokonano jej konsekracji. W 1826 roku konwent bernardynów w Z amartem został zlikwidowany przez władze pruskie. Później w k lasztorze utworzono dom księży emerytów, który w latach 1850–1875 prowadzili franciszkanie reformaci. W 1930 roku w Zamartem ustanowiono oddzielną parafię. Dom księży emerytów istniał w dawnym klasztorze aż do 1994 roku. Wtedy też do miejscowości zostali sprowadzeni karmelici. Pięć lat później przy klasztorze powstał przeorat.

Elementem wyróżniającym kościół w Zamartem jest z pewnością bogaty, rokokowy wystrój, w tym polichromia z lat 1777–1778, autorstwa brata Paschalisa Wołosa. Malowidła te reprezentują wysoki poziom artystyczny i są różnorodne tematycznie.

Możemy je podzielić na trzy główne wątki: maryjny, franciszkański w redakcji bernardyńskiej i świecki.

Po wejściu do kościoła odwróćmy się na chwilę w stronę chóru. Zobaczymy wówczas wyjątkowo ozdobny, malowany rokokowy portal stworzony w monochromatycznej technice en grisaille. Natomiast podnosząc głowę, na podniebieniu empory organowej ujrzymy muzykujące anioły oraz motywy pejzażowe.

Teraz przenieśmy wzrok na sklepienie nawy głównej. Zobaczymy tam postać przyklękającego św. Franciszka z A syżu, który wznosi głowę ku niebu. Przed nim na skale znajduje się otwarta księga z napisem: „DEUS MEUS ET OMNIA MEA” (Bóg mój i wszystko moje). Obok świętego widzimy drugiego franciszkanina, natomiast na żagielkach

sklepiennych zobrazowano personifikacje czterech cnót życia zakonnego: Wiary, Miłosierdzia, Milczenia i Pokory. Nieco dalej możemy dojrzeć scenę triumfu Maryi. Przedstawiono na niej Matkę Bożą siedzącą na obłoku. Nad Maryją unosi się Trójca Święta. Spoglądając na pendentywy sklepienia, ujrzymy natomiast personifikacje czterech kontynentów: Europy, Azji, Afryki oraz Ameryki. Na sklepieniu prezbiterium widzimy z kolei scenę nawiedzenia św. Elżbiety. Została ona ukazana na tle fantastycznej architektury nawiązującej do czasów starożytnych. Centralną postacią jest tu brzemienna Maryja. Święta Elżbieta klęczy przed Nią i jednocześnie Ją obejmuje. Towarzyszą im św. Józef oraz św. Zachariasz. Interesującą scenę namalowano też za ołtarzem. Widzimy tam adorację Matki Bożej przez św. Franciszka z Asyżu. Ponadto na zaplecku ołtarza przedstawiono fantastyczną architekturę, a wokół okna rozbudowany ornament muszlowy. Przejdźmy teraz do sklepień naw bocznych. Namalowano na nich sceny z ż ycia Matki Bożej. W nawie południowej przedstawiono narodzenie

Maryi oraz Jej ofiarowanie w świątyni. Z kolei po drugiej stronie kościoła, w n awie północnej umieszczono malowidło ze sceną zwiastowania oraz przedstawienie Maryi Niepokalanej.

W nawach bocznych, na ścianach w przejściach pomiędzy przęsłami znajdziemy też dwie sceny malowane techniką en grisaille. W nawie północnej jest to ofiara Izaaka, natomiast w nawie południowej została powtórzona scena ofiarowania Maryi w świątyni. Po obu stronach kościoła, w nawach bocznych uwagę przykuwają również dwie polichromie o bogatej dekoracji grzebykowej, które zostały połączone z konfesjonałami.

Popatrzmy teraz na podłucza arkad międzynawowych. Oprócz medalionów z krajobrazami oraz festonów kwiatowych namalowano tam również wizerunki świętych i błogosławionych związanych ze zgromadzeniem franciszkanów. Są to: bł. Andrzej Conti, św. Pacyfik z San Severino, św. Piotr Regalado, św. Franciszek Solano, św. Jakub z Marchii, św. Szymon z L ipnicy, bł. Andrzej Caccioli oraz bł. Gabriel Ferretti.

Wchodząc na empory, zobaczymy rokokowe malarskie obramienia wejść, ze scenami nawiązującymi do symboliki Studni Wody Żywej. Na emporach zobrazowane zostały personifikacje cnót kardynalnych, przywar oraz pór roku. Ponadto na ścianach wschodnich znalazły się też malowane nastawy ołtarzowe, w nawie północnej z wizerunkiem św. Bernardyna ze Sieny, natomiast w nawie południowej z przedstawieniem św. Rocha. Dodatkowo, na podłuczach empor i na międzyprzęsłowych gurtach nawy głównej odnajdziemy postacie dwunastu apostołów, natomiast na gurcie w łuku tęczowym wizerunki Maryi i Chrystusa. Całość dopełniają sceny drogi krzyżowej umieszczone na filarach i półfilarach.

Krystian Strauss

Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej i klasztor K armelitów Bosych pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Zamartem, ul. Klasztorna 2, 89-430 Zamarte

 GPS: 53.601184, 17.483341

42. ŻERNIKI

wieś w powiecie żnińskim, g mina Janowiec Wielkopolski

Kościół

pw. Narodzenia Najświętszej

Maryi Panny

Pierwszy kościół w Ż ernikach istniał już w końcu XIII wieku, wtedy bowiem w miejscowości została erygowana parafia. Była to prawdopodobnie świątynia drewniana. Obecny kościół został w ybudowany w stylu gotyckim w drugiej połowie XV wieku z fundacji dziedzica miejscowych dóbr Jana Żernickiego. Jest to skromna, orientowana świątynia salowa, która była kilkakrotnie przebudowywana. W przeszłości kościół posiadał wieżę, która została zniszczona przez silny wiatr w 1754 roku. W X VIII wieku od zachodu dodano ozdobny szczyt. Do głównej bryły kościoła przylegają też nowsze kruchta i zakrystia. W świątyni zobaczymy interesujące wyposażenie, w tym m.in. późnomanierystyczny ołtarz główny i ambonę, rokokowo-klasycystyczne ołtarze boczne i późnogotycką figurę Jezusa Frasobliwego.

Polichromie w kościele w Żernikach można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą malowidła współczesne, które powstały zapewne w dwóch etapach już po drugiej wojnie światowej. Znajdziemy tam m.in. przedstawienie Madonny Apokaliptycznej, gołębicy Ducha Świętego, Baranka Bożego oraz medaliony z popiersiami polskich świętych i błogosławionych. Dużo bardziej interesujące polichromie odkryto podczas remontu kościoła w 1978 roku. Na północnej ścianie prezbiterium oraz nawy odsłonięto wówczas późnogotyckie malowidła, które wykonano zapewne w 1573 roku.

W prezbiterium zobaczymy polichromię z postacią Jezusa Zmartwychwstałego w ujęciu frontalnym. Jego głowa przechylona jest w lewą stronę, a długie, przepasane opaską brązowe włosy opadają na ramiona. Chrystus podnosi delikatnie swoje ręce, pokazując rany po ukrzyżowaniu. W Jego boku możemy też dostrzec niewielki ślad po przebiciu włócznią.

Jezus ma na sobie perizonium, czyli drapowaną przepaskę bioder. Postać została przedstawiona na jasnoczerwonym tle, wokół którego namalowano cienką bordiurę z czarnymi kwiatami. Drugie czytelne gotyckie malowidło w kościele w Ż ernikach odnajdziemy na północnej ścianie nawy. Polichromia ta prawdopodobnie składała się pierwotnie z dwóch scen. Obecnie czytelna pozostaje jedna z nich, znajdująca się po lewej stronie. Przedstawia ona zapewne niepokalane poczęcie Najświętszej Maryi Panny. W dolnej części polichromii zachowały się postacie ośmiu klęczących mężczyzn, prawdopodobnie apostołów. Znajdują się oni na niewielkim wzniesieniu, a po ich obydwu stronach namalowane zostały drzewa. Ponad postaciami widoczna jest inskrypcja. Apostołowie

adorują znajdującą się powyżej Maryję. Matka Boża klęczy na półksiężycu z rękoma złożonymi do modlitwy. Jest ubrana w suknię i płaszcz. Po obu stronach Maryi znajdują się po dwie pary aniołów z inskrypcjami stanowiącymi fragmenty z Biblii. Malowidło było otoczone szeroką bordiurą, która zachowała się jedynie częściowo. Po lewej stronie została ozdobiona bogatym ornamentem kandelabrowym, natomiast u dołu motywem winnej latorośli.

Krystian Strauss

Parafia pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Żernikach, Żerniki 25, 88 - 4 30 Janowiec Wielkopolski

 GPS: 52.780256, 17.544142

Bibliografia

– wybór ważniejszych pozycji

Zbiory Wojewódzkiego Urzędu

Ochrony Zabytków w Toruniu; Delegatura w Bydgoszczy; Delegatura we Włocławku

Karty Ewidencyjne Zabytków Architektury i Budownictwa

Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny [Włocławek], oprac. P. Nowakowski, 1996.

Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego [Bysław], oprac. B. Derkowska-Kostkowska, L. Łbik, 1995.

Kościół parafialny pw. św. Anny [Radzyń Chełmiński], oprac. S. Wojdyło, 1996.

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela [Służewo], oprac. A. Ortnowska, 1984.

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej [Łasin], oprac. E. Jaszewska, 2001.

Kościół parafialny pw. św. Małgorzaty [Płużnica], oprac. M. Stocka, 1998.

Kościół parafialny pw. św. Marcina [Mazowsze], oprac. E. Ciećwierz, M. Rogowska, E. Szulc, 1998.

Kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny [Biskupice], oprac. M. Rejmanowski, 1996.

Kościół parafialny pw. św. Mateusza [Nowe], oprac.

B. Chojnacka, 1998.

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja [Inowrocław], oprac. P. Winter, 1998.

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja [Szynych], oprac.

H. Wieczorkiewicz, 1996.

Kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa [Lubień Kujawski], oprac. P. Dębicki, 1993.

Kościół parafialny pw. św. Sebastiana i Narodzenia NMP z klasztorem oo. Kapucynów [Rywałd], oprac.

Z. Wernerowska, M. Grzybowska, 1990.

Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa [Brześć Kujawski], oprac. J. Wasińska-Nalepka, 1996.

Kościół parafialny pw. św. Trójcy [Byszewo], oprac. B. Derkowska-Kostkowska, 1992.

Kościół parafialny pw. św. Urszuli [Kowal], oprac. J. Tytus-Wańkowska, W. Chodkowska, 1981.

Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych i św. Hieronima [Raciążek], oprac. M. Ambrosiewicz, 1986.

Karty Ewidencyjne Zabytków Ruchomych

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny [Żerniki], oprac. A. Wysocka, 2003.

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny [Świecie], oprac. B. Sądowski, 1986.

Kościół pw. św. Trójcy [Strzelno], oprac. B. Derkowska-Kostkowska, 2005.

Dokumentacja i programy prac konserwatorsko-restauracyjnych

Dokumentacja prac badawczo-konserwatorskich i restauratorskich malowideł gotyckich, manierystycznych i barokowych stanowiących wystrój w kościele św. św. Kosmy i Damiana w Okoninie, oprac. J. Korcz, A. Bystroń-Kwiatkowska, Toruń 1996.

Jaskulska Aleksandra, Program prac konserwatorskich i restauratorskich. Ściany wewnętrzne transeptu kościoła pw. Matki Bożej Pocieszenia w Drzycimiu, Toruń 2024.

Literatura

Adrich Stefan, Sanktuarium Matki Bożej Byszewskiej. W 40 rocznicę śmierci księdza kanonika Konrada Schefflera, Pelplin 2023.

Bilewicz Hubert, Malowidła ścienne Zofii Baudouin de Courtenay w kościołach Gdańska i Sopotu, „Sacrum et Decorum”, 2015, nr 8, s. 139–150.

Dereżyński Mieczysław, Wacław Bębnowski: rzeźbiarz nieznany, Toruń 1947.

Derkowska-Kostkowska Bogna, Na tropie cystersów, Bydgoszcz 2022.

Derkowska-Kostkowska Bogna, Wątki cysterskie w ikonografii ołtarzy w kaplicach bocznych kościoła w Byszewie, „Nasza Przeszłość”, T. 96, 2001, s. 365–385.

Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928.

Dobrowolski Tadeusz, Gotyckie malowidła ścienne w Kościele parafialnym w Chełmnie na Pomorzu, „Biuletyn Historji Sztuki i Kultury”, 1933, z. 1, s. 42–58.

Dobrowolski Tadeusz, Studja nad średniowiecznem malarstwem ściennem w Polsce, Poznań 1927.

Domasłowski Jerzy, Karłowska-Kamzowa Alicja, Kornecki Marian, Małkiewiczówna Helena, Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984.

Gałkowski Piotr, Parafia Świętej Trójcy w Rypinie (monografia historyczna), Rypin 2009.

Gawęcka Barbara, Katedra we Włocławku: prace restauratorskie na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Istoria religij v Ukraïni: naukovij šoričnik, K. 2, red. M. Orest, Lwów 2012, s. 435–444.

Jung Kazimierz, Katedra włocławska: (krótki rys historyczny m. Włocławka, katedry i dyecezyi włocławskiej), Włocławek 1900.

Kałdowski Jerzy, Antoni Piotrowicz art[ysta] mal[arz] 1869–1923, Chełmno 1986.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, red. T. Chrzanowski, M. Kornacki, Warszawa 1967–1988.

Ksycki Alfred, Przewodnik po Pałukach, wykopaliskach biskupińskich i V Targach Pałuckich: jednodniowa wycieczka na Pałuki (Żnin, Wenecja, Biskupin, Marcinkowo Górne), Żnin 1936.

Liedtke Antoni, Historia sztuki kościelnej w zarysie, Poznań 1961.

Łomiński Leon, Matka Boża w katakumbach, Łódź 1951.

Rouba Bogumiła, Witkowski Michał, Emblematy maryjne w programie ideowym fresków Walentyna Żebrowskiego w kościele bernardynów w Skępem. Uwagi na temat ikonografii, „Roczniki Humanistyczne”, T. 52, 2004, z. 4, s. 520–525.

Smoleń Władysław, ks., Twórczość malarska Zofii Baudouin de Courtenay , „Roczniki Humanistyczne”, T. 17, 1969, z. 5, s. 33–45.

Szymański Stanisław, Wystroje malarskie kościołów drewnianych, Warszawa 1970.

Winter Piotr, Rokokowa polichromia perła Zamartego, Bydgoszcz 2022.

Netografia

https://palukiznin.pl/artykul/zdarli-lamperie-i-ukazaly-sie-freski-n1106723

https://www.broniewo.pl/historia-parafii/ https://katedrawloclawek.pl/

https://medievalheritage.eu/en/main-page/heritage/poland/radzyn-chelminski-st-annas-church/ https://www.rywald.kapucyni.org.pl/parafia_sanktuarium_historia

https://szlakikultury.ariari.org/spacer-historyczny-po-lubieniu-kujawskim/

https://toruntour.pl/

https://trutowo.karmelici.pl/historia/ https://zabytek.pl