Vederlicht ZWAARGEWICHT
Quirijn van der Vegt
Erwin van Loo
Frank Visser
Rolf de Winter
De F -16 in diens t v an de Koninklijk e Luch tmach t 19 7 9- 20 24
© 2024 NIMH Den Haag / De auteurs
Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie is een zelfstandig wetenschappelijk onderzoeks- en documentatiecentrum binnen de Nederlandse Defensie Academie (nlda).
Deze publicatie maakt deel uit van het onderzoeksprogramma van de Faculteit Militaire Wetenschappen van de nlda
Niets van deze uitg ave mag worden ver veelvoudig d en/of openbaar g emaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder de voorafg aande schriftelijke toestemming van de uitg ever. De mening en en opvatting en die in deze publicatie worden uitg esproken, zijn en blijven voor de verantwoordelijkheid van de desbetreffende auteur
Zij g even niet noodzakelijker wijs de mening weer van de minister van Defensie.
No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the publisher. The views expressed in this publication are those of the authors and do not necessarily reflect the views of the Minister of Defence.
Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie heeft g etracht alle rechthebbenden van het fotomateriaal te achterhalen. Mochten personen of instanties desondanks van mening zijn dat fotorechten niet zijn g ehonoreerd, dan kunnen zij zich wenden tot het instituut.
Ontwerp omslag en binnenwerk Bart van den Tooren Cartografie : Erik van Oosten (nimh)
isbn 9789464564815 nur 465, 680
www.nimh.nl
www walburg pers nl
Omslag voor : Twee met aim-120 amr aam-raketten bewapende f-16am’s van 322 Squadron tijdens een patrouille boven Litouwen, beg in 2017. Een f-16-detachement verbleef in het kader van de Baltic Air Policing Mission (bap) vanaf januari 2017 vier maanden op Šiauliai Air Base. De opname is g emaakt vanaf de ramp van een c-27j van de Litouwse luchtmacht. (Foto Frank Crebas)
Omslag achter : Een f-16 start in de avond van 4 november 2020 met full afterburner vanaf V lieg basis Leeuwarden voor een vlucht bij duisternis. (Foto mcd / Jan Dijkstra)
Schutblad voor : Nederlandse f-16’s verzorg en de bewaking van het Litouwse luchtruim in het kader van de Baltic Air Policing Mission, maart 2017. (Foto nimh / Hille Hillinga)
Schutblad achter : Een f-16 rolt – voorzien van een lantirn-pod en gbu-31-Joint Direct Attack Munition-bommen – op 30 juni 2014 uit zijn sun shelter op Mazar-e-Sharif voor het uit voeren van een nieuwe missie. (Foto nimh / Hille Hillinga)
Titelblad : Een f-16-vlieg er in zijn ‘kantoor ’. De bubble canopy biedt de vlieg er een ong eëvenaard zicht rondom het vlieg tuig (Foto mcd / Cristian Schrik)
Foto Inhoud : f-16´s van 322, 323 en 312 Squadron passeren Groenland tijdens hun ferr y vlucht naar Goose Bay, Canada (Foto nimh / Fotovlucht Vlieg basis Soesterberg)
Foto Pre-Flig ht : Een laatste check voordat deze f-16 de koelte van zijn sun shelter op Mazar-e-Sharif verlaat voor de Afg haanse hitte. Het toestel is bewapend met een mixed load van gps-g eleide en laserg eleide bommen. (nimh)
Foto Thru-Flig ht : De Amerikaanse vlieg opleiding in Arizona leverde honderden f-16-vlieg ers af aan de klu. Met het naderende einde van het toestel in Nederlandse dienst voltooiden de laatste klu-vlieg ers in 2022 hun opleiding . Voor de camera voeren een Nederlandse en een Amerikaanse f-16 van het 148th Fighter Squadron, 162nd Wing van de Arizona Air National Guard een break uit. (mcd / foto Cristian Schrik)
Foto Post-Flig ht : Na 45 jaar g aat de zon onder voor de f-16 in Nederlandse dienst. Op de foto een line up van f-16’s van het Nederlandse opleiding sdetachement op Spring field, Ohio. (nimh / foto Henr y Westendorp)
INHOUD S OPGAVE
PRE -FLIGHT 8
INTRODUCTIE 10
The mission is a g o ! – Boven Podg orica – 45 jaar op het voorste plan – “Een heerlijk apparaat” –Veranderende wereld, veranderende taken – Mid-L ife Update – Inzet in de strijd teg en internationaal terrorisme – Air policing en uitfasering
THR U-FLIGHT 38
1 KEUZES TRES S, 196 7 - 19 7 5 40
Af valrace – Taakspecialisatie – Een lichtg ewicht – Bundeling van krachten –“Mathematical acrobatics” – “Een onbeproefd luxe-toestel” –
2 OP WERKEN, 19 7 6- 1981 62
“Een technische oplossing voor een politiek probleem” – In den vreemde – Productierijp –Final Assembly – V lootuitbreiding – Succesverhaal – Lessons Learned – ‘ Train the Trainer ’ –Pionieren – Eind g oed
3 OPERATIONEEL, 1981- 198 9 100
Hoog spanning – Swing role – De tanden van de f-16 – Airpower in de hoofdrol – V lag vertoon –Laag vlieg ers en indring ers – Krantenkoppen – Keerzijde – Blockbuster
4 B ALK AN, 199 3- 199 5 138
To be or not to be – Recce op Villafranca – Historische primeur – Uitbreiding taakstelling –Uitdelen en incasseren – Fotog raferen en bombarderen – Speldenprikken van 500 pond –Airpower à la carte – Drie taken met één vlieg tuig t ype
5 WAPENMEES TERS, 1981- 20 2 4 166
Rondreizend circus – Op eig en benen – Le venswerk – Integ rated Combat Training –Stormachtig beg in – “Earn the patch” – Voorbeeldf unctie – Le vensduur verleng ing –‘Dikke ving ers’ – Operationeel rele vant
6 B ALK AN, 1996- 200 1 204
Blijvende betrokkenheid – Van Villafranca naar Amendola – Een taaie luchtcampag ne –Een unieke ouverture – Spitsuur – Fotog raferen onder vuur – De ‘lantaarndrag ers’ –Le vensg e vaarlijke laatste loodjes – Loftrompet – Van waakvlam naar nachtkaars – Erkenning
7 MATERIEEL-LOGIS TIEK , 19 7 9- 20 2 4 24 0
Op de schop – Omscholing en training – Onrust – Onderhoudsconcept – De echelons –Een “fluitje van een uurtje” – Hog ere onderhoud – Het expeditionaire tijdperk –Inkrimpen en uitbesteden
8 AF GHANIS TAN, 200 2 - 20 14 2 70
In the lead – Primeur – Verkiezing stournee – Stilte voor de storm – Kruitsporen – Black hole –Oorlog – Speurneuzen – Politiewerk
9 OPLEIDINGEN , 19 7 9- 20 2 4 310
Op zoek naar ‘ Top Gun-kwaliteit’ – “Met een g eleende R ay Ban” – “ Tussen de cactussen door ” –Acclimatiseren in Europa – “Doe die dan maar ” – De laatste jaren op Spring field en Tucson –Opleiding technisch personeel
10 NOORD- AFRIK A EN HET MIDDEN-OO S TEN, 20 11- 20 18 35 4
Unified Protector, beperkt mandaat – De strijd teg en het kalifaat –Air Task Force Middle East in Snow Cit y – Meteen aan de bak – Het caoc in Qatar –De executie van een f-16-vlieg er – Het drama van Hawija – De laatste ronde
PO S T-FLIGHT 39 4
EPILOOG 39 6
DANK W OORD 4 02
BIJL A GEN 404
NO TEN 41 0
GERA ADPLEE GDE BRONNEN 43 3
AFKOR TINGENLIJS T 4 39
RE GIS TERS 4 42
O VER DE A UTEURS 446
INTRODUCTIE
THE MIS SION IS A GO
!
De luitenant-vlieg er van het Volkelse 311 Squadron schrikt wakker van het g ebonk op de deur. In de kamer om hem heen is het pikkedonker. De wekkerradio g eeft 03.30 uur aan. Aan de andere kant van de deur staat zijn colleg a . Op harde fluistertoon spreekt hij de luitenant toe. “ We moeten zo snel mog elijk naar het vlieg veld. Ik zie je over vijf minuten buiten.” Dit tafereel speelt zich af op woensdag 28 april 1999 in een zomerhuisje van Villag io African Beach in het toeristendorpje Ippocampo, vlakbij Fog g ia in de hak van Italië. Operatie Allied Force, het luchtoffensief teg en Ser vië, is ruim een maand oud. De ruw g ewekte luitenant maakt deel uit van het Nederlands-Belg ische f-16-detachement dat met enkele honderden militairen en een dertig tal g e vechtsvlieg tuig en op de nabijg eleg en V lieg basis Amendola is g estationeerd Zich de slaap uit de og en wrijvend schiet de eerste luitenant in zijn burg erkleren. In de auto op weg naar de vlieg basis breng t zijn colleg a , een kapitein-vlieg er, hem op de hoog te. Bij de navo is al lang er bekend dat de Ser vische luchtmacht helikopters en Galeb -straaljag ers op het vlieg veld Podg orica in Monteneg ro heeft g estationeerd. Uit
Amerikaanse satellietbeelden blijkt dat de Galebs de dag er voor zijn voorzien van bommen. Dat laatste baart ‘Brussel’ zorg en, want de afstand tussen het vlieg veld in Monteneg ro en de propvolle vluchteling enkampen in Albanië is amper tien minuten vlieg en. Ten koste van alles moet worden voorkomen dat de Ser vische vlieg tuig en een hit-and-runactie teg en Kosovaarse vluchteling en uit voeren. Het vlieg veld lig t net ten zuiden van de stad op de Z ena-vlakte. De opper vlakte is fors. Er is een g rote startbaan die van noord naar zuid loopt met een parallelle ta xibaan net ten westen daar van De meeste infrastructuur, waaronder platforms, de verkeerstoren en hang aars, be vindt zich ten westen van de noord-zuid-startbaan. Eenmaal op Amendola trekken de t wee jachtvlieg ers van 311 Squadron snel hun vlieg eroverall aan en werken een ontbijtje naar binnen. Zij zijn niet de enig en die zich in de operations room op de Italiaanse vlieg basis melden. Z e ontmoeten er ook vier colleg a-vlieg ers van de zog enaamde lantirn-g roep die vandaag hun eerste missie g aan vlieg en. De lantirn-g roep bestaat uit vijf vlieg ers van 323 Squadron die met de lantirn-doelaanstraling sapparatuur kunnen werken. In totaal
Een haast futuristisch aandoend beeld van een vlieg er in de cockpit van een f-16 tijdens de Quick Reaction Alert op Leeuwarden, december 2013. (Foto nimh / John van Helvert)
zes Nederlandse g e vechtsvlieg tuig en – t wee nog niet g emoderniseerde f-16ocu’ s en vier opg ewaardeerde f-16am ’ s – maken deel uit van de omvangrijke strike package die uit nog achttien andere vlieg tuig en bestaat : t wee ea-6b Prowlers van de Amerikaanse marine, vier f-16cj ’ s en vier f-15e Strike Eag les van de usaf, t wee Spaanse ef-18 Hornets, t wee Britse Harrier gr-7 ’ s en vier Canadese cf-18 Hornets. Een internationaal g ezelschap dus.
We volg en voor dit verhaal vooral de t wee vlieg ers van 311 Squadron die de f-16ocu’ s vlieg en. Zij g ebruiken de callsigns Axe 21 en Axe 22. Hun toestellen, de j-877 en j-361, zullen elk worden beladen met vier cbu-87b-clusterbommen. De jong e luitenant staat kort stil bij de g e varen van de aankomende missie. Juist vlieg velden worden zwaar verdedig d. Vrijwel meteen zet hij echter de knop om, want “de beste manier om het te doen is met al je aandacht” 1 Beide vlieg ers beg innen na ‘de koffie en een broodje’ met het plannen van de vlucht. De kapitein, die zal f ung eren als flight lead (formatieleider), stort zich op de target planning, ter wijl de luitenant de voorbereiding van de rest van de vlucht voor zijn rekening neemt. De kaarten komen op tafel en samen met de navig atie-mensen wordt een route uitg ezet waarbij het time over target het uitg ang spunt vormt. De t wee f-16’s hebben vier minuten de tijd, tussen 11 05-11 09 uur, om hun bommen af te werpen. Terug rekenend betekent dit dat de take-off om 10.20 uur is. De missieplanning sg eg e vens worden overg ezet op de data transfer cartridge die later zal worden g eladen in de boordsystemen van de f-16. ‘Ops’ wordt g eïnformeerd over de starttijd van beide f-16’s. Drie kwartier later is alles g ereed en verzorg t de kapitein de briefing . De hele vlucht wordt tot in de kleinste details doorg esproken. Na een bezoek aan ‘Intell’ voor de laatste informatie over doelen en dreig ing wijst de klok 09.30 uur aan. Tijd voor beide mannen om zich in de vlieg uitrusting te hijsen. Behalve de g-suit wordt een g e vechtsvest aang etrokken. Dit is voorzien van een pistool en de escape and evasion-uitrusting , voor het g e val zij boven vijandelijk g ebied uit hun f-16 moeten spring en. Ver volg ens g aan beide vlieg ers naar een weapon point waar ze hun pistool laden en enkele mag azijnen bij zich steken. Daarna worden ze naar hun toestellen op de flight line g ereden, waar de
f-16’s staan opg esteld. De crewchiefs melden ‘hun’ toestellen g ereed voor vertrek , waarop de t wee vlieg ers het vlieg boek van ‘hun’ f-16 aftekenen. Aan de vleug eluiteinden zijn t wee aim-120 amr aamraketten be vestig d om zich te kunnen weren teg en vijandelijke vlieg tuig en. Verder hang en onder de f-16’s vier cbu-87’s. Deze clusterbommen weg en ruim 400 kilog ram per stuk en be vatten meer dan 200 kleine bomblets: g ele bommetjes van pakweg 20 centimeter leng te en een diameter van 6 centimeter die een g root g ebied kunnen bestrijken Nadat het vlieg tuig en de bewapening zijn g econtroleerd tijdens het ‘steppen ’ , een laatste check rond het vlieg tuig samen met de crewchief, klimmen de t wee vlieg ers in hun toestel. De motoren worden opg estart en alle boordsystemen g econtroleerd. Wanneer alles in orde wordt be vonden, worden de blokken bij de wielen weg g etrokken en zwelt het g eluidsvolume aan. Ver volg ens ta xiën de t wee f-16’s lang zaam met de kenmerkende hog e fluittoon van hun parkeerplaats weg en rijden naar een met aarden wallen omg e ven opstelplaats vlak bij de startbaan. Hier ver wijderen bewapening stechnici alle veilig heidspinnen van de bommen en raketten. Even later komt over de radio het g roene licht van de verkeerstoren om te starten. The mission is a go!
BO VEN PODGORICA
Met donderend g eraas stijg en de toestellen op van runway 11 in zuidoostelijke richting en zetten koers over de Adriatische Z ee richting Albanië. Het weer is redelijk : het is een wat g rijzig e dag , waardoor het zicht enig szins beperkt is. Boven het doelg ebied is sprake van hog e bewolking , waardoor de uitvoering van de operatie niet in g e vaar komt, maar waardoor alle deelnemende toestellen zeer g oed zichtbaar zijn voor de vijand op de g rond. Na het binnenvlieg en van Albanië passeren de t wee f-16’s het eilandje Shurdhah in de rivier de Drin, ten oosten van de stad Shkodër. Hier wordt het radarbeeld verg eleken met de opg eg e ven coördinaten om het navig atiesysteem bij te werken. Nadat dit proces is voltooid vlieg en Axe 21 en Axe 22 verder in noordwestelijke richting , naar Monteneg ro. Het is nog 25 minuten tot het beg in van de aanval. Ondertussen hang en de eerste navo -vlieg tuig en al in de buurt van het doelg ebied. De t wee ea-6b Prowlers leg g en de vijandelijke communicatie en radarsystemen
plat. Ver volg ens bestoken de vier f-16cj’s met agm-88 har m-anti-radar-raketten vanaf g rote afstand van het doel de radar- en luchtaf weersystemen. Hierna is het de beurt aan het kwartet Strike Eag les met de callsigns Lance 01 tot en met Lance 04. Zij hebben het (e veneens) g emunt op de luchtverdedig ing ssystemen op en rondom het vlieg veld. Even voor 11 00 uur nadert Axe-flight het doel Ter wijl ze onder weg zijn is er kort radiocontact met een van de f-15-vlieg ers. “Do you have any updates on aircraft in the open ” , vraag t Axe 21. De Amerikaan ant woordt met “possibly three aircraft on the south side of the runway ” . Axe 21 be vestig t de ontvang st van de informatie en stelt direct een t weede, verklarende vraag : “Rog er, the south side or north side runway ?” De f-15-vlieg er g eeft aan dat ze g eparkeerd staan bij “the long runway ”. Daar worden de klu-vlieg ers niet veel wijzer van. Wat bedoelt zijn colleg a nu? De noord-zuid- of west-oost-baan?
Dan maar zonder een brokje extra informatie. Het is nu zaak het hoofd koel te houden en de vele uren training zo g oed mog elijk in de praktijk te breng en. Korte tijd later passeren beide f-16’s de g rens van
Albanië met Monteneg ro. Al ‘weavend’ (continu de koers een klein beetje verleg g end ), om de kwetsbaarheid voor sur face-to-air missiles en luchtdoelkanonnen te verkleinen, besluiten Axe 21 en Axe 22 zich te richten op de g eparkeerde toestellen bij de noord-zuid-startbaan. Ter wijl ze bezig zijn met het verdelen van de aanvalsdoelen, worden de t wee vlieg ers ernstig g estoord op de radio door een buitenlandse stem. Z e laten zich er niet door afleiden Wanneer het vlieg veld in zicht komt, duikt Axe 21 als eerste naar rechts weg , in de richting van de flight line bij de noord-zuid startbanen, kort daarop g e volg d door Axe 22. Ter wijl in hun oren de doordring ende pieptonen klinken die aang e ven dat ze worden aang estraald door vijandelijke radarsystemen, ‘pickelen’ beide vlieg ers in een duikvlucht hun bommen
Na de druk op de knop moeten de f-16‘s nog een paar seconden rechtdoor blijven vlieg en, voordat de cbu-87’s een voor een van het vlieg tuig loskomen. Dat g ebeurt op circa t weeëneenhalve kilometer hoog te. Door het weg vallende g ewicht g aat er een trilling door de vlieg tuig en, alsof de
De j-361 g aat take-off vanaf Amendola . Het toestel is bewapend met vier cbu-87b’s. Mog elijk is de opname g emaakt in de ochtend van 28 april 1999 met in de cockpit de luchtmacht vlieg er met callsign Axe 22 die het toestel vloog tijdens de missie naar Podg orica (Foto majoor ‘Guido’)
f-16’s opg elucht zijn dat ze de bommen niet lang er hoe ven mee te torsen. Beide f-16-vlieg ers proberen direct na het lossen van de bommen weer hoog te te winnen maar houden de master arm switch op ‘ ar m’ zolang ze zich nog in vijandelijk luchtruim be vinden. Bij een confrontatie met vijandelijke vlieg tuig en kunnen ze dan direct in actie komen. Axe 22 draait daarbij zijn toestel op zijn rug zodat hij kan zien of er op hem g eschoten wordt met luchtaf weer of sam’s. Zijn radar warning receiver g aat ondertussen nog steeds g eweldig te keer Op zijn kop vlieg end heeft hij g oed zicht op het vlieg veld en ziet duidelijk waar de cbu-87’s terechtkomen. Ondanks het g eroezemoes op de radio en de beperkte middelen voor doelherkenning met de f-16ocu komen de acht bommen op de g ewenste plaats op de g rond terecht, precies tussen de g eparkeerde helikopters en Galebs. Z e veroorzaken g rote ravag e op het platform. Mog elijk kost de aanval de Ser vische luchtmacht tien helikopters en acht
Galebs. De f-16’s maken zich intussen met full afterburner uit de voeten. Via het leaving point Seattle
– een luchtcorridor – vlieg en ze de Adriatische Z ee weer over. Na een vlucht van ong e veer vijf kwartier landen beide toestellen veilig op Amendola Nauwelijks van de schrik bekomen wacht de Ser vische vlieg veldverdedig ing een volg ende aanval Twee f-16am’s naderen nu de Monteneg rijnse basis, bewapend met ieder t wee t weeduizendponds gbu-10 laserg eleide bommen. De j-508 is bovendien voorzien van een lantirn-doelaanstraling spod. Het is vandaag voor het eerst dat deze operationeel g ebruikt zal g aan worden. Hoewel er vier f-16am’s voor de aanval op de battle order staan, wordt de formatie al op de g rond g ehalveerd door een ground abort van een van de vlieg tuig en en een sympathetic ground abort van een t weede toestel. Het zijn uiteindelijk alleen de vlieg ers met de callsigns Cutlass 42 en Cutlass 44 die om 10.19 uur het luchtruim kiezen in respectie velijk de j-508 en de j-141. Beide kapiteins – wapeninstructeurs –verschijnen enkele minuten na Axe-flight vanuit het zuiden boven het doelg ebied. Als eerste zullen zij een onderg rondse brandstofopslag plaats aang rij -
Enkele beelden van de targeting pod van de f-16 met het serienummer j-508. Op het beeld linksboven is de rookontwikkeling te zien van de inslag van de bommen van de vier Amerikaanse f-15e ’s. Daarnaast zijn de brandende Galebs en helikopters te zien na de aanval door Axe 21 en Axe 22. Op het beeld linksonder is het vlieg veld meer uitg ezoomd weerg eg even. Het laatste beeld laat de inslag zien van de twee gbu-10 ’ s van de j-508 in de verkeerstoren. (Foto Joost Luijsterburg )
pen. Het doelwit wordt snel bij aankomst boven het vlieg veld herkend. De vlieg er van de j-508 straalt het aan en zijn wingman dropt ver volg ens zijn bommen. Ook deze t wee vlieg ers onder vinden veel ‘lawaai’ op de radio. De vlieg er van de j-508 heeft zelfs het g e voel dat hij wordt ‘g ejammed’ en vraag t daarom “confirm bombs away ?” aan zijn wingman. Door de vele ruis op de radio krijg t hij g een ant woord. Hij besluit daarom toch maar te beg innen met het aanstralen van het doel. Dat blijkt een g oede keuze. Opeens hoort de vlieg er van de j-508 heel in de verte door zijn koptelefoon een stem roepen “Laser on! Laser on!” Enkele seconden later klappen de t wee bommen precies op het doel. Met een g rote explosie wordt de brandstofopslagplaats vernietig d.
Nu moet de vlieg er van de j-508 zijn eig en bommen nog kwijt. Die zijn bestemd voor de verkeerstoren van het vlieg veld. Hij vindt zijn doelwit direct, wat een uitdag ing is omdat het vlieg veld
ondertussen door rook is omg e ven. Hij g ooit zijn ‘ Viper ’ in een scherpe rechterbocht en lijnt zichzelf op met de verkeerstoren van het vlieg veld. Hij ‘pickelt’ zijn bommen op het doel en na ong e veer 30 seconden verschijnt er op het lantirn-scherm in de cockpit een g rote explosie. Ook de verkeerstoren verandert in een enorme vuurbal. Met bulderende nabrander laten de t wee f-16’s Monteneg ro achter zich. Korte tijd later, boven de veilig e Adriatische Z ee, dring t het tot de mlu-vlieg ers door : de allereerste klu-aanval met Laser Guided Bombs, waarbij het doelwit door een Nederlandse f-16 is ‘aang estraald’, is een feit. Na een vlucht van een kleine anderhalf uur landen beide vlieg tuig en om 11.46 uur weer op Amendola . Net op tijd voor de lunch. Na de Nederlandse jacht vlieg tuig en bestoken achtereenvolg ens de t wee Spaanse Hornets, de vier Canadese Hornets en de t wee Britse Harriers nog het vlieg veld. De eerste post-strike e valuaties wijzen op een succesvolle aanval : de kans dat de Ser vische
HOOFD S TUK 1
KEUZES TRES S 196 7-19
7 5
“De vervanging van de Starfighter wordt door velen als een politieke operette beschouwd. Anderen spreken liever van een stuk volkstoneel, terwijl de meer pessimisten de voorkeur geven aan het woord ‘drama’. Persoonlijk ben ik er alleen maar zeker van, dat het geen driestuiveropera is.” 1
CHU-Kamerlid Willem Scholten, latere minister van Defensie, 5 juni 1975
In dit hoofdstuk staat de zoektocht van de Koninklijke Luchtmacht naar een opvolg er van de f-104 Starfig hter centraal. Na een mislukte pog ing om met een aantal andere Europese f-104-g ebruikers een opvolg er te ont werpen, oriënteerde de klu zich op de Amerikaanse en Europese vlieg tuig markt. Opererend binnen een complex krachtenveld van navo -verplichting en, nationale politieke verhouding en, financiële krapte en industriële belang en kwam haar uiteindelijke keuze voor de Amerikaanse f-16 tot stand
De zoektocht naar een opvolg er van de in 1962 in de Koninklijke Luchtmacht (klu) ing e voerde Lockheed f-104g Starfig hter kreeg vanaf de t weede helft van de jaren zestig vorm. Het tempo van de technolog ische vooruitg ang in de militaire luchtvaart g edurende de Koude Oorlog sjaren was zo hoog , dat vrijwel vanaf het moment van invoering van een nieuw vlieg tuig t ype de studies naar zijn ver vang er al van start g ing en. De Starfig hter, een rank jacht vlieg tuig met opvallend kleine vleug els, dat het toestel de bijnamen ‘ bemande raket’ en ‘raket op wielen’ ople verde, was een t ypisch product van zijn tijd. Het was ont worpen in de jaren vijftig om met t weemaal de g eluidssnelheid te jag en op
hoog vlieg ende, met kernwapens uitg eruste Sovjetbommenwerpers. Hiermee paste het g oed in de nucleair g eoriënteerde navo -strateg ie van Massive Retaliation of wel de Massale Verg elding waarop het bondg enootschap tot medio jaren zestig vertrouwde. De eig enschappen die de f-104 tot een g oede onderschepping sjag er maakten, zoals snelheid, elektronische boorduitrusting en stabiliteit (ook op lag e hoog te), maakten dat het te vens g oed uit de voeten kon in de nucleaire aanvalsrol en als tactische verkenner, de andere t wee taken waar voor de klu het toestel inzette. Ing eg e ven door de fors toeg enomen kernwapenarsenalen aan weerszijden van het IJzeren Gordijn, waardoor het dreig en met een nucleair ant woord op elke vorm van communistische ag ressie zijn g eloof waardig heid verloor, omarmde de navo in 1967 met Flexible Response een nieuwe doctrine. Hierin verschoof het accent naar het zo lang mogelijk met conventionele middelen voeren van de strijd. De nieuwe strateg ie kende een hog e prioriteit toe aan het uit voeren van offensie ve opdrachten met conventionele wapens, een taak waarin de f-104 bepaald niet uitblonk . 2 Door zijn kleine vleug elopper vlak miste het toestel de wendbaarheid en het wapendrag end vermog en
Een van de yf-16-protot ypen wordt bijg etankt in de lucht. Opvallend zijn de twee aim-7 Sparrow radarg eleide lucht-luchtraketten onder de vleug el van het toestel. Dit wapen werd uiteindelijk niet opg enomen in de standaardbewapening van de f-16. (Foto nar a)
In de tweede helft van de jaren zestig beg on de klu aan haar zoektocht naar een ver vang er voor de f-104g. De foto maakt duidelijk waar de Starfig hter zijn bijnaam ‘raket op wielen’ aan verdiende. (Foto nimh / Henk Blouw)
die voor derg elijke taken nodig waren. Bovendien dateerde het ont werp al uit de jaren vijftig , zodat de Starfig hter zowel in technisch als tactisch opzicht ouderdomsverschijnselen beg on te vertonen. Dit laatste werd nog eens versterkt door de kwalitatie ve inhaalslag die het Warschaupact inmiddels had ing ezet met de invoering van jacht vlieg tuig en als de mig-23, mig-25 en de verbeterde versies van de mig-21, die de navo -luchtstrijdkrachten uitdaagden het luchtover wicht te be vechten.
De strateg ie van Flexible Response en het hieruit voort vloeiende takenpakket bepaalden de eisen waaraan de opvolg er van de f-104 zou moeten voldoen. Een stafstudie van de klu naar de operati-
onele uitg ang spunten stelde dat de kernwapentaak uitsluitend nog bedoeld was ter afschrikking . Het nieuwe toestel hoefde niet te worden g eoptimaliseerd voor de nucleaire strike-taak . Daarenteg en nam het belang van lucht verdedig ing in een conventioneel conflict juist toe, waarbij het defensie ve zwaartepunt verschoof van het achterland naar de voorste lijn. Wendbare, laag over de frontlinie scherende vijandelijke jachtbommenwerpers losten de hoog vlieg ende bommenwerpers af als belangrijkste prooi. Verder zouden pre- en post strike-verkenning en naar ver wachting aan belang inboeten ten faveure van tactische fotoverkenning nabij het front. De belang rijkste verandering g old als g ezeg d
B ALK AN 199 3-199 5
“Je hangt hoog in de lucht en je verbaast je over de fantastische vredige schoonheid van een zonsopgang. Beneden zie je tegelijkertijd rookzuilen opstijgen en je weet dan dat in dit prachtige land gruwelijke dingen gebeuren. Dat is een heel surrealistische ervaring.
Vrede en oorlog liggen in je gevoel heel dicht bij elkaar, besef je in je betrekkelijk veilige en comfortabele F-16 cockpit. Da’s een heel gekke, verwarrende ervaring.”1
Detachementscommandant luitenant-kolonel-vlieger Dick Bos, januari 1994
De Val van de Berlijnse Muur in november 1989 en de teloorg ang van de communistische reg imes in Oost-Europa noodzaakten de navo tot een f undamentele herbezinning op haar raison d’être
Met het afnemen van de mog elijkheid van een g rote verrassing saanval vanuit het oosten, dreig de het bestaansrecht van het bondg enootschap in rap tempo te eroderen. Het westerse bondg enootschap ont wikkelde zich daarom vanaf beg in jaren neg entig tot een org anisatie die zich g ing toeleg g en op het – veelal onder vn-vlag – be vorderen van vrede en veilig heid buiten het eig en territorium. Daarbij ble ven de f-16’s van de klu niet werkeloos toekijken. Integ endeel. Al vanaf het voorjaar van 1993 kwamen de Nederlandse g e vechtsvlieg tuig en in actie boven de Balkan. Dit g ebeurde in het kader van operatie Deny Flight, waarbij een vn-vliegverbod boven Bosnië-Herzeg ovina moest worden g econtroleerd. Het was het beg in van een jarenlang e inzet buiten de landsg renzen
T O BE OR NO T T O BE
Beg in jaren neg entig was het bijdrag en aan out of area-operaties van niet te onderschatten betekenis voor het voortbestaan van de verschillende krijg s-
machtdelen. Omdat het aloude primaat van de bondg enootschappelijke verdedig ing in de loop van de jaren neg entig steeds meer naar de achterg rond verdween, beschouwde de militaire top deelname aan crisisbeheersing soperaties als de voornaamste redding sboei voor de inkrimpende en zich heroriënterende krijg smacht. Z o g roeide voor de krijg smacht een paradoxale toestand met enerzijds beperktere financiële, personele en materiële middelen, en anderzijds een forse toename van daadwerkelijke operationele inzet. In de strug gle for survival deed zich tussen de af zonderlijke krijg smachtdelen (en soms zelfs daarbinnen) een concurrentiestrijd voor. Voor de leiding van marine, land- en luchtmacht was het cruciaal dat zij konden aantonen dat hun respectie velijke militaire middelen g oed bruikbaar waren in de nieuwe constellatie. De krijg smachtdelen spanden zich, ieder voor zich, in om rele vante bijdrag en te kunnen le veren aan het ‘kosteneffectief ’ deelnemen aan internationale missies. Binnen de krijg smachtdelen g roeide het besef : ‘Als je niet meedoet, ben je weg ’. Voor de beschikbare wapensystemen g old het de vies : use them or lose them. Voor de leiding van de Koninklijke
Luchtmacht was het dan ook van eminent belang
Een f-16 van het Twentse 315 Squadron maakt zich g ereed voor een missie tijdens operatie Deny Flight: het afdwing en van een vlieg verbod boven Bosnië-Herzeg ovina . Op de achtergrond stijg t zijn wingman juist op. (Foto nar a / Chris Putman)
Grondpersoneel van het eerste detachement tijdens het inboeken bij het ‘reisbureau’ voor de vlucht naar Villafranca , beg in april 1993. (Foto nimh)
aan te tonen dat de f-16, de voornaamste troef uit het luchtmachtarsenaal, g oed bruikbaar was bij derg elijke internationale operaties
Deze g eleg enheid deed zich weldra voor op de Balkan. Het uiteenvallen van de federatie ve volksrepubliek Joeg oslavië was al g aande voor de desinteg ratie van de Sovjet-Unie. Teg en de zin van de Ser viërs verklaarden de deelrepublieken Kroatië en Slovenië zich in juni 1991 onafhankelijk , wat de facto het einde van de federatie betekende. In maart 1992 riep ook de deelrepubliek Bosnië-Herzeg ovina de onafhankelijkheid uit. Het onafhankelijkheidsstre ven ontaardde spoedig in een reg elrechte burg eroorlog met zware g e vechten, etnische zuivering en, marteling en en moordpartijen. Vredesinitiatie ven van onder meer de Europese Gemeenschap en de vn ble ven vruchteloos. Opeenvolg ende internationaal overeeng ekomen wapenstilstanden hielden g een stand. Ook het optreden van een vn-vredesmacht, de United Nations Protection Force (unprofor), die eind 1992 22 000 man telde, maakte g een einde aan de g ewelddadig heden. Van de inzet van g e vechtsvlieg tuig en was in eerste instantie g een sprake. Een door de vn-Veiligheidsraad in oktober aanvaarde resolutie die militaire vluchten in het luchtruim boven Bosnië-Her-
zeg ovina verbood, werd daarom door de lokale partijen wekelijks vele tientallen malen g eschonden, met name door de Ser viërs. Dat wilde niet zeg g en dat er g een plannen werden g emaakt om jacht vliegtuig en in te zetten boven de Balkan. Ook de klu zocht naarstig naar mog elijkheden om f-16’s een rol te g e ven. Z o kreeg de chef V lieg dienst van V liegbasis Volkel, luitenant-kolonel Ben A .F – beter bekend als Baf – Ruijs in aug ustus 1992 opdracht na te g aan op welke wijze een vn-konvooi van Ploce naar Saraje vo g edurende t wee dag en met jachtvlieg tuig en kon worden beg eleid. Ruijs leg de in een uit voerig e ‘Aantekening ’ een behoorlijk uitg ewerkt plan voor aan de Directie Operatiën van de Luchtmachtstaf. De Nederlandse g e vechtsvlieg tuig en zouden daarbij opereren vanaf de Italiaanse vlieg basis Gioia del Colle. Ruijs werkte in de ‘Aantekening ’ diverse opties uit. Hij g af daarbij de voorkeur aan het plan waar voor in totaal 28 f-16’s nodig waren Deze toestellen zouden worden ing ezet in de combat air patrol- en fighter bomber attack-taak . Voor beide taken moesten continu enkele toestellen in de buurt van het konvooi ‘hang en’ om indien nodig direct te kunnen ing rijpen : “f-16’s moeten primair worden ing ezet om de dreig ing van artillerie te kunnen pareren”, zo schreef Ruijs. “Om dit effectief uit te kunnen voeren is het, vanweg e de afstand van de tijdelijke thuisbasis, niet mog elijk de vlieg tuig en aan de g rond ‘stand by ’ te laten staan. De f-16’s zouden na een alarmering pas na ca . 45 minuten ter plaatse kunnen zijn, waarna de artilleriebeschieting op het konvooi wellicht allang is beëindig d. Daarom is het aan te raden de vlieg tuig en bewapend op middelbare hoog te boven mog elijke opstelling en te laten wachten ( loiteren).”2 De stelling en dienden vooraf te worden verkend door f-16a(r)’s van 306 Squadron. Het bleef uiteindelijk bij een papieren exercitie. Van een de ployment naar Gioia del Colle zou het nooit komen.
Toch was daadwerkelijke inzet op dat moment niet meer ver weg . Op 12 december 1992 maakte minister van Defensie Relus ter Beek tijdens een pvda-cong res in Amsterdam bekend dat Nederland bereid was voor het afdwing en van het vlieg verbod een squadron f-16’s beschikbaar te stellen. Vanaf dat moment verkeerden de Luchtmachtstaf en V lieg basis Twenthe in een soort schemerg ebied. De ver wachting was dat de aang eboden jacht vlieg tuig en zouden g aan opereren vanaf Italiaanse uit vals-
AF GHANIS TAN
200 2 - 20 14
“In die tijd rookte ik niet meer. Toen ik terugkwam van een vlucht zei mijn crewchief: ‘rook er eentje!’ Nee joh. ‘Wanneer dan wel?’ Nou, weet je, als ik een keer terugkom en alles is van mijn vliegtuig… alle bewapening… alles! Guess what? Twee dagen later. Ik kom aan bij de shelter, zet mijn kist uit en mijn crewchief staat al klaar met de peuken in zijn hand! Ik heb de rest van de uitzending gerookt.”1
Majoor b.d. Patrick Tuit, S3 Air, Kandahar, november 2006 – maart 2007
De stationering van een f-16-detachement op de Kirg izische vlieg basis Manas, in de herfst van 2002, vormde het startpunt van een bijna t waalf jaar lang e, vrijwel onaf g ebroken inzet van Nederlandse f-16’s boven Af g hanistan. Opererend vanaf achtereenvolg ens Manas en de Af g haanse velden Kabul, Kandahar en Mazar-e-Sharif, le verden de Nederlandse g e vechtsvlieg tuig en dag en nacht ondersteuning aan de coalitietroepen op de g rond. Na een aantal relatief rustig e jaren kwam het daarbij vanaf 2006 meer dan eens tot wapeninzet.
De terroristische aanslag en in de ochtend van 11 september 2001, vereeuwig d in het beeld van de brandende en door rook omg e ven Twin Towers, troffen de Verenig de Staten recht in het hart. 34 minuten nadat het t weede g ekaapte passag iersvliegtuig zich in de zuidelijke toren van het World Trade Center had g eboord, vloog een derde burg ertoestel zich te pletter op het Pentag on. Een vierde crashte in een veld in Pennsylvania . Voordat de kapers van dit vlieg tuig hun opdracht hadden kunnen uit voeren, hadden de inzittenden zich teg en de terroristen g ekeerd.2 Zich beroepend op Artikel 51 van het vn-Handvest verklaarde de Amerikaanse president Georg e W. Bush het internationaal terrorisme
de oorlog . Een dag na de aanslag en toonden de navo -lidstaten zich solidair en voor het eerst in de historie van het bondg enootschap werd Artikel 5 ing eroepen ; een aanval op één vormt een aanval op alle lidstaten 3 In navolg ing van de navo -R aad, en vooruitlopend op meer specifieke Amerikaanse verzoeken om militaire steun, stemde Den Haag op 4 oktober in met een achttal door de Verenig de Staten voorg estelde maatreg elen van alg emene aard. Het g ing hierbij onder meer om het overnemen van taken van Amerikaanse eenheden zodat zij elders in de Global War on Terror konden worden ing ezet (backfill), de verplaatsing van vloot verbanden en de bewaking van het Amerikaanse luchtruim door de inzet van navo -radar vlieg tuig en. 4
Onder operatienaam Enduring Freedom (oef) voeg den de Verenig de Staten op 7 oktober 2001 de daad bij het woord en openden de mondiale strijd teg en terrorisme met precisiebombardementen op Af g hanistan. Het offensief richtte zich op het uitschakelen van de terroristische Al Qaida-g roepering , die verant woordelijk was voor de aanslag en, en van het zittende Taliban-reg ime, dat haar onderdak bood. He vig leunend op de inzet van air power wisten kleine g roepjes Amerikaanse special
Kandahar, 16 oktober 2009. Alle og en zijn g ericht op de f-16, die zijn veilig e onderkomen verlaat voor een missie boven Afg hanistan. (Foto Theo van den Boomen)
Tijdens operatie Enduring Freedom bleek de combinatie van air power en Forward Air Controllers een winnende. Grondtroepen in de provincie Paktia kijken toe hoe de rook zich na een bombardement lang zaam een weg omhoog baant. (Foto nar a / Marshall Emerson)
forces, g esteund door Britse en Australische elitetroepen en de in de Noordelijke Alliantie verenig de Af g haanse moedjahedien, in rap tempo g rote delen van het land op de terroristen te heroveren. 5 Op 9 november 2001 deed Nederland de Verenig de Staten, naast maritieme bijdrag en en tanker- en transportcapaciteit, te vens een zestal f-16’s in een verkenning srol in de aanbieding 6 Het was aanvankelijk nadrukkelijk niet de bedoeling dat zij in een offensie ve rol zouden worden ing ezet.
Binnen een maand kwam het kabinet-Kok ii echter op zijn woorden terug . De toezeg g ing om met een Nederlandse infanteriecompag nie bij te drag en
aan de in oprichting zijnde International Securit y Assistance Force (isaf) bracht de herinnering aan Srebrenica boven, toen de Nederlandse g rondtroepen zich onvoldoende g erug g ensteund wisten. In overleg met de Amerikanen besloot Den Haag de zes f-16’s beschikbaar te stellen voor close air support en interdictie in plaats van uitsluitend verkenning staken. Op die manier verzekerde het zich van luchtsteun voor de Nederlandse g rondtroepen. 7 Ook Kopenhag en en Oslo boden hun f-16’s in een offensie ve rol aan, waarna de staven van de drie luchtmachten de koppen bij elkaar staken met de intentie onder de vlag van de European Participating Air Forces (epaf) g ezamenlijk een bijdrag e aan oef te g aan le veren. 8
Z oals in voorg aande hoofdstukken belicht konden de luchtmachten daarbij terug vallen op een rijke historie aan samenwerking in epaf-verband, onder meer op het g ebied van wapeninstructie en de deelname aan oefening en als Red Flag. Het g rote verschil was dat de luchtmachten ditmaal niet naast elkaar, maar als één g eïnteg reerd detachement zouden g aan optreden. 9 Mede vanweg e haar recente uitzend- en oorlog ser varing boven de Balkan nam de klu de eerste drie maanden de leiding van het epaf-detachement op zich, waarna achtereenvol-
De Nederlandse, Noorse en Deense detachementen traden g ezamenlijk op in epaf-verband. De lijn wordt aang evoerd door Noorse f-16’s en eindig t met Franse Mirag es 2000. (Foto de Vliegende Hollander / Hennie Keeris)
OPLEIDINGEN
19 7 9- 20 2 4
Being here a long way from home – I look up to these mountains where we’ve come –And I feel you near me – As I lift my head up high – ‘Cause yours was the Arizona sky –Yours was the Arizona sky
Eerste couplet van het nummer ‘Arizona Sky’ geschreven door Jack Beneker ter nagedachtenis aan zijn in 1994 bij een vliegtuigongeval in Arizona omgekomen zoon Julian.
Werken met een g eavanceerd wapensysteem als de f-16 vereiste hoog g ekwalificeerd personeel, zowel in de cockpit als op de g rond. Bij de introductie van het g e vechtsvlieg tuig vanaf eind jaren ze ventig richtte de klu zich eerst op de omscholing van het bestaande personeel : vlieg ers én technici. In de vorig e hoofdstukken is hier al uitg ebreid bij stilg estaan. In hun voetsporen volg den echter nog veel nieuwe g eneraties luchtmachters die ook met het g e vechtsvlieg tuig g ing en werken. Een klein aantal vond de weg naar de cockpit als vlieg er, een veel g rotere g roep g ing als techneut sleutelen aan de f-16. O ver de selectie, keuring en opleiding van deze g roep klu-militairen handelt dit hoofdstuk .
OP Z OEK NA AR ‘ T OP GUNK WALITEIT’
Voor veel jacht vlieg ers beg on de lang e weg die enkele jaren later eindig de in de cockpit van de f-16 met het invullen van een ‘ bonnetje in de tv-g ids’. Na de oproep volg den aan het beg in van de jaren tachtig eerst de selectie en keuring bij het Luchtmacht Selectie Org aan (luso) op V lieg basis Gilze-Rijen. Het luso onderg ing in mei 1985 een naamswijzig ing in Selectie- en Keuring seenheid
Luchtmacht (skel). De selectie omvatte onder meer schriftelijke onderzoeken en tests met behulp van specifieke apparatuur. Z o moesten de kandidaat-vlieg ers plaatsnemen in een apparaat met stuurknuppel en voetenstuur voor de zog enaamde rudder and control-test. Die diende voor het meten van hun reactie- en coördinatie vermog en. 1 Ook onderg ing en sollicitanten een medische keuring . Hoewel het g eheel volg ens een luchtmachtarts uit die tijd “niet overdre ven streng was ” , viel op Gilze-Rijen 60% van de kandidaten af tijdens het psycholog isch onderzoek . Nog eens 40% van de resterende kandidaten kon na de alg emene medische keuring de biezen pakken. 2 Voor de ‘overle vers’ volg de daarna een vlieg medische keuring bij het Nationaal Luchten Ruimte vaart Geneeskundig Centrum (nlrgc) te Soesterberg 3 Hier viel ook nog tussen 15 en 20% van de sollicitanten af.4
Het handje vol kandidaten dat de (vlieg ) medische en psycholog ische keuring en met g oed g e volg wist door te komen, kreeg een aanstelling bij de Koninklijke Luchtmacht als vlieg er. Sollicitanten wisten in de eerste helft van de jaren tachtig direct na hun keuring voor welk ‘lucht vaartuig ’ zij bestemd waren : een helikopter of jacht vlieg tuig
‘Daar g aan we weer !’ Twee Nederlandse leerling -vlieg ers klimmen in een t-38a Talon van het 90th Flying Training Squadron op Sheppard afb, 28 mei 2008. (Foto nimh / Peter Bijpost)
Een folder uit de jaren tachtig met informatie over de functie van kvv-officier-vlieg er. Behalve voor een levenslang e carrière bij Defensie kon worden g ekozen voor een contract als Kort Verband
Vrijwillig er f-16-vlieg ers dienden daarbij na hun verkorte officiers- en hun vlieg opleiding ten minste zes jaar bij een operationeel squadron. (Foto nimh)
Gracieus, snel, krachtig en wendbaar. Het zijn woorden die naadloos aansluiten bij een van de meest beeldbepalende gevechtsvliegtuigen van de afgelopen vijftig jaar: de F-16 Fighting Falcon. Ontwikkeld en gebouwd als lightweight fighter had het jachtvliegtuig veel weg van een snelle en nauwelijks grijpbare vedergewicht bokser. Maar ook met een enorme slagkracht. De F-16 kon zich daardoor makkelijk in de zwaarste gevechtsklasse staande houden.
De Koninklijke Luchtmacht nam in juni 1979 de eerste van in totaal 213 F-16’s in ontvangst. Het gevechtsvliegtuig maakte het staartje van de Koude Oorlog mee en vloog vervolgens duizenden missies boven de Balkan, Afghanistan, Irak en Syrië. Over de geschiedenis van de F-16 in dienst van de Koninklijke Luchtmacht gaat Vederlicht Zwaargewicht. De aanschaf, de introductie, de opleidingen, het onderhoud en natuurlijk de operationele inzet; het komt allemaal aan bod.
De F-16 heeft nu – net als de oude bokser – de ring verlaten. De handschoenen zijn na 45 jaar uitgetrokken. Vederlicht Zwaargewicht. De F-16 in dienst van de Koninklijke Luchtmacht 1979-2024 is een saluut aan een van de belangrijkste wapensystemen van de Nederlandse krijgsmacht na de Tweede Wereldoorlog.