DESHIM
H E T DAG E LI J KS LE V E N
O P D E N E D E RL A N DS E HAN D E L S POS T I N JAPAN
Anne Sey
3
6.
8.
In houd
Opmerk i ngen voor de lezer
De s h i m a w a s t we e e eu wen l a ng de Ne der l a nd s e ne der z e t t i ng op e en k u n st m at ig ei l a ndje voor de k u st va n Naga s a k i . Dit boek neemt je mee naa r deze bijzondere plek, de en ige waa r westerl ingen t ussen 164 1 en 1858 ha ndel mochten d r ijven in Japa n. A a n de ha nd va n reis verha len, a rch iefmater iaa l, br ieven en a f beeld i ngen ontdek je hoe de bewoner s woonden, hu n t u inen onderh ielden en l ief en leed deelden in deze u n ieke a fgesloten omgev ing.1 Hoe k leedden ze zich? Va n wat voor mu ziek en k u nst genoten ze? Deshima biedt een fa sci nerend i n zicht i n het d agel ijk s best a a n va n deze k leine gemeenschap en hu n bijzondere interact ie met een heel a ndere sa men lev ing. A a n de ha nd va n persoon lijke verha len en histor ische det a ils k r ijg je een indr u k van een wereld vol cont rasten, waar handel en de uit w isseling va n ken n is en cu lt uu r, n ieuwsg ier igheid en isolement, Oost en West sa men k wa men.
Dit boek is ger icht op een breed publiek; het is bew ust geen st r i k t academ ische of puu r in for mat ieve st ud ie. Bovend ien was het ma ken er va n een la nge, som s i ngew i k kelde zoek tocht door de k rochten va n het verleden, vol omwegen en onver wachte vondsten. Daa rom voeg i k h ier en daa r een per soon l ijke noot toe om m ijn k ijk op de gesch ieden is te delen én de tek st toega n kel ijker te ma ken.
Er is nog zo veel meer te ver tel len en m ijn a rch ief pu i lt u it, maa r op een gegeven moment heb i k mezel f een h a lt toegeroepen . ‘ Va n a f nu stop i k met lezen,’ beloofde i k mezel f. Twee dagen later had i k a lweer een n ieuw document in handen. Uiteindelijk heb ik me er toe moeten zetten om keuzes te ma ken. Bijna el k hoofdst u k had potent ie voor een eigen boek . Maa r in der Beschränk ung zeigt sich der Mei ster, zeg gen ze. En dus heb i k moeten selecteren.
He t D e s h i m a - a r c h ief i n he t Nat ion a a l A r c h ief i n D en H a a g vor mt de hoek s teen va n d it werk : N L -H a NA 1 04 2 1 I nvent a r i s va n de a rch ie ven va n de Nederla ndse Factor ij in Japa n te Hirado [1609 -164 1] en te Desh ima, [164 1-1860] ht t ps://w w w.nat ionaa la rch ief.n l/onder zoeken/a rch ief/1 .04 .21 . Het a rch ief bevat bij voorbeeld d agel ijk se not it ies va n de opperhoofden (dag reg isters), pa k hu israppor ten, passag iers- en personeelsl ijsten, br ieven, a k ten, proces sen-verba len en der gel ijke. Dit a rch ief i s a l s sc a n s on l i ne toegankelijk . Daar naast zijn er voor enkele per ioden Engelsta lige publicaties besch i kbaa r met kor te sa menvat t i ngen va n de dagel ijk se aa nteken i ngen va n het opperhoofd. Ook daa r maa k i k gebr u i k va n, maa r i k zoek meest a l
in het Nat ionaa l A rch ief de or ig inele, ha ndgesch reven tek sten op voor de oor spron kel ijke for mu ler i ngen . De du i zenden pag i na’s aa n docu menten hebben een schat aa n in for mat ie opgeleverd over de socia le, econom ische en cu lt u rele aspecten va n het best aa n op deze geïsoleerde ha ndelspost .
Het vol léd ige bron nen appa ra at va n d it boek zou – a a nv u l lend op de reed s best a a nde vera nt woord i ng va n t ient a l len pag i na’s, i nclu sief ci rc a du izend eind noten – nog eens en kele du izenden ver meld ingen omvat ten. Om de leesbaa rheid te bevorderen zijn daa rom de bronver w ijzingen in d it boek beperk t tot la nge cit aten u it doc u menten u it het Desh i ma-a rch ief, i n for mat ie u it a ndere a rch ieven of publ ic at ies en a a nv u l lende gegeven s d ie n iet recht s t reek s u it het Desh i m a-a rch ief a f kom s t ig z ijn . Voor a l le a ndere det a i l s d ie n iet e x pl iciet z ijn toegesch re ven a a n een spec i f ieke bron, is gebr u i k gemaa k t va n het r ijke mater iaa l dat besch i kbaa r is in het Deshima-archief. Door deze werk w ijze is het mogelijk om een levendig beeld te schet sen va n het leven op de oude Nederla ndse ha ndelspost, zonder dat de lezer wordt over spoeld met eind noten en ver w ijzingen. Tegel ijker t ijd is de in houd va n d it boek zorg v u ld ig onderbouwd en gebaseerd op gedegen h istor isch onder zoek .
Om de omva ng va n de l iterat uu rl ijst te beperken, zijn a l leen de d i rec t geciteerde werken opgenomen. Het is goed te ver melden dat de hoeveel heid literat uur die voor dit boek is geraadpleegd aa nzien lijk g roter is. Geciteerde ber ichten u it k ra nten en jou r na len zijn ver meld in de lopende tek st en/of i n de ei nd noten . Voor de toega ng tot de Nederla nd st a l ige u itgaves werd gebr u i kgemaa k t va n w w w.delpher.n l.
De namen van f uncties en werk zaamheden van de medewerkers op Deshima vera nderden door de t ijd heen, en in de a rch iefdocu menten worden vaa k ver sch i l lende ter men per per soon gebr u i k t, a f ha n kel ijk va n de per iode of het t y pe docu ment (zoa ls de dag not it ies versus de ad m inist rat ieve ‘t ra k tementsrekeningen’). In sommige geva l len ver v u lden medewerkers meerdere f u nc t ies of vera nderden hu n werk zaa m heden, waa rdoor de weer gave i n d it boek meer in a lgemene ter men is bedoeld ter or iënt at ie voor de lezer
Bij de bela ng r ijk ste h i stor i sche f ig u ren d ie een cr ucia le rol speelden i n de gesch ieden i s va n Desh i m a, z ijn de vol led ige n a a m en le ven sd at a opgenomen om de lezer e x t ra conte x t te bieden . Voor a ndere per sonen, voora l degenen d ie een k leinere rol spelen in het verhaa l, wordt a l leen de achter naa m ver meld. Dit bevorder t de leesbaa rheid en leg t de focus op de gebeu r ten issen . Bovend ien zijn gegeven s over veel genoemde per sonen onbekend of onzeker.
O p m e r k i n g e n v O O r D e l e z e r 11
In enkele gevallen zijn histor ische personen onder meerdere schr ijf w ijzen bekend . Waa r releva nt wordt d it ver meld, zonder vol led ig te w i l len zijn . Voor de leesbaa rheid wordt in dit boek de Du itse Japa nvorser Philipp Fra nz Ba lt hasa r von Siebold doorgaa ns aa ngedu id a ls ‘ Siebold’. Het gebr u i k va n a l leen zijn achter naa m is ga ngbaa r i n hedendaagse Nederla ndse, Du it se, Engelse, Fra nse en Japa nse publ icat ies over zijn leven en werk . P rof. emer it u s Wol fga ng M ichel-Za it su heef t een voorlopig over zicht samengesteld van het personeel op Deshima, waaraan ik inmiddels bijdragen heb geleverd. Dit over zicht is echter n iet vol led ig. Voor bepaa lde per ioden ontbreken er gegeven s i n de a rch ieven, en voor ver sch i l lende per ioden heef t M ichel nog geen onder zoek k u n nen doen of n iet a l le besch i kba re gegevens ver meld Zijn hu id ige gezond heidssit uat ie st aat verdere aa nv u ll i ngen of cor rec t ies i n de weg. I n m ijn eigen onder zoek steu n i k op deze per soneelsl ijst, naast m ijn resea rch in de or ig inele Desh ima-docu menten. In en kele geva l len w ijken m ijn bev indingen over na men, dat a en dergelijke a f va n het over zicht . https://wolfgang michel.web.fc2 .com/ser v/histmed/dejimasurgeons.html.
De per iodes va n verbl ijf op Desh i ma worden i n d it boek weergegeven a ls ‘ t ussen [ jaa r] en [ jaa r]’, waa rbij het verbl ijf meest a l beg int in de zomer va n het eerste jaa r en eind ig t in de her fst of w inter va n het daa ropvolgende jaa r/de daa ropvolgende ja ren.
De h istor ische ter m ‘slaa f ’ roept onw i l lekeu r ig beelden op va n onv r ijw i ll ig heid, ont heemd i ng en on recht . Het gebr u i k va n de moder ne ter men ‘ tot slaa fgemaa k te’ en ‘slaa fgemaa k te’ is n iet zonder d iscussie. Som m igen v i nden ze te l a ng en om sl acht ig. A nderen v i nden d at ze te veel n ad r u k leg gen op het slavenverleden en te wein ig op de hedendaagse gevolgen va n slaver n ij. Weer a nderen v inden dat de focus nu te veel ver schu if t naa r de opgelegde toest a nd va n ‘een tot … gemaa k te’ en te weinig r uimte biedt voor de ident iteit va n de bet rok kenen. Daa r naast is, nog een d iscussiepu nt, de adequate weergave van de histor ische rea liteit van belang – en daar mee van histor ische ter men, ook a ls die beladen zijn Tot slot, a ls men de et y molog ie va n het woord ‘slaa f ’ st r i k t neemt , zou men dat woord n iet meer k u n nen gebr uiken in welke constr uctie dan ook . Het woord ‘slaaf ’ is afgeleid van het Slav ische vol k – de Slaven, d ie i n de v roege m iddeleeuwen door g roepen, zoa l s de V i k i ngen, B y za nt ijnen en A rabische h a ndela ren a l s l ijfeigenen werden verhandeld in Europa en het Midden-Oosten. In die zin was een ‘slaaf ’ ooit iema nd u it de Slav ische gebieden, ont r u k t aa n zijn t hu isla nd. Bij het gebr uik van ter men voor mensen met een onv r ije st at us volg ik de relevante wetenschappel ijke l iterat uu r. In d it boek gebr u i k i k da n ook ver sch i l lende
aa ndu id i ngen door el k aa r : tot slaa f gemaa k te, slaa fgemaa k te, bed iende, evena ls ter men u it de t ijd zelf, zoa ls ‘slaa f ’ , ‘ z wa r te jongen’ en dergel ijke. In een apa r t hoofdst u k ga i k u itgebreid in op de levensomst a nd igheden va n de tot slaa f gemaa k ten op Desh ima.
Japanse namen worden weergegeven met eerst de naam van familie of clan, gevolgd door de voor naa m. De t ra nscr ipt ie va n het Japa ns gesch iedt in de Hepbur n-Tra nscr ipt ie. In het a lgemeen spreek t men medek lin kers uit zoa ls in het Engels en k l in ker s zoa ls in het It a l iaa ns. De k l in ker s k u n nen kor t of la ng zijn; de la nge ‘a’, ‘o’ en ‘u’ worden weergegeven door een leng test reepje (macron). Deze t ra nscr ipt ie is consequent toegepast, ook a l zijn woorden en plaat sna men a nder s opgenomen i n de Woorden l ijst Nederla ndse Taa l van de Nederlandse Taa lunie. Om een voorbeeld te geven: Tōk yō en shōg un.
1 het waaier vormige, kuns tmatige eilandje D eshima in de baai van nagas ak i
P roloog
‘Op’t Eijlant Desima on se bescheijden plaets’1
Desh i m a, i k ben er bijn a . Nog een pa a r st appen en i k st a voor … ?2 Ooit wa s d it een k u n st m at ig ei l a ndje voor de k u st va n Naga s a k i, n auwel ijk s g roter da n t wee voetba lvelden, en eeuwen la ng het venster va n Japa n op de wester se wereld. Hier mochten de Nederla nder s a ls en ige westerl ingen h a ndel d r ij ven – onder s t r i k t toez icht en volgen s regel s d ie de Japa n se macht hebber s bepaa lden Zij w i lden zich bescher men tegen ongewenste bu iten la ndse i nvloeden en i n meng i ng i n hu n rel ig ie en best uu r. En toch gebeurde v ia die streng gecontroleerde plek iets onver wachts: de uit w isseling va n ken n is en cu lt uu r, d ie beide k a nten zou ver r ijken.
D ie weder z ijd se beï nvloed i ng du i k t som s op de mees t onver wachte plek ken op. I k her i n ner me een por selei nen schotelt je i n de col lec t ie va n
The Met ropolit a n Museu m of A r t in New York . Het komt u it A r it a in Japa n, beg in 18de eeuw, en toont in blauw een pit toresk st adje met een kerk toren naast glooiende heuvels waa rop een bu rcht st aat . Die bu rcht heef t wel een erg hoge schoorsteen. De cat a log us biedt t wee int r igerende mogelijk heden: het t a fereel zou Desh ima of een gezicht op Scheven ingen k u n nen zijn. De Scheveningers mogen zelf oordelen. Eén d ing weet i k zeker: de voorstel ling op het schotelt je k a n onmogelijk Deshima zijn, de voor ma lige Nederla ndse ha ndelspost in Japa n.
En wat i k h ier voor m ij zie l ig gen … t ja, wat moet i k zeg gen, ook d it h ier komt n iet overeen met de oeroude reis verha len u it m ijn k inder t ijd. Geen weids u it zicht over de baa i va n Nagasa k i. Het d icht stbijzijnde st u k je open water lig t zo’n t weehonderd meter ten zu idwesten. Tra m ra i ls en een st raat strek ken zich uit over wat v roeger de g rens van het eiland vor mde. Waar ooit een sloot Desh ima scheidde va n de st ad, st roomt nu een r iv ier. Geron k en gesner p Rechts van mij passeer t een paarse tram Daar is ook een zesbaansweg, die de ochtendspits nauwelijks aankan. Vroeger lag hier de landingsplek voor de v rachtboten . A a n de oost k a nt va n de oude ha ndelspost st aat nu een ged rocht va n een st a len br ug , gebouwd met een ouder wet se bout- en pencon st r uc t ie. Achter m ij l ig t een st raat met een Shel l-ben zi nest at ion . Een motor r ijder laat zijn mach ine met een hels k abaa l d raa ien. Ik steek de weg over en loop over een u lt ra moder ne, z wa r te, sla n ke loopbr ug va n st aa l met een houten dek . De br ug is veer t ig meter la ng, zo’n t ien keer la nger da n de stenen voor ga nger. Een elega nte con st r uc t ie, d at wel . Ze z weef t met
slecht s één f u nder ing aa n de st adsk a nt en steu nt l icht jes op wat er va n het oorspron kelijke eilandje nog over is. Waar t wee tot v ier eeuwen geleden een hoge, r uwe basa lt stenen muu r stond, met la nge ba mboepieken erbovenop, is er nu een lage, w itgek a l k te muu r. Slecht s een k lei n aa nt a l gebouwen is herbouwd en het st raat pat roon w ijk t a f va n het or ig ineel.
Desh i ma is geen ei la nd meer. Het l ig t i ngek lemd t u ssen de g r ijs-w it te eentonigheid van de stad. Opgeslokt door moder ne bebouw ing: woonhuizen, kantoorgebouwen, een parkeergarage en zelfs een radiotoren. Het heef t zijn icon ische waa ier vor m verloren en is t ient a l len meter s k lei ner geworden. Desh i ma is een sch i m va n wat het ooit wa s. I k had g raag met eigen ogen w i l len zien hoe het er toen u itzag: te laat, een paa r eeuwen te laat . Wat had i k a nder s k u n nen ver wachten? Dit is m ijn derde keer h ier Desh ima is n iet meer da n een open lucht museu m. En el ke keer dat ik hier ben, er vaa r ik het anders, door de voor tdurende verander ingen, reconstr ucties en toevoegingen d ie er in de loop der ja ren zijn gekomen.
Hoe g root moet een plek zijn om wereldgeschiedenis te kunnen schr ijven?
M i nu s c uu l bl ijk t g r o ot geno e g . H ier, op d it k lei ne ei l a ndje , z e t t en de Japa n ner s de wereld na a r hu n ha nd . Ze bra ken het ag ressieve over zeese ha ndel sst reven va n de wester se mogend heden en verk lei nden d ra st isch de k a n s op een verover i ng. L a at d ie wes terl i ngen hu n s pel let jes elder s
2. Blik op het op enluchtmuseum D eshima in nagas ak i
spelen: de Por t ugezen i n Macao, de Engelsen i n Ma leisië, de Spa njaa rden op de Fi l ippijnen en i n Me x ico. G een pu nt d at de Nederl a nder s z ich i n Ta iwa n vest igen, i n het nog a lt ijd bezien s wa a rd ige For t Zeela nd ia, wa a r ze i n 1662 a l snog werden verd reven . Ma a r i n Japa n t rok ken de heer ser s een du idel ijke g rens. Ze ont na men het ch r istendom zijn voed i ngsbodem – d ie on r u st stokende rel ig ie d ie de i nd iv iduele verbonden heid met God boven de loya l iteit aa n de Japa nse feoda le heer ser s stelde. Een geloof dat n au w ver we ven bleek met we s t er s e ag r e s sie . Eu rope s e h a ndel a r en en m issiona r issen moesten ver t rek ken. Met één u it zonder i ng: het ha ndjevol
Nederla nder s op Desh i ma .
Eeuwen later k reeg i k het i n m ijn hoofd om Japa n k u nde te st uderen, i n Oost-Berlijn. De Koude Oorlog stond op zijn hoog tepunt. Vanaf dat moment veranderde alles: ik begon de wereld om me heen te vergelijken en te contrasteren met mijn er var ingen van Japan. Ik zag schoonheid en details in dingen d ie me voorheen ontg ingen. Mijn ma n ier va n k ijken vera nderde rad icaa l. Japa n werd m ijn lens naa r de wereld. Waa r zou i k zijn zonder Desh ima?
Mijn v roegste her inner ing is er een van lezen. Dr ie tur ven hoog wandelde i k wekel ijk s na a r de bibl iot heek . I k ver slond er a l les wat los en va st zat , maa r voora l las i k over ver re la nden en ver vlogen t ijd. Op m ijn veer t iende ver jaa rdag k reeg i k een bijzonder cadeau: het boek Rei sen in Nippon. 3 Het bevat dr ie verha len van Duitsers die, zo’n t wee tot dr ie eeuwen geleden, er in wa ren geslaagd naa r Japa n te reizen en daa rover ver telden, over het la nd, de c u lt uu r, de men sen . I k wa s onder de i nd r u k va n hoeveel ze w isten te achterha len. Die reizigers waren Georg Heinr ich von Langsdor f f (1774-1852), Engelber t K aempfer (165 1-17 16) en Ph i l ipp Fr a n z B a lt h a s a r von Siebold (179 6 -1866). Va na f dat moment la s i k a l les over Japa n wat i k kon v i nden: k ra nten k n ipsels, novel len, ha ndboeken over econom ie en gesch ieden is, oude gesch r i f ten i n got i sche let ter s . Het wa s een hele zoek tocht , wa nt geboren en getogen in Oost-Du it sla nd was dat geen sinecu re. Ik g ing zelfs Japa n k u nde st uderen, een keu ze d ie a l lesbeha lve va n zel f sprekend wa s . Voor Oost-Du it se beg r ippen was het een compleet biza r en wereldv reemd idee. Ooit naa r Japa n reizen was toen een onberei kba re d room. Met de va l va n de Muu r k wa m d ie d room u it : i k mocht naa r Japa n . Si nd sd ien is het een onmisbaa r deel va n w ie i k ben. En het begon a l lemaa l met één boek . Ik heb het nog steeds; de l ichtblauwe k a f t is aa n f la rden. Wat er nog va n over is, heb i k voor zicht ig in het boek bewaa rd.
Dit had ik niet ver wacht: t wee Deshima-bezoeken op één dag. Het museu m is namelijk verdeeld in een linker- en rechterhelf t, elk gew ijd aan een andere
16 De s h i ma
per iode: de oude ha ndelspost va n 164 1 tot 1858, en de t ijd daa r na, tot 1903 . Bij de k assa k r ijg i k een folder en u it leg.
O p a a nw ijz i ng va n de st a f beg i n i k i n de rechterhel f t , va n a f de k a nt va n de st ad gezien. Dit deel representeer t de per iode va n de Nederla ndse handelspost. Van de or ig inele gebouwen is niets meer over, beha lve plek ken met aa ngest a mpte leemvloeren en en kele f u nder i ngsstenen. Nu st aa n er een t ient a l repl ica’s va n gebouwen in de st ijl va n de ja ren t ien va n de 19 de eeuw. Sinds mijn laatste bezoek zijn er f link wat bijgekomen. Ik wandel langs pa k huizen, de verblijven van het opperhoofd – de leider van de handelspost, de hoofdboek houder en de k apitein, een k a ntoor voor Japa nse a mbtena ren en een keu ken.
Ter w ijl i k r ond loop, pa s s e er t e en h a ndje vol ouder e A mer i k a nen i n s pijker br o eken en w it t e s ne a ker s . C h i ne s e d a met je s m a ken s el f ie s i n f leu r ige huu rk imono’s. Schol ieren in icon ische bla zer s en mat rozenpa k jes nemen het ei la ndje verder in beslag. Ineens besef i k : op Desh ima werd ooit Por tugees gesproken. Voordat de Nederlanders zich hier vestigden, woonden en werk ten er zo’n v ijfenzest ig jaa r la ng Por t ugezen in Nagasa k i. Kor te t ijd leefden ze ook op het ei la ndje. Zelfs na hu n ver t rek bleef het Por t ugees nog ger u ime t ijd de meest gebr u i k te t aa l in het cont act t ussen de Japa n ner s en de Nederla nder s. 4 En i k? Om i n Nijmegen m ijn proefsch r if t over Japa n te k u n nen sch r ijven, leerde i k Nederla nds in Leuven. Japa ns spra k i k a l. M ijn la ndgenoot Siebold, geneesheer en nat uu rk u nd ige op Desh ima, moest ook Nederla nds leren, én Japa ns. Hij zou u itg roeien tot een va n de beroemdste Japa nvor ser s en een sleutel f ig uu r in de overd racht va n wester se ken n is in Japan. Siebold zal in dit boek vaker ter ugkeren, zowel als bron van infor matie a ls va nwege zijn bijzondere leven s verhaa l dat sterk ver weven is met dat va n Desh ima .
I nt u s sen ben i k a a n de l i n kerk a nt va n het mu seu m bel a nd . Voor het echte Desh i ma moet i k h ier n iet zijn . H ier st aat een reu sacht ige maquet te va n de oude h a ndel spost , r u i m t w i nt ig v ierk a nte meter g root . Ze besla at pr ec ie s het s t u k g rond w a a r t wee eeu wen l a ng de ver m a a rde compagn iet u i n l ag Verderop s t a at een moder n bron zen k u n s t objec t v a n e ven i nd r u k wek kende a f me t i n gen . O ok z ijn er r epl ic a’s en ger e s t au r e er de bouw werken u it de t ijd n á de slu it i ng va n de h a ndel spos t i n 1858 . Toen zegde Nederland de pacht van het eiland op en verkocht haar eigendommen. Bu iten l a nd se h a ndel a ren ves t igden z ich i n g loed n ieuwe gebouwen . De Nederla nd se Ha ndel sm a at sch appij k wa m, gevolgd door het Nederla nd se con s u l a at , d ie beide weer ver t rok ken . En zo werd Desh i m a u itei ndel ijk omgeven door va n de zee gewon nen la nd en opgeslok t door bu iten la nd se h a ndel sneder zet t i ngen .
Zeker weten, i k had dolg raag een t ijd op het oude, ‘echte’ Desh ima w i l len leven. Hier, op de plek waa r wereldgesch ieden is werd gesch reven. Bijvoorbeeld om antropolog isch onderzoek te doen naar de cu lt uur en het dagelijk s leven va n de Japa n ner s. Sa menwerken met Siebold, een d roombaa n. Maa r opgesloten op een ei la ndje, hoe houd je dat vol? Dat ze h ier gesch ieden is sch r ijven is één d i ng. Het bl ijf t een leven op een opgehoopte k lu it aa rde. Wat doe je de hele dag? Wat doet zo’n leven met mensen? Ik w il er meer over weten. Ik ga zelf op onder zoek u it, a ls een moder ne Deshima-onder zoeker.
Het d agel ijk s leven va n de bewoner s va n toen ont ra felen en voora l a ntwoorden zoeken bij Siebold, die het ei la ndje a ls geen a nder kende. Hij heef t m ijn levensla nge liefde voor Japa n aa ngewa k kerd. A ls k ind verslond i k zijn reis verha len, gefascineerd door dat ver re la nd De d ra ng om te ontdek ken, te ont snappen aa n het bekende.
Ter ug naa r Desh ima. Niet u it nost a lg ie, maa r u it n ieuwsg ier igheid, om het verleden va n bin nenu it te beg r ijpen. Door in het a l ledaagse te du i ken, het sch ijnbaa r onbedu idende, hoop i k d ichter bij de mensen te komen d ie h ier leefden. Hu n verla ngens, hu n a ngsten, hu n d romen. Dit boek is m ijn zoek tocht naa r wat het betekent om t ussen cu lt u ren te leven, om je aa n te passen zonder jezelf te verliezen. Deshima laat me niet los, omdat het meer is da n een ei la nd . Het is een met a foor voor el ke plek waa r je je opn ieuw moet u it v inden. Missch ien zoeken we dat a l lemaa l wel: een plek waa r we, onda n k s a l les, een t hu is k u n nen ma ken.
3 . Het ei la nd en zijn bewoner s
‘ We hebben genoten van de tocht door de bergen en rond de middag bereikten we de top van een zeer hoge berg. Vanaf daar konden we de hele baai van Arima zien, de gebou wen van de stad Naga sa ki met alle st raten en wegen die er erg klein uitzagen, en Tsu ki shima dat op een merk waardige manier in de vor m van een open waaier i s gebou wd . ’1
Een ei la nd gaa n ze aa n leg gen. Dat za l onget w ijfeld n iet zomaa r een t ijdel ijke oplossi ng zijn Ma a r ver wacht je da n meteen dat het bedoeld is om mensen u it te slu iten? Om ze op vei l ige a fst a nd te houden, te bewa ken en te cont roleren? Toch is dat precies wat er gebeu r t . Ze ma ken mensen va n ver tot v reemden.
Het is een a mbit ieu s pla n: een neder zet t i ng voor de Por t ugezen i n de wateren voor Nagasa k i. In 1634 beg in nen de Japa n ner s met de bouw. Hu n keu ze va lt op een rot sacht ige la ndtong i n de baa i. De g rond st abi l iseren ze met pa len la ngs de omt rek va n het bouw ter rein en ze met selen stenen wa l len . Het gewon nen ter rei n wordt opgehoogd en ver stev igd met lagen va n stenen en aa rde, tot wel elf lagen hoog.2 Bij hoog water steek t het eiland zo’n t wee meter boven de zeespiegel u it . Het mater iaa l w innen ze door een heuvel a f te g raven ten westen va n het mag ist raat sk a ntoor va n Nagasa k i. Tenslot te wordt een kanaa l geg raven en lig t het eiland los van het vasteland. Het is m issch ien wel het eer ste k u n st mat ige ei la nd i n Japa n . Pet ieter ig , maa r het za l de wereldgesch ieden is ingaa n.3
I n d ie t ijd i s koopm a n Ver s t eeg hen een s i n Na ga s a k i . O p 1 febr u a r i 163 5 sch r ijf t h ij a a n zijn opperhoofd Couckeba k ker [Koeckeba k ker] va n de Nederla nd se fac tor ij i n H i rado over ver sch i l lende ha ndelsza ken . Ook meldt h ij het volgende: de Japa n ner s zijn bezig een ei la nd op te wer pen en ver voeren dagelijk s stenen voor de st raten daarop. De Por t ugezen zu l len op dat ei la nd gaa n wonen, a ls k ippen in een hok Ze zu l len ‘s nacht s worden opgesloten en bewa a k t . Hoe de Por t ugezen d it z u l len opnemen en hoe het hen za l vergaa n, za l de t ijd leren, zo beslu it Ver steeg hen zijn ber icht . Belang r ijk nieuws dus, zijn opperhoofd maa kt direct een aantekening in het dag reg ister, het boek werk waa r in gebeu r ten issen va n dag tot dag worden bijgehouden. 4
Het l ijk t a lsof de Japa n ner s haa st hebben . I n 1636 is het werk a l k laa r, bin nen een jaa r en d r ie maa nden, hoog u it a nderha lf jaa r na het bevel va n shōg u n Tok ugawa Iem it su om het ei la nd te bouwen . Va na f dat moment
De s h i ma
mogen de Por t ugezen zich a l leen dáá r vest igen, st r i k t bewaa k t, en dat na bijna honderd jaa r aa nwezigheid in Japa n.5
Er voeren de Nederla nder s en ig leedver m a a k? Ze komen zel f s k ijken, op 29 ju l i 1636, wa n neer ze i n Naga sa k i zijn om hu n geschen ken a a n de Japa nse gouver neu r aa n te bieden. Ze weten nog niet dat ze er v ijf jaa r later zelf opgesloten zu l len worden. Ook zij mogen da n a l leen in u it zonderl ijke geva l len en met toestem m ing va n de gouver neu r va n Nagasa k i het ei la nd verlaten, de komende 21 4 jaa r.
Op bevel va n de cent ra le autor iteiten bet a len 25 ver mogende st adsbewoner s u it Nagasa k i de bouwkosten, ongeveer 1500 k i lo zi lver.6 Dit is een aanzienlijk bedrag, maar ze zu llen hun opdracht niet met a l te veel tegenzin hebben u itge voerd Ze w i l len d at de Por t ugezen i n Naga s a k i ge ves t igd bl ij ven . Honderden fa m i l ies zijn i m mer s a f h a n kel ijk va n de ha ndel met deze bu iten la nder s . Een fa nt a st i sche i nvester i ng voor de Japa n ner s za l s t r a k s bl ijken, w a nt voor a l snog bl ij ven de Por t ugezen i n Naga s a k i om ha ndel te d r ij ven . Da a r na a st bet a len ze een for se pacht som, evena l s de kosten voor inr icht ing, repa rat ies en nieuwbouw va n en kele onderkomens, k a ntoren en pa k huizen, plus de uitgaven voor vers water, voedsel en a ndere benod igd heden . O p een plek d ie zo k lei n i s d at iedereen el k a a r bij een wa ndel ing om de paa r m inuten za l passeren.
De Por t ugezen hebben hu n int rek op Desh ima genomen, maa r a l snel gaat het m is. Beg in 1638 slaag t het Tok ugawa-shog u naat er in de maa nden la nge boerenopst a nd in de reg io Sh imaba ra ha rd ha nd ig neer te slaa n. Ongeveer tienduizend mensen worden geëxecuteerd. De hoofden van v ier aanvoerders, Japa nse k at hol ieke ch r istenen, worden a ls a fsch r i k wek kend voorbeeld op de zijk a nten va n de br ug naa r Desh i ma geplaat st . 7 I n de zomer va n 1638 mogen de t wee Por t ugese schepen d ie Naga s a k i bi n nenva ren nog hu n ha ndelswaa r verkopen. A a nnemelijk is dat er na hu n ver t rek nog Por t ugees per soneel op Desh ima achterbl ijf t om voorbereid ingen te t ref fen voor het volgende ha ndelsjaa r. Maa r een jaa r later vera nder t a l les. In de zomer va n 1639 verbieden de Japa n ner s n iet a l leen de ha ndel, maa r ook het verbl ijf va n Por t ugezen. De d r ie Por t ugese schepen d ie voor Nagasa k i ver sch ijnen, moeten rechtsom keer t ma ken. Of de bema nningen va n de schepen daa rbij nog aan land zijn gekomen, blijf t onduidelijk . Met de eerst volgende g unstige w i nd moeten ze ter ug zei len naa r Macao, met aa n boord een br ief va n de shōg u n . Da a r i n bevest ig t h ij onomwonden z ijn vol led ige verbod op het verbl ijf va n Por t ugezen in Japa n en op a l le ha ndel met hen.8
Het wordt stil op het eiland. Tot, opnieuw een jaar later, een schip de baai van Nagasa k i binnenvaar t. Het komt uit Macao met een Por t ugese delegatie
1 1 .
Eten & d r i n ken
‘Den 4den Augu st u s werd ’t accoord get rof fen, om, in de plaats van 100, nu 115 broodjes te hebben, ieder 6 ½ Tha yl z waar z ynde.’1
In 1600 zet ten de eer ste Nederla nder s voet aa n wa l i n Japa n. Si ndsd ien is er veel water door de zeeën gest roomd en zijn ze er vele ja ren gebleven . Het verbaast da n ook niet dat de Japa nse t aa l vol Nederla ndse woorden zit, voora l u it de zeevaa r t, maa r u it de Nederla ndse eetcu lt uu r? Daa r bl in ken de L age L a nden nu n iet bepaa ld i n u it Toch heef t Japa n ver ra ssend veel vocabu la ire ont leend aa n de Hol la ndse t a fel en keu ken.2
bonbon – bonbon ka kao – cacao shiroppu – siroop bi su ket to – beschu it en biscu it doroppu – d rop saf uran – sa f f raa n kan – bl i k hamu – ha m bīto – biet rimonāde – l imonade kōhi – kof f ie aru kōru – a lcohol bīr u – bier hoppu – hop ara k k u – a ra k zeneif ur u – jenever kor u k u – k u rk korōn-gara su – k roonglas doronken – d ron ken
Wat daa rbij opva lt, is wat de Japa n ner s n íet hebben overgenomen: na men va n Nederla ndse gerechten. Iedereen houdt va n eten, ook de Nederla nders, maa r c u l i na i re hoogst a ndjes? Die ontbreken nu een maa l . En wat je n iet hebt, k u n je n iet delen. Missch ien op één u it zonder ing na: ha m. Hamu, dat woord hebben de Japa n ner s wél overgenomen. Geen ingew i k keld gerecht, maa r gewoon een product . Toch zeg t die ha m veel over het dagelijk se leven
s h i ma
op Desh ima. In 1794 bijvoorbeeld laat opperhoofd Hem m ij zijn hof meester persoon l ijk de ha m cont roleren en verder roken. Vier jaa r later, na de g rote brand die het eiland g rotendeels in de as leg t, k r ijgen de Nederlanders van de Chinezen een t y pisch troostpak ket: v ier potten Chinese arak en v ier stuk ken ham. Ook de Japanners blijken dol op hamu . De Nederlanders tra kteren hen er g raag op, en de Japa n ner s komen er zelfs regel mat ig om v ragen. Ter ug naa r het over zicht je met leenwoorden. Daa r t ussen spr ing t voora l één c ategor ie i n het oog: Hol la nd se d ra n k woorden, en ongelofel ijk veel . Dat zeg t a l les over de plek d ie d ra n k i n neemt op het ei la ndje. Het woord ‘doronken’ , d ron ken, is zo’n sprekende vondst, een veront r ustende ook . Zie bijvoorbeeld deze a a nteken i ng u it 1772 , een va n de vele soor tgel ijke. Op dezelfde dag dat opperhoofd Feit h op hof reis ver t rek t, zo zie je maa r weer, wa nt a ls de k at va n hu is is, da nsen de mu izen op t a fel, slaat zijn ver va nger op Desh i ma de t i m mer ma n i n de boeien en laat hem zijn roes u it slapen. Die is na mel ijk ladder zat en ged raag t zich slecht: [H]em onder een scher pe cor rect ie weeder ont sloeg.’3 En er is meer. De hof meester molesteer t in een dron ken bui de Japa nse koelies. Een st raa lbezopen ‘ v r ijgemaa k te slaaf ’ va lt met een mes een onderkoopma n aa n. De t u i n ma n bela ndt i n het geva ng voor z ijn openba re d ron ken sch ap, ‘des eijnde te probereeren of d it va n meer ef fec t zoude weesen d a n m ijne d agel ijk se ver m a n i ng ’ . 4 Zieh ier de ongewen ste ef fec ten va n een bor rel teveel . En k ijk een s, naa r verlu idt is het eer ste Nederl a nd se ged icht d at i n 1745 i n het Japa n s werd ver t a a ld, u itgerekend een d r in k l ied.5 Je zou w i l len weten wel k l ied dat was.
Maa r veel meer da n f la rden va n zu l ke verha len en losse woorden is er n iet overgeleverd. Wat we wel nog hebben, zijn de reis verslagen va n de ma nnen die Japan aandeden. Soms va lt daar in, verscholen in de beschr ijv ingen, toch een glimp op te va ngen va n het dagel ijk s leven op Desh ima. Ter ug t hu is na een lange reis om de ha lve wereld – Java, China, Thailand, Ceylon, Benga len, Ind ia … en Japa n – schr ijf t scheepschir u rg ijn Merk lein over zijn avont u ren i n de Oost en t u s sen de regel s door du i k t m i s sch ien wel het a l lereer ste ber icht op over eten en d r in ken op Desh ima
‘Maar omdat de Nederlandse schippers de hele t ijd helemaa l niets te doen hebben, totdat ze weer weg w i l len; du s bl ijven ze, eten en d r i n ken, en zijn goedgemutst . Daa r voor st aa n er t wee gebouwen op K isma, of Disma, aa n het ene ei nde: één, voor het plezier, de conver sat ie en het ver maa k va n de Nederla nder s: het a ndere er tegenover, om te eten en te d r in ken; wa nt d a a r is een Japa n se ga st heer, d ie zijn ga sten vele k lei ne schotel s voor zet; waa r in a l het vlees k lein is, a ls geha k t, gesneden, en het meeste
‘Echter, zal ik allang voor jou en Oine zorgen . ’1
Siebold sch r ijf t op 15 november 1823 n a a r hu is, en kele m a a nden n a z ijn aa n komst in Japa n:
‘ M ijn d ierba ren, […]. Ook i k heb m ij a a n de oude Hol la nd se gewoonte onder wor pen en m ij t ijdel ijk met een l ief t a l l ige zest ienja r ige Japa n se verbonden, d ie i k n iet g raag voor een Eu ropese zou in r u i len Bijgesloten is een br ief va n m ijn Sonook isa ma aa n m ijn l ieve (!) moeder. Ze wenst h a a r voora l gelu k en gezond heid en zeg t d at ze me heel er g l ief heef t .
Bewaa r d it bijzondere aa nden ken ’2
Het ver tel len va n d it n ieuw s aa n zijn oom L ot z, zijn pleeg vader, za l m issch ien n iet zo’n probleem z ijn geweest , m a a r a a n z ijn moeder? Uit z ijn br ieven bl ijk t hoe wa r m hu n ba nd is, voora l met haa r. H ij deelt met haa r hoe het met hem gaat en wat hem bezighoudt, zoa ls nu, wa n neer h ij haa r sch r ijf t: ‘I k heb een v rouw leren ken nen.’ Had h ij er per soon l ijk met haa r over kunnen spreken, dan zou hij haar zeker ger ustgesteld hebben. ‘Moeder, i k ma a k het goed . ’ H ij zou ha a r t rot s w i l len ma ken: ‘ Moeder, i k ben een ma n, een goede ma n.’ En h ij zou hopen op haa r goed keu r ing: ‘ Moeder, i k koos voor een v rouw va n een a nder ra s. Ze is Japa nse, ze behoor t bij een va n de g rote A ziat ische civ i l isat ies.’ Toch weet Siebold ook dat zijn keu ze voor een publ ieke v rouw eigen l ijk geen onder wer p is om open l ijk over te praten, zeker n iet in een br ief d ie st ra k s m issch ien door iedereen gelezen k a n worden. Daa rom st uu r t h ij zijn moeder niet a l leen zijn eigen woorden, maa r ook een br ief va n zijn gel iefde erbij. H ij ver t rouw t op zijn moeder s beg r ip. H ij w i l haa r laten weten dat h ij va n deze v rouw houdt , ook a l za l h ij haa r moeten achterlaten En dat de liefde weder zijds is Wa re liefde laat zich n iet va ngen in wereldse g renzen.
Hoe ziet het leven va n een m a n op Desh i m a er u it? Hu n eigen v rouwen mogen ze n iet meenemen, volgen s de Japa n se regel s is a l leen per soneel toegest aa n dat noodza kel ijk is voor de ha ndel.3 De ma nnen verbl ijven daa r een jaa r, vaa k meerdere ja ren achter el k aa r. Op de schaa rse momenten dat ze het eila nd mogen verlaten, st aa n ze onder st r ik t toezicht . Int iem cont act met ge wone v rouwen i s verboden : ‘ De w yl ‘er geen eerlyke v rouwen op
ly f st ra f ’ op Desh i ma mogen komen. 4 A l t wee maa nden na de verhu izi ng va n de Nederla nders naa r Deshima in 164 1 plaatsen de Japa nners een waa rschuw ingsbord bij de inga ng. Het st aat en kele meter s voor de stenen br ug naar Deshima, aan de rechter kant, vanuit de stad gezien. Twee eeuwen lang za l het daa r bl ijven st aa n, met v ijf toega ngsregels in het Japa ns. De eer ste regel lu idt: ‘ Vrouwen, beha lve prost it uees, zijn n iet toegest aa n.’
Een jaa r eerder werd in Hirado nog een Nederla nder ont hoofd omdat h ij was bet rapt op overspel met een get rouwde Japa nse v rouw.5 Maa r v rouwen bl ij ven oh zo onweer st a a nba a r. Opperhoofd Doef f sch reef onder weg op zijn hof reis d it Japa nse ged icht je.6 H ij zag i n een t heehu is i n Edo meisjes vl iegens vlug tof u sn ijden. De ver t a l ing lu idt:
Zo bliksem snel zijn je ar men/
Leen ze mij/
Een k u ssen voor onder weg
Ook opperhoofd Bi k kon zijn ogen n iet va n de Japa nse v rouwen a f houden. Tijdens een bezoek aa n het t heater in Osa k a t uu rde h ij met zijn k ijker naa r de v rouwen op ba l kon s en i n de za a l beneden . ‘ Dit veroor za a k te echter zoveel gelach en opschudd ing bij de toeschouwer s va n de lagere k lasse dat i k a l snel m ijn n ieuwsg ier igheid opga f.’7 Bl ijf t het voor de Nederla nder s bij k ijken? K ijken naar hun schoonheid, naar hun ogen, hopend op een glimlach?
De fasci nat ie voor Japa nse v rouwen is t ijd loos, maa r de en igen op w ie de Nederla nder s mogen hopen, zijn a l leen besch i kbaa r voor geld. It ’s a ma n’s world. Ma n w i l v rouw.
De v rouwen komen u it de plezier w ijken in Ma r uya ma, hemelsbreed zo’n zeshonderd meter van Deshima.8 Meisjes van plezier, yūjo. Ze worden ook oranda- yuki genoemd: ‘zij d ie met Hol la nders gaa n’.9 ‘Heeden 35 meysjes van plesier op ’t eiland […],’ schr ijf t opperhoofd Romberg.10 Man w il v rouw. Man k r ijg t v rouw. A ls de mannen een bezoek brengen aan de t heehuizen, voor een kopje t hee of een beetje gezelschap A ls ze naa r de bordelen va n M a r u ya m a ga a n . A l s de gei sh a’s u it M a r u ya m a n a a r Desh i m a komen, feesten en par tijen opluisteren met hun zang, dans en gezelschap. ‘De dag in v rolijk heid geëindigd,’ staat er genoteerd.11 A ls de geisha’s voor een paar uur op het eiland zijn, ook voor momenten met een man. ‘ Weeder fris v rolyk geweest het serail bestond in 10 meijden waar onder t wee voor mijn gebr uikt, de rest oud v u ijl om te dienen voor de samsie.’12 A ls de mannen ‘meiden in dienst nemen’. Dit geef t ‘dik w ijls en meest a ltijd tot eenen gemeenzamen omgang aanleiding, die, naar onze Europesche begrippen, niet zedelijk en eerbaar is’.13
16. Tot slaa f gemaa kten
‘Gela ste, dat men hem in een lap zeijldoek met zand ge vuld aan de Japanders o vergaf, om buiten de Ca vallos te worden in zee ge wor pen . ’1
A l i n de 18de eeuw spra k opperhoofd Hem m ij zich u it: het recht mag n iet af hangen van iemands k leur of geboor teg rond. Voor die tijd een voor uitstrevende gedachte, d ie t ijdens het door zoeken va n de a rch ieven va n Desh ima bl ijf t na zinderen. Hoe moet dat geweest zijn voor Siebold, een jonge a r t s?
Hoogopgeleid, gepromoveerd, af komstig uit een gegoed kat holiek gezin, met belangstelling voor de volken kunde, en toch schaf t ook hij zich een tot slaaf gemaa k te aa n. Wat Siebold zel f over slaver n ij dacht, bl ijf t onbekend. Ook va n zijn col lega’s op Deshima ontbreken du idel ijke st a ndpu nten, op en kele u it zonder i ngen na . Wat wél zichtbaa r is, zijn de sporen va n een s y steem waar in mensen verhandeld, ingezet en vergeten werden. De geschiedenis van Desh ima best aat u it meer da n ha ndel, nat uu ronder zoek en ont moet ingen met Japa n ner s. Er zijn ook schaduwen, verha len d ie n iet i n logboeken of reisverha len st aan, maar zich t ussen de regels opdr ingen. Wie zich verdiept in het dagel ijk s leven op het ei la nd, k a n daa r n iet om heen.
Ook i n Siebold s t ijd wa ren er sla a f gem a a k ten op het ei la ndje. Zo wa a rschuwde ‘een der k lei ne Java sche jongens’ ooit medewerker Abels dat de Japa nse koel ies aa n het stelen wa ren. Abels reageerde echter n iet, hoewel toezicht houden zijn t a a k wa s . De ‘ jongen’ bleef a a nd r i ngen, ma a r Abels k neep hem zo ha rd in de a r m dat h ij sch reeuwend va n de pijn weg rende, achter volgd door Abels. Op de v raag van opperhoofd De St urler ant woordde Abels dat h ij ‘n iet bewaa k t w i lde worden door een slavenjongen’.
Siebold zelf had dus ook een slaa fgemaa k te, Orson. Op 16 december 1825 schreef hij vanuit Deshima aan zijn belangenbehar tigers Ten Br ink en Reijnst va n het k a ntoor Ten Br in k & Co in Bat av ia: ‘Het zou me een genoegen zijn m ij in het komende jaar een Ma leise jongen te st uren (ik heb hier uitgebreid met Pistor ius over gesproken en h ij za l het met U bespreken).’2 Of d it een concept of een a fsch r if t va n een br ief is, is n iet bekend . Een jaa r later, op 20 december 182 6, sch reef Siebold opn ieuw een doc u ment , onder tekend door Va n O ver meer Fisscher, scr iba en pa k hu ismeester op Desh ima:
‘Ik ondergeteekende bekenne bij deze, dat de slave jonge genaa md Orson, d ie m ij bij Acte op den 1 4 n Ju ny 1825 voor de Not a r is Hey n is gepasseerd
i n eigendom is toegekomen en volgens ex t ract d d 10 Ju ny No. 20261 u it het Reg ister der L ijfeigenen behoorl ijk op m ijn naa m is overgebrag t door m ij is a fgest aa n aa n den Heere Ph. Fr. Von Siebold woonacht ig a l hier, ten welken behoeve ik belove deze slaaf te doen blijven en daar van te Batav ia de behoorlyke over sch r y v ing te zu l len bewerk stel l ingen. Dezima . ’3
De sa la r isa f reken i ngen helpen om de reisbeweg i ngen va n Va n O ver meer Fisscher en negot ieboek houder Verkerk P istor iu s te recon st r ueren . Va n
O ver meer Fisscher ver t rok ei nd 1823 , na en kele ja ren op Desh i m a, na a r
B at av i a en keerde i n de zomer va n 1825 ter ug. Ken nel ijk kocht h ij kor t voor zijn ver t rek in Bat av ia een ‘slaa f ’ , Or son, d ie h ij meena m naa r Japa n.
En kele maa nden later, op 16 december, sch reef Siebold een br ief aa n zijn bela ngenbeha r t iger s waa r i n h ij om een ‘slaa f ’ v roeg. Wa s d it slecht s een ont wer p, vandaar de tek st in het Duits, en werd de br ief nooit verzonden? Of ging het om een echte br ief, die hij v ier dagen later met het schip naar Batav ia meest uu rde? Verkerk Pistor ius was eveneens aa n boord. In de zomer va n 1826 ar r iveerde opnieuw een schip in Nagasa k i. Verkerk Pistor ius was ter ug, maa r ken nel ijk zonder Siebolds tot slaa fgemaa k te, wa nt en kele maa nden later, in december, droeg Van Over meer Fisscher het bezit van Orson of f icieel op Siebold s n a a m over. Va n O ver meer Fisscher zou de papieren later i n Bat av ia in orde ma ken. Een dag na de overd racht ver t rok h ij opn ieuw voor een t ijdel ijk verbl ijf in Bat av ia.
L aten we een sprong ter ug in de t ijd ma ken, naa r de ont va ngst zaa l va n opperhoofd Hemmij, zoa ls te zien op een Japanse schilder ing uit 1797.4 Hemmij zit aa n de rechterk a nt va n de n ieuw jaa r sfeest t a fel. Tev reden k ijk t h ij naa r zijn acht compag niemannen, die zichtbaar genieten van hun eerste dran kje en het voor uitzicht op een r ijke maa lt ijd. Vier ‘slaven’ voorzien iedereen van d ra n k, ter w ijl v ier a nderen mu ziek ma ken in de naastgelegen r u imte; een in k ijk in de welva rende wereld va n Hem m ij en zijn ma n nen. Zo’n v ijf jaa r eerder bezat Hemm ij t waa lf slaa fgemaa k ten, de bot telier en de scr iba ieder één Hu n na men st aa n ver meld in de docu menten va n Deshima In d ie va n het jaa r daa r na bl ijken er t ien aa nwezig te zijn, met ver meld i ng va n hu n namen, maar niet hun eigenaren. Wat er met de verdwenen slaafgemaa kten gebeu rde, is ondu idel ijk . Mogel ijk zijn ze overleden . Ook is n iet ver meld wa a r de t wee n ieuwkomer s va nd a a n z ijn gekomen . Da a r n a ontbreken verdere gegevens.
Hemm ij overlijdt in 1798 en zijn ‘slaven’ worden op het eerste schip ter ug naar Batav ia gezet. Dat schip zinkt echter voor de kust, moet worden gerepareerd en ver trekt pas het jaar daarop, eind juni. In de tussentijd huisvesten de
A f beeld i ng omslag: Voorg rond: det a i l va n een zijdesch i lder i ng u it ei nd 18de eeuw, onge-
sig neerd; kopie naa r een rolsch i lder i ng va n Wat a nabe Shū sek i (1637-1707) u it 1699 © The
Tr u stees of t he Br it ish Mu seu m, L onden . Invent a r isnu m mer : 194 4 ,101 4 ,0.22 . Achterg rond: sch i lder i ng va n (atel ier va n) K awa ha ra Keiga, ci rca 183 3 - ci rca 1836. © R ijk smuseum, A msterdam . Invent ar isnum mer : NG-1 19 0.
Ont wer p omslag: Cel i nes zaa k
Ont wer p bi n nenwerk : Cr iu s Group, Hu lshout
isbn 978 94 6456 63 4 5 n ur 692
© 2025 A n ne Sey, p/a Uitgever smaat schappij Wa lbu rg Per s, Zut phen © 2025 Uitgever smaat schappij Wa lbu rg Per s, Zut phen
w w w wa lbu rg per s.n l
A l le rechten voorbehouden . Niet s u it deze u itgave mag worden ver veelvoud igd, opgeslagen i n een geautomat iseerd gegevensbest a nd, of openbaa r gemaa k t , i n en ige vor m of op en ige w ijze, het zij elek t ron isch, mecha n isch, door fotokopieën, opna men of en ige a ndere ma n ier, zonder voora fgaa nde sch r i f tel ijke toestem m i ng va n de u itgever.
Zoveel mogel ijk is get racht de event uele recht hebbenden va n de a f beeld i ngen te achterha len
Recht hebbenden d ie i n d it verba nd n iet zijn benaderd wordt ver zocht zich met de u itgever i n verbi nd i ng te stel len
Deshima was t wee eeuwen lang een Nederlandse neder zet ting op een kunstmatig eilandje voor de kust van Nagasaki en de plek waar tus sen 1641 en 1858 de Hollanders als enige westerlingen handel mochten drijven met de Japanners. Aan de hand van reisverslagen, kaar ten, archief stukken, brieven, af beeldingen en persoonlijke verhalen neemt Japankundige Anne Sey je mee terug in de tijd naar deze bijzondere afgesloten wereld Hoe zagen de dagen van de bewoners eruit? Hoe kleedden ze zich, wat k wam er op tafel, en hoe richt ten ze hun ver trekken in? Van welke muziek genoten ze, en wat deden ze in hun vrije tijd?
Deshima biedt een fascinerend inzicht in het dagelijks bestaan van deze kleine gemeenschap. Dompel je onder in een wereld vol contrasten, waar handel en de uit wis seling van kennis en cultuur, nieuwsgierigheid en isolement, Oost en West samenk wamen
Anne Sey studeerde Japankunde en promoveerde in de bedrijf skunde. Ze publiceer t over de culturele wis selwerking tus sen Nederland en Japan. Eerder verscheen van haar hand Ter ug naar Japan (2021)
walburgpers.nl
