P eter de Bruijn & Elli Bleeker
ANNE FR A NK, schrijf ster
w alburg pers
Deze u itgave is tot st a nd gekomen da n k zij onder steu n i ng va n het P rofessor va n W i nter Fond s te Oegstgeest en het Fond s voor de Geld- en Ef fec ten ha ndel te Naa rden .
Omslaga f beeld i ng: A n ne Fra n k, foto u it mei 194 2 Ha nd sch r i f t u it Het
Achterhui s, br ief 9 ok tober 194 2 . Bi n nen f lap: School foto Jood sch Lyceu m, december 194 1 . Col lec t ie A n ne Fra n k St icht i ng , A msterda m .
Omslagont wer p: Rouwhor st & Va n Roon
Ont wer p bi n nenwerk : Cr iu s Group, Hu lshout
Redac t ie: Ma rc va n Zog gel
isbn 978 94 6456 636 9 n ur 621 | 689
w w w.wa lbu rg per s.n l
w w w.huygens.k naw.n l
© 2025 Onder zoek, tek st en toel icht i ngen: Huygens Inst it uut voor Nederla nd se Gesch ieden is en Cu lt uu r (K NAW ), A msterda m
© 2025 A f beeld i ngen ma nu scr ipten: A n ne Fra n k St icht i ng , A msterda m © 2025 Uitgever smaat schappij Wa lbu rg Per s, Zut phen
A l le rechten voorbehouden . Niet s u it deze u itgave mag worden ver veelvoud igd, opgeslagen i n een geautomat iseerd gegevensbest a nd, of openbaa r gemaa k t i n en ige vor m of op en ige w ijze, het zij elek t ron isch, mecha n isch, door fotokopieën, opna men, of en ige a ndere ma n ier, zonder voora fgaa nde sch r i f tel ijke toestem m i ng va n de u itgever.
In ver sch i l lende la nden, waa ronder Nederla nd, va l len n iet a l le tek sten va n
A n ne Fra n k i n het publ iek domei n Het auteu r srecht op d ie tek sten ber u st bij het A n ne Fra n k Fond s te Ba zel In deze publ icat ie citeren w ij u it deze tek sten, bi n nen de k ader s d ie het auteu r srecht daa r voor biedt .
De u itgever heef t er naa r gest reefd de rechten met bet rek k i ng tot de opgenomen i l lu st rat ies volgens de wet tel ijke bepa l i ngen te regelen . Degene d ie desonda n k s meent zekere rechten te k u n nen doen gelden, k a n zich a lsnog tot de u itgever wenden
In houdsopgave
In leid i ng
‘ I k z a l hoop i k a a n jou a l les k u n nen toe ver t rouwen, zoa l s i k het nog a a n n iema nd gek u nd heb, en i k hoop dat je een g rote steu n voor me zu lt zijn.’ Deze in m iddels wereldberoemde regels zijn de eer ste d ie A n ne Fra n k in haa r rood-w it ger u ite dagboek schreef, op de dag van haar der tiende ver jaardag, 12 juni 194 2 . Een profet ischer beg in is nauwel ijk s den kbaa r. A ls A n ne een k leine maa nd later met haa r ouder s en zus Ma rgot gaat onderdu i ken in het Achterhuis aa n de Pr inseng racht 263, wordt haa r dagboek haa r bela ng r ijk ste steu n en toeverlaat . Dat za l het bl ijven in de t wee jaa r dat A n ne met haa r fa m i l ie ondergedoken zit, samen met het echtpaar Van Pels en hun zoon Peter en met Fr it z P fef fer, een t a nd a r t s va n i n de v ijf t ig met w ie A n ne h a a r k a mer en sch r ijf t a felt je moet delen . Dat leidt geregeld tot spa n n ingen en ir r it at ies, d ie A n ne in haa r dagboek v a n z ic h a f s c h r ijf t . Z e ver t r ou w t dez e en a nder e ge vo elen s volop aa n het papier toe, naast het meer dagel ijk se ver slag va n de om s t a nd ig heden en gebeu r ten i s sen i n het Achterhu i s en daarbuiten. Haar dagboek is haar uitlaatk lep. Zoals ze op 16 maar t 194 4 noteer t: ‘Het f ijnste va n a l les v ind i k nog dat i k wat i k den k en voel ten m inste nog op k a n sch r ijven, a nder s zou i k compleet st i k ken! ’
H a a r r oo d-w it ger u it e a lbu m wordt a l s nel me er d a n e en gewoon puberdagboek : naa st een u it laat k lep en een plek voor zel f ref lec t ie vor mt haa r dagboek ook een k lei n l itera i r laborator iu m. A l v roeg leg t A n ne een k r it ische houd ing ten opzichte va n haa r eigen tek sten aa n de dag. Zo’n d r ie maa nden nadat ze haar dagboek is begonnen, herleest ze eerder geschreven tek sten en voorziet die va n com ment aa r. Ze doet d it, zo schr ijf t ze, ‘ voor de verbeter i ng of om de d i ngen va n m ijn n ieuw st a ndpu nt te bek ijken’ (28 september 194 2).
Beg i n december 194 2 heef t A n ne haa r eer ste dagboek bijna volgesch reven en beg int ze in een n ieuw sch r if t . Dit sch r if t – of misschien waren het er meer – bleef niet bewaard, wel t wee latere
ca hiers uit de per iode december 1943 tot aug ustus 194 4 . Daar in is te zien dat A nnes dagboek zich in de loop va n de t ijd ont w i k kelt tot een vei lige oefen r u imte waa r ze haa r sch r ijf vaa rd igheid k a n vor men en aa nscher pen. Wa nt dat is wat ze u iteindel ijk w i l: va n schr ijven haar beroep ma ken. Op 1 1 mei 194 4 schr ijf t ze: ‘ Nu over iet s a nder s: Je weet a l la ng dat m’n liefste wens is dat i k een maa l jou r na l iste en later een beroemde sch r ijfster za l worden. Of i k deze g root heid s - (wa a n z i n!)neig i ngen ooit tot u it voer i ng z a l k u nnen brengen dat za l nog moeten bl ijken, maa r onder wer pen heb i k tot nu toe nog wel.’
Op het moment dat A nne deze zinnen schr ijf t, is ze a l ger uime t ijd bezig om haa r a mbit ies te ver wezen l ijken. Niet a l leen houdt ze a l bijna t wee jaa r haa r dagboek bij, ook is ze ha lver wege 1943 begon nen met het sch r ijven va n verha len, deels f ict ief en deels geba seerd op gebeu r ten issen i n het Achterhu is, werk t ze a a n een kor te roma n, Cady’s le ven, en houdt ze een bloem lezing bij va n cit aten en f rag menten u it boeken d ie haa r i nspi reren, het Mooie-zinnenboek. En haa r g rootste schr ijf project moet da n nog beg innen: een literaire roma n over het Achterhuis, gebaseerd op haa r dagboek aa nteken ingen.
Het idee daar voor ontstaat als A nne en de andere onderduikers op 2 8 m a a r t 19 4 4 op R ad io Ora nje een oproep horen over het bela ng va n oorlogsdagboeken voor het nageslacht . ‘ Stel je eens voor,’ sch r ijf t ze een dag later in haa r dagboek, ‘hoe interessa nt het zou zijn a ls i k een roma n va n het Achterhu is u it zou geven’. Het opzet ten en u itden ken va n een rom a n i s voor A n ne iet s a nders da n het simpelweg herschr ijven va n haa r dagboek, en de voorbereid ing neemt da n ook een f l in k aa nt a l weken in beslag. Op 20 mei 194 4 is het zover: ‘Eindelijk na heel veel over peinzingen ben i k da n met m’n “het Achterhu is” begon nen, in m’n hoofd is het a l zover a f a ls het a f k a n, maa r in werkel ijk heid za l het wel heel wat m inder gauw gaa n, a ls het wel ooit a f komt . ’ In de weken die volgen werkt ze koor tsachtig aan haar roman.
Ze her sch r ijf t haa r dagboek aa nteken ingen op ingen ieu ze w ijze tot een spa n nende ver tel l ing , compleet met plot l ijnen en u itgewerk te per sonages. Ze bl ijf t h ier volop mee bezig tot kor t voor
4 aug ustus 194 4, de dag waarop de onderduikers in het Achterhuis worden gea r resteerd en weg gevoerd. A n nes dagboeken en haa r andere manuscr ipten blijven achter, en worden later die dag door de helper s in vei l igheid gebracht .
De boekuitgave van Het Achterhuis die na de oorlog verschijnt, in 1947, staat wereldw ijd bekend als ‘het ’ dagboek van A nne Frank. In werkelijk heid, zo blijkt pas veel later, is de tek st een compilatie v a n f r ag ment en u it de oor s pron kel ijke d agboek t ek s t en, het ma nu scr ipt va n Het Achterhui s en de Achterhu is- schet sen u it A n nes verh a a lt jesboek , sa mengesteld door O t to Fra n k . Deze boek u itgave is ontegen zeg gel ijk va n h istor ische waa rde, maa r ont neemt het zicht op het belang r ijke onderscheid t ussen A nnes dagboek en haa r roma n. Daa rdoor zijn haa r l itera i re i ntent ies en k wa l iteiten la nge t ijd onderbel icht gebleven.
I n A nne F ra n k , sc hrij f ste r w i l len we r e c ht do en a a n dez e aspecten door de ont w ik keling te volgen die A nne a ls schr ijfster door maa k t va na f het moment dat ze in ju n i 194 2 a ls jong , spont aa n meisje va n der t ien haa r rood-w it ger u ite dagboek beg i nt, tot aa n de meer k r it ische, int rospect ieve A nne zoa ls die u it haa r dagboek uit 194 4 spreekt en die a lles op a lles zet om haar literaire ambit ie te rea liseren. Zo schr ijf t ze op 22 januar i 194 4 dat ze zich nog maa r moeilijk k a n ident if iceren met de ‘onbedor ven ba k v is’ d ie ze a nderha l f jaa r geleden wa s: ‘I k schaa m me werkel ijk a ls i k de blad zijden lees d ie over onder wer pen ha ndelen d ie i k het l iefst mooier me voor stel. Ik heb het zo on f ijn neergesch reven! ’
Hier is een sch r ijfster aa n het woord d ie in a nderha lf jaa r t ijd aanzienlijk is gegroeid en nu ontev reden is over de manier waarop ze de gebeur tenissen heef t beschreven. Een schr ijfster die k r itisch naa r haa r eigen werk k ijk t: ‘I k zel f ben m’n scher pste en beste beoordelaar hier, ik weet zelf wat goed en niet goed geschreven is’ (5 apr i l 194 4). Het herschr ijven va n haa r dagboek aa ntekeningen voor Het Achterhuis vereist dat ze rekening houdt met een ex ter ne lezer, en met de blik va n deze bu itenst aa nder beg int ze ook naa r zichzelf te k ijken. In de loop va n de t ijd vera nderen de spont a ne, ongedwongen dagboek aa ntekeningen in bespiegelende br ieven waa r in A n ne zichzelf – a l sch r ijvend – onder zoek t .
A nne F ra n k , schrij f ster komt voor t u it onder zoek n a a r de or ig i nele h a nd sch r i f ten, d ie de ‘ papieren sporen’ d r agen va n h a a r sch r ij ver sch ap i n de vor m va n doorh a l i ngen en toevoeg ingen. Daa r naast gaa n we d ieper in op een vergel ijk ing t ussen h a a r o or s pr on kel ijke d a g b o ek br ie ven, h a a r ‘ r om a n v a n he t
Achterhu is’ en haa r a ndere f ic t ieve tek sten . Deze combi nat ie va n ma nuscr iptonder zoek en tek st vergel ijk ing stelt ons in st aat om verschi l lende aspecten va n haa r ont w i k keling a ls schr ijfster op de voet te volgen.
We z ien hoe A n ne a l snel op zoek ga at n a a r een c reat ie ve m a n ier va n sch r ij ven – de br ief vor m – d ie het bijhouden va n een gewoon dagboek over st ijg t . In t wee jaa r t ijd ont w i k kelt ze de br ief vor m en de rol va n haa r f ict ieve v r iend in ‘K it t y ’ tot een inst r ument dat haa r in st aat stelt om haa r roma n naa r een hoger pla n te t i l len.
A n ne s t a at z ic h zel f l it er a i re v r ijheden toe m a a r leg t z ic h a l s s c h r ijf s t er vo or e en br e der publ iek o ok b ep er k i ngen op. Haa r professionele benader i ng bl ijk t ook u it haa r zorg v u ld ige redac t ieproces: ze ga at heel bew u st en precies te werk bij het omwerken va n haa r dagboek tot roma n. Ze gebr u i k t speci f ieke m iddelen om va n haa r dagboek ver slagen spa n nende verha len te ma ken. Daa rbij maa k t ze doordachte keu zes over gevoel ige onder wer pen zoa ls haar verliefd heid, lichamelijke ont w ik keling en de moei l ijke relat ie met haa r moeder.
Dat A n nes ont w i k kel i ng a l s sch r ijf ster sa menva lt met een persoonlijke g roei is niet a lleen ter ug te zien in de manuscr ipten, m a a r bl ijk t ook u it i n houdel ijke en t hem at i s c he ver ba nden t u s sen h a a r tek s ten . Ver sch i l lende f i losof i sche en spi r it uele bespiegelingen keren herhaa ldel ijk ter ug, worden u itgewerk t en verdiept . We zien hoe A nne ex per imenteer t met het beschr ijven va n ter ugkerende t hema’s a ls zelfont w i k keling, v r iendschap en de nat uu r.
Het Achterhu i s is het meest gelezen Nederla nd st a l ige boek ter wereld . Met ver t a l i ngen i n meer da n zevent ig t a len en t a lloze bewerk i ngen tot toneelst u k ken, f i l ms en telev isieser ies is het n iet meer weg te den ken u it de her in ner ingscu lt uu r va n de
Jodenver volg i ng en de Holocaust . Mi nder bekend is dat achter het boek een fa sci nerende ont st a a n sgesch ieden is schu i lga at . Anne Frank, schrij fster il lust reer t de st at us va n A nnes wereldberoemde dagboek, haa r roma n en a ndere f ict ieve tek sten a ls een gelaagd, veelzijd ig oeuv re, en de ma ker er va n a ls een a mbit ieus en t a lent vol sch r ijfster d ie in kor te t ijd een g rote ont w i k kel ing door maa k t .
Na een eerste, inleidend hoofdstu k over wat A nne Frank naast haa r dagboek aa n a ndere tek sten heef t geschreven, besteden we aa ndacht aa n ver sch i l lende aspec ten va n haa r sch r ijver schap. We laten zien hoe ze op het idee is gekomen om haa r dagboek i n br ief vor m te ga a n sch r ij ven en wel ke voordelen d at heef t (hoofdst u k 2 , ‘Een dagboek a ls v r iend i n’), wel ke rol len ze haa r v r iend i n K it t y i n de loop va n de t ijd toebedeelt (hoofd st u k 3 , ‘Lieve K itt y ’) en waarom ze diezelfde vor m k iest als ze besluit ‘een roman va n het Achterhu is’ te gaa n sch r ijven (onze cu r siver ing). In het v ierde hoofdst u k, ‘Litera ire her schepping ’ , bespreken we welke middelen A nne gebr uikt om haar dagboek verslag naar die romanvor m om te zetten, in hoofdstuk 5 welke bew uste keuzes ze maa k t om bepaa lde onder wer pen wel of niet een plaats te geven in haa r roma n. In ‘Den ken op papier ’ (hoofdst u k 6) zoomen we in op het schr ijf proces: de concrete sporen van zelf ref lectie, in de vor m van toevoegingen en achteraf becommentar ieerde passages. In het zevende hoofdstuk, ‘Inspiratie, feiten en f ictie’, verleggen we de bl i k va n het d agboek en de d a a rop geba seerde rom a n Het Achterhui s naa r de a ndere, f ic t ieve tek sten d ie A n ne heef t geschreven. Doordat ze tegel ijker t ijd met verschi l lende litera ire projec ten bezig i s , ont st a at er een k r u i sbest u iv i ng d ie zowel tek st uele a ls t hemat ische overeen kom sten met haa r dagboek ople v e r t . I n ho of d s t u k 8 , ‘ E e n r om a n v a n he t A c ht e r hu i s ’ , beha ndelen we en kele nog onbesproken a spec ten va n A n nes sch r ij ver sch ap: wel ke l iter a i re v r ijheden per m it teer t ze zich bij het sch r ijven va n haa r roma n, en wel ke beperk ingen leg t ze zichzelf op? In hoofdst u k 9 , ten slot te, ‘De publicat ie va n A n nes dagboek / Het Achterhui s’ , volgen we de geschiedenis va n A n nes d agboek va n a f het moment d at O t to Fra n k de m a nu scr ipten
va n z ijn dochter i n h a nden k r ijg t en beslu it over te ga a n tot publ icat ie va n het dagboek . Dat vor mt het beg i n va n de la nge publ icat iegesch ieden is en wereldw ijde ver spreid ing va n A n nes werk .
1 Sch r ijfster
Voor haar der tiende ver jaardag, op 1 2 juni 194 2, k r ijg t A nne Frank va n haa r ouders een dagboek . Ze is mee geweest naa r de w in kel om het uit te zoeken. Op de ochtend van haar ver jaardag lig t het, sa men met de a ndere cadeau s, op de ver jaa rdag t a fel, zo bl ijk t u it het ver slag dat ze zelf va n d ie dag geef t:
‘Om even na zevenen g i ng i k naa r papa en ma ma en da n naa r de hu isk a mer, om m ijn cadeaut jes u it te pa k ken, het was in de eer ste pla at s jij d ie i k te zien k reeg , en wat m issch ien wel een va n m ijn f ijnste cadeau x is.’
Dezel fde dag nog noteer t ze voor in haa r dagboek bij w ijze va n ‘opd racht ’ : ‘Ik za l hoop i k aa n jou a l les k u n nen toever t rouwen, zoa ls i k het nog aa n n iema nd gek u nd heb, en i k hoop dat je een g rote steu n voor me zu lt zijn. / A n ne Fra n k . / 1 2 Ju n i 194 2 . ’
Het ro o d - wit geruite dagb o ek . Anne do et ver slag van haar verjaardag, 14 juni 19 42
O p de bl ad z ijden d ie volgen doet ze v r ij wel d agel ijk s ver sl ag
va n ‘a l les’ wat er gebeu r t . Ze ver telt over het verloop va n haa r ver ja a rd ag , wel ke c adeau s ze va n fa m i l ie en ken n i s sen heef t gek regen (1 4 ju n i 194 2), over de f i l m met R i n-Ti n-Ti n d ie ze op haa r ver jaa rspa r t ijt je met haa r v r iend in nen heef t gekeken, en –wederom – welke cadeaus ze van hen heef t gek regen (15 juni 194 2).
Dit ver slag gaat naad loos over i n een ongezouten besch r ijv i ng va n haa r k lasgenoten op het Joodsch Lyceu m, d ie ze ver volg t op 16 ju n i 194 2 en a fslu it met haa r eigen gesch ieden is.
De blad zijden er na gebr u i k t A n ne om per soon l ijke foto’s en k aar tjes in te pla k ken en van comment aar te voorzien: foto’s van zichzelf en haar familie, een br ief van haar vader, een kaar tje van haar v r iendin Jacqueline van Maarsen, en het geboor tekaar tje van Rut h Cauver n, het dochter t je va n het bev r iende echt paa r Ab en Isa Cauver n uit Laren. Op 30 juni 1942 volg t de laatste aantekening d ie A n ne in v r ijheid sch r ijf t, een la ng verslag ‘ va n de hele week ’ .
De bela ng r ijk ste mededeling gaat over de mogelijke verliefd heid
va n haa r v r iendje Hel lo Si lberberg: ‘Je k u nt aa n a l les merken dat Hel lo nu verliefd op m ij is, en dat v ind i k voor de a f w isseling wel leu k . / Ma rgot zou zeg gen Hel lo is een erg gesch i k t joch, en dat v ind i k ook en nog wel meer da n dat . ’
A l s A n ne i n ju l i 19 4 2 met h a a r ouder s en z u s Ma r got ga at onderdu i ken, vera nder t n iet a l leen de in houd maa r ook de toon va n het dagboek . Het cont rast met wat ze vóór de onderdu i k in h a a r d agboek sch reef k a n bijn a n iet g roter z ijn . A n ne doet –va n zel fsprekend – ver slag va n de vera nderde omst a nd igheden waar in zij en haar familie zijn terechtgekomen. Vlak na aankomst eindig t ze haar uitgebreide beschr ijv ing van hun schuilplaats nog opt im ist isch (8 ju l i 194 2): ‘Het is h ier helemaa l n iet zo erg , wa nt we k u n nen hier zelf koken en beneden in papi’s k a ntoor naa r de rad io horen.’ Maa r ze is zich ook a l bew ust va n de beperk ingen: ‘ Uit het raa m k ijken of naa r bu iten gaa n mogen w ij nat uu rl ijk nooit . Ook moeten we zacht jes z ijn, wa nt beneden mogen ze ons n iet horen.’
I n de d agen d ie volgen neemt het besef va n isolement snel toe. A l lereer st m ist A n ne haa r k at Moor t je, d ie ze heef t moeten
3 L ieve K it t y
Het i s n iet bekend wa n neer A n ne er voor heef t gekozen h a a r dagboekbr ieven te r ichten tot één v r iendin in plaats van tot haar v r iend i n nenclub met w ie ze i n haa r rood-w it ger u ite dagboek c or r e s p onde er de . He t d a g b o ek w a a r i n z ij dez e keu z e he ef t gem a a k t ontbreek t . O p de t itelpag i n a va n het eer st volgende bewaarde dagboekcahier noteer t ze: ‘Ten dele br ieven aan “K itt y ” . ’
De i n houd va n het ca h ier best aat zel fs merendeels u it br ieven a a n K it t y : i n tot a a l 5 4 va n de 64 tek sten . De eer ste br ief, va n 22 december 1943, opent a ls volg t:
‘L ieve K it t y, Vader heef t toch weer een nieuw dagboek voor me opgespoord en dat het een respect abele d i k te heef t, daa r k a n je je ten zijnen t ijde zelf va n over t u igen. M’n excuses moet i k ook nog ma ken, dat i k zo la ng niets van me heb laten horen, maar daar zijn ook goede redenen voor.
Va na f verleden week Zaterdag tot g isteren, Dinsdag lag i k in bed.’
Annes dagb o ek uit de p erio de 22 de cemb er 19 43 – 17 april 19 4 4
In tegenstelling tot de f ictieve v r iendinnen in het rood-w it ger uite dagboek – met w ie A n ne over en weer er va r ingen u it w isselde –f u ngeer t K it t y in het latere dagboek uitsluitend a ls ont va ngende pa r t ij en komen we over haa r zel f verder n iet s te weten . Geen en kele keer in for meer t A n ne naa r gebeu r ten issen d ie K it t y zou hebben meegemaa k t , hoog u it ver w ijst ze (maa r ook dat komt sporad isch voor) naa r een gemeenschappel ijk referent iek ader. Zo sch r ijf t ze op 21 apr i l 194 4: ‘Gisteren werd, zoa ls je den kel ijk zelf a l ontdek t hebt, onze Fü h rer 55 jaa r oud.’
Een reëel ver trouwenspersoon
Meteen a l in de eerste br ief wordt K it t y voorgesteld a ls een reëel persoon die A nnes brieven f ysiek ont vang t – aan de hand daar van k a n ze de g roei en omva ng va n het n ieuwe d agboek i m mer s volgen – en tegenover w ie A n ne zich du s ook moet exc u seren omdat ze n iet s va n zich heef t laten horen.
Ook de a ndere per sonen in het Achterhu is zijn op de hoog te va n K it t y ’s best aa n . Zo beslu it A n ne haa r br ief va n 19 ja nua r i 194 4 met het volgende postscr ipt um: ‘P. S. Vader v roeg of ik je van d ie t aa r t ver teld heb. Moeder heef t n.l. op haa r ver jaa rdag va n k a ntoor een echte voor-oorlogse t aa r t gek regen va n mok k a. Het was werkel ijk f ijn! Maa r i k heb op het ogenbl i k zo wein ig plaat s in m’n gedachten voor deze d ingen.’
A nne speelt ook met de interactie t ussen haar eigen omgev ing en haa r penv r iendin a ls ze op 8 maa r t 194 4 , ‘a l leen maa r voor de lol natuurlijk’, K itt y deelgenoot maakt van de brief w isseling die zij met Ma rgot voer t . Deze br ief w isseling is niet bewaa rd gebleven, maa r A n ne neemt en kele br ieven over i n haa r dagboek . I n de eer ste br ief d ie ze citeer t sch r ijf t A n ne aa n Ma rgot:
‘Ik zou je g raag dat st u k wat i k va ndaag in m’n dagboek gesch reven heb eens laten lezen, maa r i k du r f nog niet . Later, m isschien a l over een maa nd, a ls i k weer verder ben, k a n i k het je tonen. (…) Weet je waa rom i k den k dat het je wel interesseer t? Omdat i k nergens, ook
5 Selecteren, componeren en
censu reren
Bepa len wel ke dagboek tek sten deel z u l len u it ma ken va n Het Achterhu i s i mpl iceer t een vor m va n zel fcen suu r : A n ne moet i m mer s n aden ken over de m a n ier wa a rop ze zich zel f a a n de buitenwereld w il presenteren. De dagboekbr ieven en -fragmenten d ie het selec t ieproces n iet hebben overleefd zijn daa rom even veel zeg gend voor h a a r l it er a i r e en per s oon l ijke g roei a l s de tek sten d ie wél z ijn opgenomen . A n nes verl iefd heid op Peter va n Pels en ex pl iciete passages over l icha mel ijke ont w i k kel ing en sek sua l iteit hebben haa r roma n in dat opzicht n iet gehaa ld.
Een van de onder werpen die Anne bew ust een plaats in Het Achterhuis heeft gegeven is de relatie tussen haar en haar moeder. Het bestaande beeld is dat Anne bij de herziening van haar teksten het merendeel van haar uitbarstingen tegen haar moeder zou hebben weggelaten. In werkelijk heid heeft ze – zo blijkt uit ons onderzoek van de originele handschrif ten – juist een aantal brieven over ‘het onder wer p “moeder ”’ aan het manuscript toegevoegd, waardoor het alsnog een van de verhaallijnen van Het Achterhuis is geworden.
Verliefd heid en sek sua liteit
A nnes verliefdheid op Peter is wel het bekendste voorbeeld van een geschiedenis die Anne doelbew ust naar haar hand gezet heeft bij het schr ijven van Het Achterhuis. In de loop van ongeveer v ijf maanden – tussen half febr uari 1944 en half juli 1944 – ont wik kelt Anne een hevige verliefdheid voor haar huisgenoot. In haar dagboek schrijft ze uitgebreid over haar gevoelens en over haar hoop dat Peter die zal beantwoorden, en ook de ontknoping valt in het dagboek tot in detail te volgen: de avondlijke ontmoetingen op Peters kamer, de int ieme gesprek ken die ze voeren, de licha melijke aa nt rekkingskracht die ze voelen – A nne beschrijf t alles tot in detail.
In A n nes dagboek is de ont w i k keling va n v r iendschap naa r een meer int ieme omga ng gedu rende de eerste maa nden va n 194 4 in alle hev igheid te volgen. Na verloop van tijd zwakt A nnes verliefdheid af en gaat over in meer v r iendschappelijke gevoelens. Tegen de t ijd dat ze met het her sch r ijven va n haa r dagboekbr ieven is aa ngekomen bij de ly r ische passages over haa r liefde voor Peter, zijn haar gevoelens dusdanig veranderd dat ze besluit ze nagenoeg vol ledig uit haa r roma n weg te laten. Ze breng t in Het Achterhui s hu n relat ie ter ug tot bijna v r iendschappel ijke propor t ies, en a ls er a l spra ke is va n ‘aa nt rek k ingsk racht ’ da n heef t ze d ie va n a l le l ich a mel ijk heid ontd a a n . Ook de i nt ieme gesprek ken t u s sen
A n ne en Peter zijn n iet of a l leen in een sterk ‘gek u iste’ ver sie in Het Achterhui s ter ug te v inden.
Ook passages over lichamelijke ont w ik keling of seksualiteit, zo onbezorgd opgeschreven in het dagboek, hebben Het Achterhui s niet of alleen in zwaar bewerkte vor m gehaald. Zo beschr ijf t A nne op 28 september 194 2 in haar dagboek luchtig hoe ze een weckglas a ls nacht po gebr u i k t (‘i k doe het ju ist om m ijn “ vag ina” en een eindje erom heen, het gaat best ’) en merk t ze op dat het een ‘niet a l te net te br ief ’ is geworden. Hoewel ze dit f rag ment in houdelijk over neemt i n Het Achterhu i s – mogel ijk omd at het een goede illustratie is van de dagelijkse ongemak ken waar mee de bewoners
Peter van Pels
7 Inspi rat ie, feiten en f ict ie
Ter w ijl A n ne v a n a f 2 0 mei 19 4 4 koor t s ac ht ig wer k t a a n het ma nu scr ipt va n Het Achterhu i s, bl ijf t ze ook ha a r dagboek en haa r Mooie-zinnenboek bijhouden én sch r ijf t ze door aa n haa r rom a n Ca d y’s le ven en de Verha a ltjes. Het wek t d a n ook geen ver ba z i ng d at er t u s s en de ver s c h i l lende m a nu s c r ipt en een zekere k r u isbest u iv ing is ont st aa n en dat er zowel tek st uele a ls t hemat ische overeen kom sten zijn t u ssen A n nes dagboek, Het Achterhui s en haa r f ict ieve tek sten.
Dat geldt a llereerst voor de teksten in het ca hier Verhaaltjes, en gebeurtenissen uit het Achterhuis. Hier in verzamelde A nne – zoals de titel a l aangeef t – beha lve f ictieve verhaa ltjes ook episodes die zich in het Achterhu is hadden a fgespeeld, naast her in ner ingen aa n haa r schoolt ijd en het leven aa n het Mer wedeplein.
De veer t ien Achterhu is-schet sen in het ca h ier zijn a f komst ig uit de per iode december 194 2 – aug ust us 1943 . Acht gebeur tenissen zou A n ne in 194 4 ook opnemen in haa r ma nuscr ipt va n Het Achterhui s. Voor deze tek sten geldt dat het Verhaaltjes-boek een v roegere versie ver tegenwoordig t da n die in het ma nuscr ipt va n Het Achterhu i s. Ook heef t A n ne bij het (her)sch r ij ven va n dat ma nuscr ipt ver sch i l lende w ijzig ingen aa ngebracht d ie ter ug te voeren zijn op de eerdere lezi ng i n de Verhaaltjes-ver sie. Door het ontbreken va n A n nes dagboek t u ssen 5 december 194 2 en 22 december 1943 is het Verhaaltjes-cahier de enige bron waar mee de teksten in Het Achterhuis die deze per iode beschr ijven kunnen worden ver geleken . Op d ie ma n ier komen we toch nog iet s te weten over de ont w i k kel i ng va n h a a r sch r ij ver sch ap i n deze k leine der t ien maa nden.
Va n andere, f ict ieve verhaa ltjes zijn er tek st uele overeen komsten met zowel het d agboek a l s Het Achterhu i s. Dat geldt ook voor f rag menten u it A n nes kor te rom a n Ca d y’s le ven en ha a r
Mooie-zinnenboek. Er bestaat vaak geen een-op-een-relatie tussen deze tek sten . We k u n nen eerder spreken va n een doorlopend sch r ijfex per iment waa r va n ieder werk een momentopna me is.
Verhaa ltjes, en gebeu r tenissen u it het Achterhu is
Anne blijkt zich goed bew ust te zijn van de manier waarop ze in de loop van Het Achterhuis haar medeschuilers heeft afgeschilderd: ‘(…) ik vermoed tenminste dat je de Achterhuizers intussen voldoende kent om hun gesprek ken te kunnen raden,’ verzucht ze op 16 maart 194 4 tegen K it t y. Naast de favor iete gesprek sonder wer pen, de ver velende eigenschappen of stokpaardjes van de Achterhuizers weet A nne haar lezers ook bekend te maken met hun stemmen en accenten. In het dagboek horen we de heer Pfef fer al roepen dat het ‘oitschtekend’ gaat met de politiek en dat gepakt worden ‘unmooglik’ is (14 maart 1944). In Het Achterhuis w ijst Anne ons er nog expliciet op dat de volwassenen ‘schandelijk Nederlands spreken’ en dat ze ‘dat gehaspel’ niet letterlijk zal weergeven (2 september 1942), maar in de Verhaaltjes transcribeert ze enkele uitdrukkingen toch nauwgezet, waardoor haar ‘personages’ meer tot leven komen. Zo horen we meneer Van Pels uit vallen tegen zijn echtgenote: ‘En houd je nu je mond, donner wetter nogeinmaal!’ of meneer Pfef fer advies geven over hoe men het beste aardappels kan schillen, licht verongelijkt omdat A nne zijn voorbeeld niet volg t: ‘Maar diet is toch die beste manier, du kannst dies doch von mij annehmen. Es kan mij naturlich nichs skelen, aber du musst es selbst weten.’
In de huiselijke gebeur tenissen opgetekend in het Verhaaltjesboek worden bepaa lde (ver velende) k a ra k ter t rek ken va n de volwassenen nog verder uitgediept of vergroot. De meeste verhaaltjes over het Achterhuis dateren hoogst waarschijnlijk uit een per iode waa r i n de spa n n i ngen t ussen de onderdu i ker s hoog opl iepen, en de bet rok kenen komen er da n ook niet a lt ijd goed va na f. Een onder wer p als de huishoudelijke taak verdeling of het gebr uik van een schr ijf t a felt je k a n de st i l le (of open l ijke) oorlogen t ussen de Fra n k s, de Va n Pelsen en de heer Pfef fer a l doen oplaa ien:
‘ Nu bla f te m ijn h . er t u ssen, kef te mev r., su ste P f. en sch reeuwde moeder. Het was een hels toneel, en daarbij stond mijn dun persoont je te zien, hoe de zogenaa mde “ w ijze ouderen” el k a nder let terl ijk in de ha ren vlogen.’
9 De publ icat ie va n A n nes dagboek
/ Het Achterhui s
Op v r ijdag m iddag 4 aug ust us 194 4 , na de a r rest at ie va n de acht onderdu i ker s i n het Achterhu is, bl ijf t Miep Gies a ls en ige k a ntoor medewerker achter in het pa nd aa n de Pr inseng racht 263 . Jo K leima n en Victor Kugler zijn ook gea r resteerd en weg gevoerd, a lleen Bep Voskuijl heef t tijdens de inva l van de Sicherheitsdienst het k a ntoor pa nd k u n nen ont vluchten. Zij bl ijf t u it voor zorg de eer ste u ren weg. A a n het ei nd va n de m idd ag komt ze ter ug , sa men met Ja n Gies . Pa s da n ga a n ze na a r het Achterhu is om poolshoog te te nemen. Miep Gies zou later verk la ren:
‘A l le k a sten bleken door zocht . Op de g rond lagen boeken, papieren en wat verder n iet voor de “Gr ü ne” va n bela ng wa s. Op een gegeven moment vonden w ij los se bl aden, een oud k a sboek en sch r i f ten, d i e w ij A n n e g e g e ven h a d d en o m d a t h e t g er u i t e d a g b o e k t e k lei n wer d vo or h a a r a a nt eken i n gen . W ij n a men he t d a g b o ek , k a sb o ek , s c h r i f t en en w at bl aden me e . W ij du r fden e c ht er n iet te l a ng te bl ij ven omd at w ij ba ng wa ren d at de “Gr ü ne” weer zou ter ug komen . ’
Miep berg t de gevonden schr if ten en papieren op in haar bureau. Een jaa r later, beg in aug ust us 1945 , a ls du idel ijk is geworden dat
A nne en Ma rgot zijn omgekomen in Bergen-Belsen, overha ndig t ze de manuscr ipten aan Ot to Fran k, de enige onderduiker die de oorlog heef t overleefd. Hij neemt ze mee naa r het pr ivék a ntoor en bl ijf t – volgens Miep – ‘een paa r u ren weg ’ .
In een br ief aa n zijn moeder va n 22 aug ust us 1945 noemt Ot to het d agboek voor het eer s t : ‘ Foto’s u it de l a at s te ja ren heb i k nat uurlijk niet, maar Miep heef t toeva llig enkele a lbums kunnen redden en ook A nnes dagboeken. Ik heb a lleen nog niet de k racht daa r in te lezen.’
Niet veel later, in september, heef t hij de moed verzameld en dan laat de na latenschap van zijn dochter hem niet meer los. Hij heef t het plan opgevat om gedeelten uit het dagboek te selecteren voor fa m i l ie en v r ienden. Op 30 september sch r ijf t h ij:
‘Ik k a n va n A nnes dagboeken niet a f blijven, daa rbij zijn ze zo ongeloof l ijk emot ionerend. Ik laat haa r verha lenboek net overschr ijven, omdat ik het niet steeds uit handen zou w illen geven en een en ander
Het k anto or- en b e drijf spand aan de Prinsengracht 263 (midden), foto uit 1957
voor ju l l ie i n het Du it s zou w i l len ver t a len . De dagboeken k a n i k n iet u it ha nden geven, er st aat te veel in wat voor n iema nd a nder s bestemd is, maa r ook daa r va n za l i k u it t rek sels ma ken.’
O t to Frank en zijn mo e der, Alice Frank-Stern
Ot to Fra n k heef t op dat moment dus nog geen pla n nen om het d agboek u it te geven . I n november 19 45 i s d at ver a nderd . O p 1 1 november 1945 laat h ij zijn moeder weten dat h ij het zonder meer w i l publ iceren:
‘Ju l l ie k u n nen je haast n iet voor stel len wat er a l lemaa l in st aat, i k k a n helaas voorlopig n iet s ver t a len, maa r het za l komen en het za l ook in het Duits worden uitgegeven en in het Engels. Het behandelt al wat er in de t ijd va n het ondergedoken zijn in de k r ing va n verschi llende mensen voorkomt, alle angsten, alle incidenten, alle discussies, het eten, de politiek, de joodse k westie, het weer, de stemmingen, de opvoed ingsproblemen, ver jaa rdagen, her inner ingen, kor tom a l les.’
De voorbereid ingen voor de boek u itgave va n Het Achterhui s d ie h ij kor t h ier na ter ha nd neemt, vor men het beg in va n de la nge publ icat iegesch ieden is va n A n nes werk . Ot to Fra n k heef t zich op dat moment ver moedel ijk ook zel f n iet k u n nen voor stel len wat d it zou betekenen . Decen n ia la ng zou h ij er voor zor gd ragen dat de l itera i re na latenschap va n zijn dochter wereldw ijd
Het originele Verhaaltjes- b o ek in de etalage van e en b o ek handel, ter promotie van de uitgave Weet je nog? uit 19 49
ver spreid i ng vond . Daa r toe behoorden ook A n nes verhaa lt jes, d ie in latere ja ren eveneens in boek vor m worden u itgegeven, zij het in de vor m va n een bescheiden bloem lezing: in Weet je nog? Verhalen en sprookjes (1949) worden acht verhaa lt jes gebu ndeld, in Verhalen rondom het Achterhuis (1960) negentien (daar naast is ook Cady’s le ven in deze u itgave opgenomen). In Het Achterhui s na m Ot to Fra n k bovend ien el f Achterhu is-schet sen u it A n nes Verhaaltjes-boek op.
Na het overlijden van Ot to Fran k, op 19 aug ust us 1980, worden de manuscr ipten bij testamentaire beschik k ing eigendom van de Staat der Nederlanden en in beheer gegeven bij het R ijk sinstit uut voor Oorlogsdocu ment at ie in A msterda m. Het inst it uut beslu it over te ga a n tot een weten sch appel ijke u it gave, en geef t het Gerechtel ijk L aborator iu m opd racht tot een onder zoek naa r de aut hent iciteit va n de ha ndsch r if ten. Dit onder zoek v indt plaat s in 1985 , een jaa r later volg t de publ icat ie va n De dagboeken van Anne Frank.
Het Achterhuis is het meest gelezen Nederlandstalige boek ter wereld. Het staat bij het grote publiek bekend als ‘ het’ dagboek van Anne Frank. Minder bekend is dat achter het boek een fascinerende ontstaansgeschiedenis schuilgaat. Anne Frank, schrijfster volgt die geschiedenis vanaf het moment dat Anne in 1942 haar rood-wit geruite dagboek begint, en vertelt hoe zij twee jaar later op het idee komt om een roman over de onderduik te schrijven, waarmee ze ‘ een beroemd schrijfster’ hoopt te worden.
Aan de hand van de originele handschriften laten onderzoekers Peter de Bruijn en Elli Bleeker zien hoe ingenieus
Anne te werk gaat bij het bewerken van haar dagboek tot een spannende vertelling, compleet met zorgvuldig gekozen verhaallijnen en uitgewerkte personages. De auteurs wijzen daarnaast op onvermoede verbanden tussen het dagboek, Het Achterhuis en de andere, deels fictieve teksten die Anne heeft geschreven: haar verhaaltjes, de roman Cady’s leven en het Mooie-zinnenboek.
Anne Frank, schrijfster toont zo de ware omvang van Annes literaire ambities. Het boek illustreert de status van het wereldberoemde dagboek, haar roman en andere teksten als een gelaagd, veelzijdig oeuvre, en de maker ervan als een talentvol schrijfster die in korte tijd een grote ontwikkeling doormaakt.
www.walburgpers.nl