Dresscodes - Van statement tot stijlicoon

VAN STATEMEN T TOT STIJLICOON

VAN STATEMEN T TOT STIJLICOON

VOORWOORD

Niets is zo persoonlijk als de kleding die we dragen. Kleding zit ons dicht op de huid en is tastbaar aanwezig. De stof, de textuur, de belijning, de kleur en de glans, het draagt allemaal bij aan het totale effect. Alle zintuigen worden geraakt. We zien, voelen, ruiken en horen. Het ruisen van de kleding op een bal: sterker kan een historische sensatie bijna niet zijn. Kleding maakt ons tot wie we zijn of willen zijn. Niet voor niets zijn kostuumdrama’s geliefd en spreken modetentoonstellingen brede publieksgroepen aan.

Dresscodes: het zijn regels voor hoe je je kleedt. Soms staan ze vermeld op een uitnodiging, maar vaak ook zijn het ongeschreven regels voor ‘hoe het hoort’. Aan het hof zijn dresscodes altijd belangrijk geweest. Een galadiner, huwelijk of partijtje tennis, voor elke gelegenheid was een kledingvoorschrift. Wie de regels negeerde, plaatste zichzelf buiten de groep. Dresscodes zijn van alle tijden en spelen niet alleen aan het hof, maar ook in het dagelijkse leven een rol. Bewust of onbewust kiezen we een kledingstijl waarbij we ons thuis voelen. Om ergens bij te horen, of juist niet.

In de tentoonstelling zijn dresscodes van vroeger en van nu te zien. En wat blijkt: regels veranderen. Dresscodes die in het verleden alleen in hofkringen golden, worden nu omarmd in de popcultuur. Van het paleis naar de rode lopers van Hollywood, Cannes en New York. ‘Celebrities’, de stijliconen van nu, verschijnen daar gekleed als koningen en koninginnen, want wie als ster een statement wil maken, grijpt terug op royal dresscodes.

Dresscodes – van statement tot stijlicoon is de eerste grote modetentoonstelling sinds de heropening van Paleis Het Loo in 2023. De tentoonstelling is ontwikkeld in samenwerking met Kunstmuseum Den Haag. Wij zijn het Kunstmuseum en in het bijzonder conservator mode en kostuum Madelief Hohé, mode- en kostuumhistorica Tirza Westland en hoofd fotografie en design Alice de Groot heel dankbaar voor de fijne en professionele samenwerking met ons kernprojectteam. Dat kernteam bestond uit senior conservator Paul Rem, programmamaker Adjo Tjon-A-Tsien, manager marketing Laura Meerveld en projectleider Marijntje Knapen. Het projectteam werd ondersteund door vele andere collega’s van Paleis Het Loo, waaronder restaurator Hans Schuite.

Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie die blijvend de bijzondere kostuumcollectie van Paleis Het Loo – met als kern het royale langdurig bruikleen van de Koninklijke Verzamelingen Den Haag – voor het publiek toegankelijk houdt en verbindt met hedendaagse mode. Veel van de getoonde werken zijn nu ook beschikbaar via onze Collectie Online en Modemuze. De publicatie bestaat uit drie delen: historische hofkleding van 1880-1940 (door Paul Rem), dresscodes van nu (door modejournalist Cécile Narinx) en de doorwerking van dresscodes uit de hofkringen in de popcultuur (door Madelief Hohé). Deze delen worden afgewisseld met highlights van hofkleding en kleding gedragen in kringen rond het hof uit de collecties van Koninklijke

Verzamelingen, Paleis Het Loo en Kunstmuseum Den Haag. Veel van de kleding en accessoires zijn voor de publicatie opnieuw gefotografeerd, veelal in de historische setting van Paleis Het Loo, Paleis Lange Voorhout (het paleis van koningin Emma) en het gebouw van het Koninklijk Huisarchief in Den Haag. De publicatie bevat daarnaast niet eerder gepubliceerde historische foto’s van de Oranjes.

De tentoonstelling Dresscodes is mogelijk gemaakt door vele museale en particuliere bruikleengevers. Met bijzondere erkentelijkheid danken wij Z.M. de Koning, H.M. de Koningin en Hunne Koninklijke Hoogheden de Prinsessen Amalia, Irene en Mabel, die allen ruimhartig kleding uit particulier bezit in bruikleen gaven. Daarnaast gaat onze grote dank uit naar de Koninklijke Verzamelingen in Den Haag, voor het omvangrijke langdurig en tijdelijk bruikleen van koninklijke kleding en accessoires. Ook samenwerkingspartner Kunstmuseum Den Haag droeg in belangrijke mate bij met bruiklenen van kostuums uit kringen rond de koninklijke familie. Andere bruikleengevers zijn: ABN AMRO History Department / in langdurig bruikleen aan het Nederlands Zilvermuseum, MoMu | ModeMuseum Antwerpen, Dries van Noten Antwerpen, Princess Diana Museum | The Princess & The Platypus Foundation Los Angeles, Givenchy Patrimoine Parijs, Viktor&Rolf Amsterdam, Museum Nederlandse Cavalerie Amersfoort, Gucci Archive Florence, Elie Saab Frankrijk (SARL), Guo Pei Peking/Parijs, Frans Hoogendoorn Den Haag, Patriomoine Schiaparelli, Parijs, Christian Siriano New York, Geschiedkundige Vereniging Oranje-Nassau, Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden, Edwin Oudshoorn Leiden, Toppers in Concert, Studio Exactitudes Rotterdam en diverse particulieren.

De prachtige vormgeving van de tentoonstelling is verzorgd door Tatyana van Walsum (ruimtelijk ontwerp) en Marline Bakker (grafisch ontwerp).

Marline verzorgde ook de vormgeving van deze publicatie. De samenwerking met Marloes Waanders en Stefanie Klerks van Waanders Uitgevers was opnieuw plezierig en professioneel. We danken ook hartelijk de eerder genoemde auteurs en beeldredacteur Angelique van den Eerenbeemd.

Paleis Het Loo is als museum veel dank verschuldigd aan de hoofdbegunstigers: het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de founder VriendenLoterij. Voor de realisatie van de tentoonstelling en publicatie Dresscodes in het bijzonder danken wij graag de volgende fondsen en subsidiegevers voor hun steun: Cultuurfonds, Fonds 21, Mondriaan Fonds, Gemeente Apeldoorn, Zabawas, Gravin van Bylandt Stichting, Stichting Hendrik Mullerfonds en de Nederlandse Kostuumvereniging.

Wij wensen je veel kijk- en leesplezier bij Dresscodes

Frans van de Avert, Directeur

Annette de Vries, Hoofd Kennis, Collectie & Programma

← ← Ensemble ‘Size Queen’ door Viktor&Rolf

Herfst/winter 2021, bruikleen Viktor&Rolf, Amsterdam; achtergrond interieur Paleis Het Loo, Apeldoorn

→ Japon

Gedragen door prinses Maria van Pruisen (1855-1888)

bij haar verloving in 1878 met prins Hendrik (1820-1879, broer van Willem III).

Onbekende maker, 1878

Zijde, katoen, metaal

Collectie Kunstmuseum Den Haag

Paul Rem

Paul Rem, Madelief Hohé, Tirza Westland

Cécile Narinx

Paul Rem, Madelief Hohé, Tirza Westland

Madelief Hohé

→

DRESSCODES, VAN STATEMENT TOT STIJLICOON

Dresscodes zijn van alle tijden. Dit verhaal richt zich op het Nederlandse hof in de jaren 1880-1940. Het is de tijd van drie Nederlandse vorstinnen: koningin-regentes Emma (1858-1934), koningin Wilhelmina (1880-1962) en prinses Juliana (1909-2004). Hun garderobes bleven grotendeels bewaard in de Koninklijke Verzamelingen. Kleding en accessoires die zij droegen op belangrijke momenten als huwelijk en inhuldiging, maar ook naar een feest aan het hof of bij het paardrijden. Altijd in lijn met het protocol en de dresscode die gold voor een gebeurtenis. In de hofcultuur is mode belangrijk. Met de juiste kleding kon een vorst stralen en zich onderscheiden van de hofhouding, het hofpersoneel en anderen. Er waren dresscodes voor allerlei soorten gebeurtenissen: van groot ceremonieel tot een sportief moment buiten. Voor alles bestond een dresscode op papier, of als een ongeschreven regel. Zonder dresscode geen hofleven in die tijd. Je moest de codes kennen en het geld hebben om het spel mee te spelen, anders viel je buiten de groep. Dit roept veel vragen op. Waaruit bestonden die dresscodes precies? Wie droeg wat aan het hof? Hoe zorgde je ervoor dat je geen modeflater beging? En wie maakte de mode die gedragen werd door vorsten, hofdames en lakeien?

In de tentoonstelling Dresscodes wordt antwoord gegeven op deze vragen. Het is een project dat Paleis Het Loo initieerde en waarvoor samenwerking werd gezocht met Kunstmuseum Den Haag, dat de grootste modecollectie van Nederland beheert. Een logische verbintenis voor dit onderwerp, aangezien de kleding van de koninklijke familie zich in de collecties van de Koninklijke Verzamelingen en Paleis Het Loo bevindt, terwijl de kleding van de koninklijke ‘entourage’ (denk aan de hofdames en de cirkel rond het hof) juist in de Haagse collectie te vinden is. Beide instituten werkten al eerder samen op het gebied van mode. In 1998 organiseerde Paleis Het Loo in Apeldoorn de tentoonstelling met bijbehorende catalogus Koninklijk gekleed Wilhelmina 1880-1962, waarvoor de kennis en kunde van de conservatoren kostuum van beide musea, Elizabeth Braam en Ietse Meij, werden samengebracht. In 2006 werkten conservatoren Trudie Rosa de Carvalho van Paleis Het Loo en Madelief Hohé van de Haagse collectie samen aan de tentoonstelling Haagse Hofmode, gebracht in Kunstmuseum Den Haag (toen Gemeentemuseum Den Haag). Voor de tentoonstelling Dresscodes worden nu weer de handen ineen geslagen door de collega’s in Apeldoorn en in Den Haag. En de kostuums? Die reizen opnieuw heen en weer tussen beide steden. Net als in de tijd dat ze nog echt gedragen werden en per rijtuig of trein vervoerd werden om hun drager er pico bello uit te laten zien. Zowel op het zomerse ‘buiten’ in Apeldoorn, alsook bij de vele feesten en partijen die plaatsvonden in de wintermaanden aan het Haagse hof.

Nu lijkt het misschien zo dat dresscodes iets zijn uit een ver verleden. Niets is minder waar. Dresscodes zijn overal om ons heen, soms zelfs zonder dat we er ons bewust van zijn. Mensen willen vaak door middel van hun kleding uitdrukken wie zij zijn, of bij wie zij willen horen. Cécile Narinx, modejournalist en voormalig hoofdredacteur van Harper’s Bazaar vertelt vanuit haar jarenlange ervaring over de dresscodes van nu. Haar verhaal sluit naadloos aan bij de fotoseries Exactitudes die de Nederlandse fotografen Ari Versluis en Ellie Uyttenbroek al jarenlang maken van ongeschreven dresscodes. En er is meer. De dresscodes van de hofcultuur zijn door de jaren heen steeds meer onderdeel van de popcultuur geworden. Terwijl na de Tweede Wereldoorlog het strenge protocol aan het Nederlandse hof afnam, veranderden ook de internationale dresscodes. Mode democratiseerde, terwijl tegelijk de populaire cultuur steeds belangrijker werd. En aan wie gingen de filmsterren, popsterren, en later zelfs realitysterren, influencers en youtubers zich spiegelen in hun kleedgedrag voor gala’s en belangrijke events? Juist, zij kopieerden voor belangrijke momenten op de rode loper de hofcultuur van weleer, waarin galajurken, lange slepen, diademen, kostbaar borduurwerk en bont (echt of nep) een belangrijke plaats innamen.

Al deze royal dresscodes worden nog steeds volop gedragen door beroemdheden bij society events. Compleet met dresscodes, soms zelfs heel bijzondere, zoals onlangs bij het Cannes Filmfestival (2025). Daar werd een dag voor het event opeens een dresscode uitgevaardigd waarin ten eerste beleefd gevraagd werd ‘nudity’ (bloot) te beperken – naar aanleiding van de trend van de naked dress die opvlamde bij recente rode loper events. Verder waren rugzakken en sneakers expliciet verboden op de rode loper, en ook een te lange japonsleep waarmee men anderen zou hinderen, was niet welkom. Uiteraard sloegen diverse beroemdheden deze dresscodes stevig in de wind en de naked dresses en meterslange slepen waren in Cannes royaal aanwezig. Je bent een stijlicoon of je bent het niet. Hoofse beeldtaal blijkt nog springlevend in de popcultuur; die laat zich de moderne variant van het hoofse decolleté niet afpakken, net als de meterslange sleep. Dit terwijl veel Europese vorstenhoven juist geleidelijk aan moderniseerden en er nu soms juist uitdrukkelijk geen dresscode geldt. Moderne royals kleden zich steeds meer zoals iedereen, juist om op die manier hun statement te maken.

Kort en goed: dit is een verhaal van statement tot stijlicoon. Of zoals ontwerpers Viktor & Rolf eerder opmerkten over hun Royals collection (2021): ‘everybody can be a queen, and everybody is his or her own creation’.

Paul

Rem, senior conservator Paleis

Het Loo Madelief Hohé, conservator mode en kostuum Kunstmuseum Den Haag

D RESSCODES AAN

D ERLANDSEHOF 1880—1940

← Koningin Wilhelmina en haar hofdames

← ← Hofsleep koningin Wilhelmina

Parijs, Nicaud Paris, omstreeks 1900

Zijde, zilverdraad, glasparels

Collectie Paleis Het Loo, langdurig bruikleen Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

In Paleispark Het Loo poseerde Wilhelmina met haar hofdames Anny Rengers (zittend. links) en de zusjes Bella en Elisabeth Sloet van Marxveld. De koningin droeg een modieuze jurk met sleep. Hoed, parasol en handschoenen maken het af. In hun kleding volgden de hofdames de koningin, maar er beter gekleed uit te zien zou ongepast zijn geweest.

Foto J.J.M. Guy de Coral, 1908 Collectie Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Trouwjurk van koningin Emma De Opregte Haarlemsche Courant beschreef op 10 januari 1879 voor de lezers de trouwjurk van de nieuwe koningin: ‘Het toilet der Bruid bestond uit een kleed van witte zijde met een zilverborduursel van bloem, en het koninklijk hermelijn bedekte de schouders’. De zwarte vlekjes op de jurk zijn zilveren pluiskwastjes die inmiddels zwart zijn uitgeslagen.

Parijs, Corbay-Wenzel, 1878

Zijde, katoen, linnen, zilverdraad, glasparels

Collectie Paleis Het Loo, langdurig bruikleen

Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Met de komst van koningin Emma (1858-1934) naar Nederland maakte het hofleven een nieuwe bloei door. De eerste echtgenote van koning Willem III, Sophie van Württemberg, had uitstekend haar taak als koningin volbracht, maar in de laatste jaren van haar leven was zij niet meer het bruisende middelpunt aan het Oranjehof. Dat veranderde toen Willem III hertrouwde met de jonge Duitse prinses Emma van Waldeck en Pyrmont. De koninklijke bruiloft vond op 7 januari 1879 plaats in de kapel van Emma’s familieslot te Arolsen. De koning was gestoken in zijn uniform van admiraal van de Koninklijke Marine, met daarop zijn hoogste Nederlandse en Waldeckse onderscheidingen. Emma droeg een wit satijnen galajurk volgens de laatste Parijse mode, met sleep, een glad lijfje en korte mouwtjes. Vanwege de kou in de kapel droeg zij hierover een hermelijnen cape. De huwelijkssluiting werd gevolgd door drie dagen van feesten en partijen. Toen vertrokken het koninklijk paar en hun gevolg met de trein naar Nederland om de wittebroodsweken door te brengen op Paleis Het Loo. Emma’s moeder had kapitalen uitgegeven aan de kledinguitzet, die in kisten meereisde. Emma had nauwelijks een stap gezet op Nederlandse bodem of de plotselinge dood van prins Hendrik, de broer van de koning, zette een streep door de feestelijke ontvangst. Een reeks van recepties, bals en diners, rijtoeren en bezoeken aan de schouwburg kwam voorlopig te vervallen, want de opper­ceremoniemeester kondigde uit naam van de koning hofrouw af. Gedurende vier weken zou het hof zich hullen in zware rouw, gevolgd door vier weken halve rouw en tot besluit vier weken lichte rouw. Dit bericht stond in alle kranten, want hoewel de pracht en praal drie maanden op een laag pitje werd gezet, ging een deel van de officiële ontvangsten gewoon door. Van genodigden werd verwacht dat zij de kledingvoorschriften voor hofrouw, afgedrukt in de jaarlijkse Staatsalmanak, opvolgden.

Een luisterrijk hofleven

Gehoor geven aan de voorschriften van het hof wilde je als gast maar al te graag. Uitgenodigd worden voor een plechtigheid in het paleis, in de stralende nabijheid van de koninklijke familie, was een voorrecht. Het hof was het toppunt van de beschaafde wereld in de periode van koning Willem III en koningin Emma, en later van koningin Wilhelmina, tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in 1940. Het hof vormde het diplomatieke en culturele centrum van de residentie Den Haag en van Nederland als Europese natie en koloniale grootmacht. Het protocol, de staatsie, de glans van kostbare toiletten, uniformen, ambtskostuums, juwelen, kaarslicht, muziek en lakeien in livrei illustreerden de grootsheid van het regerende vorstenhuis, dat sterk internationaal was georiënteerd. Europese hoven wilden niet voor elkaar onderdoen en om mee te tellen was een luisterrijk hofleven noodzakelijk. Traditie en continuïteit zijn van oudsher belangrijke aspecten van de monarchie. Door de ontvangsten volgens vaste patronen te laten verlopen, waarbij werd teruggevallen op oude voorschriften, werd de allure van het koninklijk huis en zijn hof steeds weer bevestigd. DRESSCODES

Emma’s Mellerio-waaier

Koningin Emma bezat vele waaiers. Eén van de meest kostbare was een beschilderde waaier in een montuur van schildpadhoorn met diamanten en robijnen, geleverd door de Parijse firma Mellerio dits Meller. De waaier hoorde bij een set van juwelen, waaronder een diadeem, een collier, een borstornament, een broche, een armband en een paar oorhangers.

Parijs, Mellerio dits Meller, 1888 Schildpadhoorn, goud, diamanten, papier Collectie Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Rangen

en standen aan het hof

Voor een ontvangst aan het hof kon een kledingvoorschrift gelden. Het gaf glans aan het hof. Dresscodes zorgden voor herkenbaarheid van de positie die men aan het hof en in de maatschappij bekleedde. Bij officiële ontvangsten droegen de mannen van het dienstpersoneel hun mooiste galatenue. De heren van de hofhouding en mannen met een openbare functie droegen een ambtskostuum. Het ceremonieel kostuum was, al naar gelang de functie van de drager, kostbaar uitgevoerd met borduursels in goud en zilver en symbolen die naar de functie van de drager verwezen. Lakeien beschikten over een gala­livrei. Konden de heren niet terugvallen op een ceremonieel kostuum, dan volstond een eenvoudig maar toch deftig rokkostuum, waarop de onderscheidingen en het ordelint indruk maakten. Militairen droegen hun ceremoniële tenue. Rangen en standen waren in één oogopslag duidelijk door de kleding.

Uitnodigingskaart met kledingvoorschrift, 1926

Voor een gala-soirée in het Koninklijk Paleis te Amsterdam werden de dames verzocht te verschijnen in een ‘lage japon’, ofwel een jurk met decolleté. Voor de heren gold hun ceremoniële tenue: gala-uniform voor de militairen, ambtskostuum voor de hoogwaardigheidsbekleders en rokkostuum voor de overige heren. In Den Haag werden gasten in die tijd nog in het Frans uitgenodigd.

Collectie Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Drie hoogwaardigheidsbekleders in vol ornaat

Van links naar rechts: een gezant, een hofjager en een opperjagermeester. Wol, zijde, leer, verguld metaal, gouddraad, hanenveren Collectie Paleis Het Loo, langdurig bruikleen Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarij der Nederlandse Orden; Collectie Paleis Het Loo, langdurig bruikleen Koninklijke Verzamelingen, Den Haag; Collectie Paleis Het Loo