TR TTER
BALI-LOMBOK-JAVA
De wereld houdt niet op met draaien. Een wereldreiziger is de eerste om dat te beamen. Hoewel men geen inspanningen gespaard heeft om al de gegevens in deze gids uitgebreid te testen en te actualiseren, is het niet uitgesloten dat je ter plaatse vaststelt dat bepaalde gegevens in deze gids toch al opnieuw gewijzigd zijn. Veel adressen en suggesties in de Trotters zijn bovendien wat ‘fragiel’, juist omdat ze zo sympathiek en verrassend zijn. We zouden het daarom bijzonder op prijs stellen als je ons op de hoogte brengt van eventuele wijzigingen, zodat we de eerstvolgende herdruk op een correcte manier kunnen aanpassen. Dank bij voorbaat. Ons adres:
trotter
Uitgeverij Lannoo
Kasteelstraat 97
B-8700 Tielt
e - mail: trotter @ lannoo.be
www.trotterclub .com
Uitgeverij Terra Lannoo
Postbus 97
NL-3990 DB Houten
De prijscategorieën die in de Trottergidsen worden gebruikt, zijn steeds afgestemd op het land. Als je in een goedkoop hotelletje ongeveer € 25 betaalt, behoort een hotel waar je € 75 neertelt uiteraard tot de dure prijsklasse. De uitgever kan niet aansprakelijk worden gesteld voor eventuele fouten of de gevolgen ervan.
vertaling Petra van Caneghem; 2023 Imago Mediabuilders
reisinformatie vlaanderen en nederland Wegwijzer, Brugge
omslagontwerp Studio Jan de Boer / Helga Bontinck
ontwerp binnenwerk Imago Mediabuilders
omslagfoto iStock/Dinesh Khanna
oorspronkelijke titel Le Routard – Bali, Lombok
oorspronkelijke uitgever Hachette, Paris
directeur van de reeks en auteur Philippe Gloaguen
stichters Philippe Gloaguen en Michel Duval
adjunct- redacteuren Benoît Lucchini en Amanda Keravel
redacteuren Olivier Page, Véronique de Chardon, Isabelle Al Subaihi, Anne-Caroline Dumas, André Poncelet, Marie Burin des Roziers, Thierry Brouard, Géraldine Lemauf-Beauvois, Anne Poinsot, Mathilde de Boisgrollier, Alain Pallier en Fiona Debrabander
© Hachette (alle rechten voor vertaling, reproductie en bewerking gereserveerd voor alle landen), Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2023
© Cartografie Hachette Tourisme
www.lannoo.com
D/2023/45/266 - 9789401490207 - NUR 512
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
4
HOE GEBRUIK JE DEZE GIDS? X
Op deze pagina’s zetten we de toeristische highlights voor je op een rijtje – stuk voor stuk zijn het met recht topervaringen die je niet mag missen!
In het hoofdstuk ‘Mens, maatschappij, natuur en cultuur’ gaan we dieper in op onder andere de geschiedenis, het cultureel erfgoed en de geografie van het land of gebied dat je bezoekt. Een ideale selectie om alvast thuis of tijdens de heenreis door te nemen.
In het hoofdstuk ‘Praktisch’ vind je alle nuttige informatie over de bestemming. Lees er alles wat je moet weten over bijvoorbeeld verkeer en vervoer, geldzaken, taal en gebruiken.
De gedeeltes die in twee kolommen zijn gezet, bevatten nuttige informatie, zoals adresgegevens van instanties en webadressen ter voorbereiding op de reis.
over een vertegenwoordiging beschikt in het land waar je je bevindt. Concreet houdt dit in dat je de hulp kunt inroepen van de ambassade of het consulaat (geen ereconsulaat) van om het even welke lidstaat van de EU. Deze diensten zullen je zelf rechtstreeks helpen of je zeggen wat je precies moet doen. De dienstverlening geldt uiteraard zoals overlijden, ongevallen met verwondingen of letsels, ernstige ziekte, repatriëring om medische redenen, arrestatie of gevangenschap. In geval van verlies of diefstal van je paspoort kun je bij deze diensten terecht voor een voorlopig reisdocument. Bij deze consulaire bijstand tussen de Europese lidstaten zul je uiteraard niet
5
16 17 OP BALI 1 WOON DE CEREMONIE VAN DE ZONSONDERGANG BIJ OP DE STRANDEN VAN KUTA EN LEGIAN Het mooiste strand van Bali is zonder twijfel dat van Kuta en Legian. Het strand strekt zich over meerdere kilometers uit. Het spektakel van de zonsondergang brengt de lokale bevolking en toeristen op een harmonieuze manier samen. Zodra de zon onder is, stroomt het strand leeg. Blz. 155 Goed om te weten: het spektakel begint rond 17.00 u en duurt circa 40 min. 2 LAAT JE MASSEREN OP HET STRAND VAN KUTA MET UITZICHT OP DE GOLVEN OF IN EEN ELEGANTE SPA IN UBUD Een massage met kokosolie maakt deel uit van de cultuur op Bali en blij een heerlijk moment. Op het strand bij zonsondergang of in een elegante spa voor de gelukzaligheid, je krijgt de smaak snel te pakken. Blz. 156 Goed om te weten: op het strand herken je de masseuses aan hun kegelvormige hoed met een nummer en aan hun badge. 18 TOPERVARINGEN FLORESZEE Straatvan Lombok Bangsal Rinjaniberg Senaru Sembalun Lawang Tetebatu Gili Trawangan Gili Meno Gili Air BALIZEE INDISCHE OCEAAN 10 km Ubud JAVA Legian Kuta Sanur Nusa Lembongan Amed Baturberg Tanah Lot Tulamben 1 717 LOMBOK blz. 279 BALI 9 6 5 7 8 2 4 1 2 3 14 15 16 16 16 1 2
X76 77 ABC van Indonesië 78 Alvorens te vertrekken 78 Budget 82 Douane 84 Drugs 84 Elektriciteit 85 Fooien 85 Foto’s 85 Geldzaken 85 Gezondheid 88 Internetadressen 90 Kinderen 90 Klimaat 90 Musea en bezienswaardigheden 92 Noodgevallen 93 Overnachten 93 Post (Kantor Pos) 96 Reisliteratuur 96 Risico’s en ergernissen 98 Sigaretten 100 Taal 100 Telecommunicatie 108 Tijdsverschil 109 Vervoer 109 Winkelen 117 BALI-LOMBOK-JAVA PRAKTISCH BALI-LOMBOK-JAVA PRAKTISCH PRAKTISCH Alvorens te vertrekken BALI-LOMBOK-JAVA PRAKTISCH PRAKTISCH ABC n Indones ABC VAN INDONESIË 1.904.570 km², 5160 km van het oosten naar het westen en 1760 km van de Indonesische archipel is de grootste van onze planeet en telt precies 18.306 eilanden, waarvan er circa 6000 niet bewoond zijn. Slechts twee derde van deze eilanden heeft een naam. Plaats zat voor Robinsons in de dop. meer dan 280.000.000 inwoners (2022). 31 jaar; 71 jaar. Jakarta (meer dan 11 miljoen inwoners). andere grote steden Yogyakarta (Java), Surabaya (Java), Medan (Sumatra), Makassar (Sulawesi), Denpasar (Bali). de roepia (rupiah afkorting Rps). (de officiële taal, die dicht bij het Maleis staat) plus meer dan 670 etnische talen en dialecten. Kennis van het Engels is nuttig. een republiek met een presidentieel regime. Joko Widodo (sinds 2014, opnieuw verkozen in 2019). Indonesië is het grootste moslimland ter wereld, met circa 87% van de gelovigen. De islam, van soennitische strekking, geldt hier als officiële staatsgodsdienst, maar de republikeinse en de religieuze wetten blijven strikt gescheiden. Er woont in het land ook een christelijke minderheid van zowel katholieken als protestanten (10% in totaal). Het boeddhisme (overwegend Chinezen) en het animisme leven ook nog voort. Op Bali is het hindoeïsme de belangrijkste godsdienst. er zijn er meer dan driehonderd. ALVORENS TE VERTREKKEN Nuttige adressen In België ambassade van indonesië Tervurenlaan 294, 1150 Brussel T (02) 771 20 14 : kbri.brussel@skynet.be o kemlu.go.id/ Vlasfabriekstraat 11, 1060 Brussel T (02) 536 19 77 : info@mo.be o mo.be Beenhouwersstraat 9, 8000 Brugge T (050) 33 75 88 : info@wegwijzer.be o wegwijzer.be. Onafhankelijk reisinformatiecentrum met leeszaal (reisgidsen, tijdschriften, kaarten, reisverslagen). Uitgever van het magazine Reiskrant. Organisator van Reismarkt (reizigers informeren reizigers), Let’s Travel (online reizigersevent), Lang op Reis (langdurig reizen), workshops en andere activiteiten. Jeugddienst en ledenvereniging. In Nederlandserlaan 8, 2517 KC Den Haag T (070) 310 : embassy@indonesia.nl o sia.nl. – Mauritskade 64, 1092 AD Amsterdam T (020) 568 87 11 : communication@ kit.nl o kit.nl. - Postbus 30919, 2500 GX Den Haag T (070) 342 17 77 o oxfamnovib. nl. Bezoekadres: Mauritskade 9, 2514 HD Den Haag o fairtourism. Actief op het gebied van duurzaam toeIn Indonesië Building (16th Floor), Jalan Imam Bonjol 80, 10310 Jakarta T : jakarta diplobel.fed.be o indonesia.diplomatie. belgium.be. Jalan HR Rasuna Said Kav. 3, Jakarta 12950 T 524 82 00 : jak@minbuza.nl o nederland wereldwijd.nl/contact/ambassadesconsula tengeneraal/indonesie/ambassadejakarta. Formaliteiten Vereiste documenten: reispas (met een geldigheid van minstens 6 maanden te rekenen vanaf dag van aankomst en met nog minstens 2 blanco pagina’s) en een retour- of doorreisticket. Als je niet langer dan 30 dagen in Indonesië verblijft, dan kan je gebruik maken van een Visa on arrival (bij inreis via land, lucht- of zeehaven). Het visum kan vooraf online worden aangevraagd via o grasi.go.id/#eVoor langere bezoeken moet voor vertrek een visum worden aangevraagd via o visaonline.imigrasi.go.id/ Meer informatie vind je bij de ambassades van Indonesië in België en Nederland. Voor kinderen gelden dezelfde formaliteiten. Reist het kind met een van de ouders, dan is het wenselijk dat de ouder die het kind niet vergezelt een schriftelijke toestemming opmaakt (in het Engels) en die laat legaliseren door het gemeentebestuur. Ben je onder de 18 jaar en reis je alleen of met een persoon die niet een van de ouders is, dan is de schriftelijke toestemming van beide ouders vereist (in het Engels). Het bewijs moet worden gelegaliseerd. Let op: als je langer in Indonesië blijft dan de einddatum van je visum, dan moet je een boete betalen van circa $ 30 per dag. Er worden geen uitzonderingen gemaakt, je mag het vliegtuig pas in nadat je alle boetes hebt voldaan. We raden je ten zeerste af om je visum met een week te overschrijden. Een Europees paspoort kan handig zijn! De Europese Unie heeft een systeem van wederzijdse consulaire bijstand ontwikkeld voor onderdanen van de EU die in moeilijkheden verkeren in het buitenland. Je kunt op deze bijstand een beroep doen als België of Nederland niet
altijd in je eigen landstaal worden geholpen. Meestal zal dat gebeuren in een van de courante Europese talen. VOOR DE ZEKERHEID … Het is een goed idee om scans te maken van je paspoort, visa, bankpas, vliegticket(s), verzekeringspolis en hotelvouchers. stuur ze vervolgens als een pdf-bijlage in een mail naar jezelf. In geval van verlies of diefstal kun je die documenten dan heel gemakkelijk in een internetcafé weer (laten) afdrukken en zul je het probleem sneller kunnen oplossen bij de
X30 31 geliefd bij ervaren surfers MENS, MAATSCHAPPIJ, NATUUR EN CULTUUR Beroemde personen 32 Bureaucratie 34 Cultureel erfgoed 34 Drank 40 Economie 41 Eigenaardig, niet? 42 Feesten, rituelen en ceremonies 43 Geografie 46 Geschiedenis 47 Geschiedenis van het toerisme op Bali: enkele overwegingen 54 Godsdienst en geloof 55 Keuken 57 Media 59 Mensenrechten 60 Milieu 62 Sport en ontspanning 63 Wajang 68 Werelderfgoedlijst van Unesco 69 Zeden en gewoonten 70
HOE GEBRUIK JE DEZE GIDS?
De Reisplanner stelt uitgewerkte reisprogramma’s voor om Bali, Lombok en Java op de beste manier te ontdekken. Een handige leidraad tijdens de voorbereiding van je reis.
Door deze beknopte inhoudsopgave per deel van de gids te gebruiken hoef je niet telkens terug te bladeren naar de algehele inhoudsopgave voor in het boek.
Op het kleine kaartje linksboven zie je in een oogopslag welk deel van het land of de regio het betreffende hoofdstuk beschrijft.
Op de eerste pagina van elk nieuw deel zijn de niet te missen bezienswaardigheden al in kaart gebracht met een paginaverwijzing voor wie ze direct wil raadplegen.
der ‘Slapen’), op woensdag aan Tir Na Nog, op zaterdag aan Sama-Sama en op zondag aan Evolution (ten noorden van Sama-Sama). En dan zijn er nog de full moon parties die plaatsvinden bij ... volle maan. Aan weerskanten van de pier liggen de meeste bars. In het noordoosten vind je rustigere adresjes die vroeger sluiten. de bars aan de westkust worden bij zonsondergang stormenderhand ingenomen, logisch ook. Hierna enkele klassiekers in het feestcircuit.
D M s s (detailkaart b1, 61): iets ten noorden van de aanlegsteiger. Elke avond treden hier twee livebands op, eerst op het kleine podium, daarna op het grote. Gezelligheid en sfeer van 19.00-1.00 u. Aardig wat reggae, rock en pop. Gezellig en ontspannen, ondergebracht in een soort grote hangar. Terras op het strand. Zaterdagavond is er een big party’ Zin in een dj-set, dan moet je naar ombak b hiernaast, wat verderop langs de pier.
D tir Na Nog (detailkaart b2, 47): ten zuiden van de pier. Een grote strohut aan weerskanten van de straat langs het strand. rockmuziek en een groot aanbod sterkedrank creëren een prima setting voor een aperitiefje bij zonsondergang. Groot scherm voor wedstrijdavonden. Pub food in geval van nood.
D the pearl beach Lounge (plattegrond, 60): ten zuiden van de pier. Een immens houten gebouw met spectaculaire bijhuizen die als tentakels uitwaaieren, grote parasols voor de klanten. deze hippe bar neemt ruim 150 m strand in beslag. ligstoelen en grote poefs in verschillende kleuren onder parasols van bamboe, om
lekker onderuit te zakken en onder het genot van een cocktail uit te kijken op zee. Nogal protserig en de cocktails zijn ook vrij duur.
D Lava bar (detailkaart b1, 9): ten noorden van de pier, bij het Gili Beach Bum Hotel (zie eerder onder ‘Slapen’) Een bar voor (jonge) feestneuzen, in een hostel. Heel druk, heel luid. Enkele ligstoelen op het strand om bij te komen.
342 Lombok <koprege L stad> <doorloop>
D M mad monkey (plattegrond, 12): aan de noordwestkust (zie eerder onder ‘Slapen’) Nog een hostel waar je niet komt om te slapen: pool parties dj-sets en groepen, meerdere avonden per week, bij het strand.
D langs de oostkust van het eiland, voorbij de pier in noordelijke richting, ligt een reeks strandbars Hoe verder je van het ‘centrum’ gaat, hoe meer vervallen ze zijn. leuk om overdag wat te luieren en rond te hangen. Alle stijlen, heel hip tot heel uitgelaten. Iedereen lacht hier en roep ‘Hello my friend’. Grappig hoe iedereen hier meteen je vriend wordt.
DIEPZEEDUIKEN, SNORKELEN, ZWEMMEN Zie ook de rubriek diepzeeduiken en snorkelen’ in ‘Gili-eilanden’ voor snorkeltours en duikexcursies. de beste plek om te zwemmen, zelfs bij laagwater, ligt ten noorden van de pier. langs de zuid- en noordkust is het water te ondiep. om te snorkelen vanaf het strand is er maar één plek, bij de noordoostelijke punt, waar je al schildpadden ziet terwijl je nog niet eens tot je middel in het water zit. Verhuur van materiaal ter plaatse (50.000 rps).
het dichtstbevolkte eiland van Indonesië en telt nu al ruim 135 miljoen inwoners. Het strekt zich uit van west naar oost over bijna 1000 km. Ook al is het een groot eiland, toch voel je je er niet gauw eenzaam: dit is immers een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld. Java heeft veel moois te bieden, maar helaas ook veel minder fraais. De hoofdstad Jakarta is door de economische ontwikkeling uitgegroeid tot een gedrocht. De sloppenwijken reiken tot aan de voet van wolkenkrabbers van spiegelglas. Yogyakarta echter heeft de Javaanse levenswijze, die herinnert aan de tijd van de sultans, in ere weten te houden. In de omgeving van Yogyakarta zijn adembenemend mooie tempels te zien. Op Java zijn ook veel vulkanen te bezichtigen. Er zijn er 120, waarvan er 17 nog actief zijn. Een vulkanische bergketen deelt het eiland van west naar oost in tweeën. De excursies naar de vulkanen bieden je de kans om kennis te maken met unieke landschappen. Geen ander eiland heeft zo’n wilde natuurpracht te bieden. Je gaat niet naar Java om bruin te bakken op het strand. Je vindt er nauwelijks stranden, wel een betoverend mooie natuur. Ongeveer 30% van het eiland wordt bedekt door tropisch regenwoud. Wie graag met mensen in contact komt, wordt op Java verwend. Je komt er bevolkingsgroepen van heel uiteenlopend pluimage tegen. De Javanen blijven daarbij de belangrijkste etnische groep. Zij wonen in het oosten, in het centrum en aan de westkust van het eiland. De Sundanezen
6
JAVA YOGYAKARTA 346 PRAMBANAN 376 BOROBUDUR 381 MERAPIVULKAAN 390 SOLO (SURAKARTA) 392 SURABAYA 393 PROBOLINGGO 401 BROMOVULKAAN 403 SEMERUVULKAAN 410 KAWAH IJENVULKAAN 413 XXX Borobudur en Prambanan bezoeken 373 Prambanan 376 Rãmãyana-dansen 379 Candi Prambanan 380 Borobudur 381 Bas-reliëfs 390 Cirkelvormige terrassen 390 Hoogste stoepa 390 Punthuk Setumbu 390 Bromovulkaan 403 De beklimming van de Bromovulkaan 409 Semeruvulkaan 410 Kawah Ijenvulkaan 413 JAVA Java is
de bromovulkaan is in de ogen van de javanen een heilige berg ogyaka ogya) Probolinggo Borobudur JA A
REISPLANNER EEN WEEK Java – 2 dagen Yogyakarta (1 dag, 1): het paleis van de sultan (kraton) een wandeling op de markten om batiks te kopen; een wajang Koelit-voorstelling bijwonen. In de omgeving van Yogyakarta (1 dag): Borobudur (2), de oudste en tevens de mooiste boeddhistische tempel in Indonesië; Prambanan (3), een hindoetempel die gedeeltelijk in puin ligt. Bali – 5 dagen Jimbaran (4) het strand en de visrestaurants. Kuta (5) en Legian (6) en Canggu de zonsondergang aan het strand en winkelen. Sanur (7) Mayeur Museum, het strand en de jukung (kleurrijke traditionele boten). Ubud (8) de dansen, wandelingen tussen de rijstvelden, de schilderkunstmusea. In het oosten van het eiland: de Besakihtempel (9) en het Water Palace van Tirtagangga (10) In Jimbaran eet je versgevangen vis in een van de restaurants aan het strand. Maak een wandeling door de rijstvelden bij Ubud. BALIZEE INDISCHE OCEAAN INDISCHE OCEAAN JAVAZEE 10 km Besakih Sanur Yogyakarta Jakarta Legian Kuta Jimbaran Ubud Prambanan JAVA BALI BALI JAVA Bawean Sapudi Barung 3 4 5 6 7 8 9 10 2 T rtagangga Borobudur
X
Aan de rand van de pagina’s zorgen een duimgreep en een kopregel ervoor dat je direct ziet welke informatie er op de betreffende pagina wordt geboden.
Voor een herkenbare structuur en meer opzoekgemak is de volgorde van onderwerpen per stad of regio telkens hetzelfde: praktische informatie - verblijfsinformatie: slapen, eten, iets drinken, uitgaan - informatie over de bezienswaardigheden.
AANKOMST EN VERTREK Je kunt niet echt met openbaar vervoer naar Tanah lot komen, behalve dan met een bemo maar dan moet je meerdere keren overstappen (verplichte stop in denpasar, waar je van busstation moet wisselen en opnieuw overstappen in Tabanan). vanuit het zuiden is de beste oplossing om met meer mensen een taxi te charteren (onderhandel over de prijs). Je kunt ook een (motor)fiets huren en vanuit legian via Kerobokan en Sempidi rijden. daar
276 277 Bali Mengwi Slapen in de omgeving
mers, die brandschoon en met veel smaak ingericht zijn. Het huis ademt de kleuren van marokko, gecombineerd met Balinese invloeden. Speciale vermelding voor de bamboe hut, die is echt een pareltje. Jezelf opfrissen doe je in het kleine zwembad. mooi gazon en salon met uitzicht op de rijstvelden. Heel harmonieus geheel. naast de twee kamers in het huis is er achter in de tuin ook nog een hut. een heel bijzondere plek waar we graag een paar dagen blijven hangen en de tijd zien vervliegen. meditatieruimte. H Maison Simba: Jl. Pantai Kedungu 7, in het dorpje Pacung T 087 862 171 920 o mai sonsimba.com. 4 km van
Let op deze kaders voor interessante weetjes.
AANDUIDING TROTTERTIPS
X trottertip XX interessant XXX niet te missen
azië. Heel verfijnd. natuurlijk is aan alle comfort gedacht. Uitstekende ontvangst. Zwembad. Uitzonderlijk ontbijt. dineren kan (320.000 Rps per persoon) Je hebt wel eigen vervoer nodig. WAT IS ER TE ZIEN? XXX Tanah lottempel geopend tot zonsondergang. Toegangsprijs: 60.000 Rps. Parkeren: 5000 Rps. Je zult hier, zoals iedereen, net voor de zonsondergang aankomen en net als alle anderen genieten van het uitzonderlijk mooie licht. de harmonieuze vorm van de rots, de donkere kleur ervan, de kleine, trapsgewijze daken van de tempel, de golven die bij hoogwater op hem inbeuken en dat vreemde licht in de schemering geven deze plek iets vreemds en fascinerends (als je je tenminste los kunt maken van de andere toeristen). Het schijnt dat de tempel wordt bewoond door slangen. Je kunt zelfs een (heilig) exemplaar bewonderen, als je bereid bent daarvoor extra te betalen. de tempel ligt op een geïsoleerde zwarte rots in de zee. Hij zou in de 16de eeuw zijn gebouwd in opdracht van de priester nirartha, die op deze rots kwam mediteren. eerst stond er alleen maar een altaar, maar beetje bij beetje werd de tempel groter
MENGWI
VERKLARING VAN DE SYMBOLEN
A algemeen
q autoverhuur
s bank
O busstation
D café, bar
C camping
p consulaat
E dansen
c duiklocatie
W internetcafé
f fietsverhuur
F haven
h honden toegestaan
Y ijssalon
en groeide hij uit tot een heilig oord van meditatie. n Tanah lot worden vooral de zeegoden vereerd, wat overigens niet heel erg verwonderlijk is. nadat je hebt geparkeerd, moet je door een doolhof van wel honderd kraampjes lopen voor je bij de echte hoofdingang komt. Bij eb kun je tot helemaal onder aan de tempel gaan en (tegen betaling natuurlijk) in de grot afdalen, waar het heilige water stroomt dat wordt gebruikt voor de ceremonies. Bij hoogwater moet je de tempel vanaf de rotsen bewonderen. de golven die te pletter slaan op dit desolate eilandje bieden dan een indrukwekkend spektakel. n beide gevallen ga je het heiligdom zelf niet binnen, dat is gereserveerd voor ceremonies. voor het beste uitzicht op de tempel moet je na de ingang rechts afslaan. een pad leidt je naar een platformpje. Rechts heb je een mooi verlaten strand waarop de golven in schuim uiteenspatten, afgesloten door een natuurlijke boog waarachter nog een heiligdom zou liggen, de pura Batu Bolong. als je links afslaat na de ingang en tot aan de vele drankkraampjes op de hoog uit de zee stekende rots wandelt, heb je ook een prachtig uitzicht op het geheel. Bij die kraampjes worden vruchtencocktails verkocht, opgediend in kokosnoten. Wij vonden deze erg duur en niet echt geslaagd. Zodra de duisternis is ingevallen, gaan de muggen in de aanval.
Niet ver van Tabanan, in de richting van Denpasar, links afslaan bij een kruispunt. Tot de 19de eeuw was dit de hoofdstad van het machtige Mengwi-koninkrijk. Tegenwoordig is het dorp een stop waard vanwege de tempel Taman Ajun, een elegante getuige van dit grootse verleden.
SLAPEN IN DE OMGEVING
H R Puri Taman Sari: in het dorp Umabian, circa 2 km ten noorden van Mengwi, in het binnenland T 894 53 97 o puritamansari. com. Tweepersoonskamers vanaf € 45; suites € 100-117. een bijzondere plek, een herenhuis en luxehotel in een, verdwaald in een landelijk dorp waar hij deels mee is geïntegreerd. Het ontwerp is te danken aan een lokale prins die
nog altijd in het gebouw woont. Huis en familietempel liggen naast de gastenkamer en op de binnenplaats van de receptie vlechten de vrouwen offermanden. de circa twintig kamers liggen verspreid over een groot domein dat omringd wordt door rijstvelden op terrassen. d meeste kamers zijn ondergebracht in bungalows in een elegante, traditionele stijl. Ze zijn ruim en comfortabel (airco, enorme buitenbadkamers), ook al zijn sommige elementen wat verouderd. maar dat zijn slechts details, die ruimschoots worden gecompenseerd door de
I informatie
d kindvriendelijk
i koffie- of theehuis
M livemuziek, concert
L luchthaven
e metrostation
N ontbijt
P parkeren
Q patisserie
B postkantoor
R restaurant
a roken verboden
H slapen
b skistation
g snackbar
Z strand
U taxi
J theater
S treinstation
V voorzieningen voor rolstoelgebruikers
j wandelen
k winkelen
m Unesco-werelderfgoed
r zwemgelegenheid
T telefoonnummer
o website
: e-mailadres
7
ga je linksaf. Zo vermijd je de drukte van denpasar en kom je door vredige dorpjes en langs mooie rijstvelden. SLAPEN H Dharma Oasis: Unnamed Road, Selemadeg, Tabanan Regency T 082 112 400 188 o dharmaoasis.com. Tweepersoonskamer € 60120, inclusief ontbijt. verscholen tussen de rijstvelden en de jungle ligt een leuk huis, waar je proeft van het eeuwenoude Balinese leven. d ndonesiër dandy is interieurontwerper en yogainstructeur en wordt bijgestaan door nico, een aardige Fransman die het eiland als zijn broekzak kent en zich dubbelplooit voor de gasten. Ze ontvangen je hartelijk en in alle eenvoud. deze guesthouse is chic, maar ook cool, net als de ka-
Tanah Lot. Tweepersoonskamer € 120-140; minstens 2 nachten gevraagd. een heel elegant gastenverblijf met een inrichting die doet denken aan koloniaal Singapore (de eigenaren komen daar vandaan). Beheerd door een leuke europese interieurontwerper. drie suites met Zuid-aziatische namen, privéterras en, onze lievelingskamer, een vrijstaand teakhouten Javaans huis, met eigen tuintje en keuken. ongelofelijk uitzicht, sommige kijken uit op de rijstvelden. de kamers zijn allemaal anders ingericht, maar altijd met veel smaak. meubels, stoffen en voorwerpen uit De Tanah Lottempel is een soort kleine Mont Saint-Michel.
WIST JE DIT?
8 INHOUD INLEIDING ���������������������������������12 VEELGESTELDE VRAGEN ����������13 18 TOPERVARINGEN �����������������16 MENS, MAATSCHAPPIJ, NATUUR EN CULTUUR ��������������31 Beroemde personen 32 Bureaucratie 34 Cultureel erfgoed 34 Drank 40 Economie 41 Eigenaardig, niet? 42 Feesten, rituelen en ceremonies 43 Geografie 46 Geschiedenis 47 Geschiedenis van het toerisme op Bali: enkele overwegingen 54 Godsdienst en geloof 55 Keuken 57 Media 59 Mensenrechten 60 Milieu 62 Sport en ontspanning 63 Wajang 68 Werelderfgoedlijst van Unesco 69 Zeden en gewoonten 70 REIZEN NAAR BALI-LOMBOK-JAVA �����������������72 BALI-LOMBOK-JAVA PRAKTISCH�������������������������������77 ABC van Indonesië 78 Alvorens te vertrekken 78 Budget 82 Douane 84 Drugs 84 Elektriciteit 85 Fooien 85 Foto’s 85 Geldzaken 85 Gezondheid 88 Internetadressen 90 Kinderen 90 Klimaat 90 Musea en bezienswaardigheden 92 Noodgevallen 93 Overnachten 93 Post (Kantor Pos) 96 Reisliteratuur 96 Risico’s en ergernissen 98 Sigaretten 100 Taal 100 Telecommunicatie 108 Tijdsverschil 109 Vervoer 109 Winkelen 117 REISPLANNER������������������������� 122 BALI HET ZUIDEN VAN HET EILAND 132 Denpasar 132 Kuta, Legian, Seminyak en Canggu 137
X 9 Het schiereiland Bukit 156 Sanur ���������������������������������������������������������������164 De eilanden: Nusa Lembongan en Nusa Penida ���������������������������������������������172 DE ROUTES IN HET CENTRUM EN HET NOORDEN 185 Batubulan 185 Sukawati, Batuan, Mas, Bona, Gianyar en Bangli 186 Ubud 188 HET NOORDEN: VAN UBUD NAAR HET BATURMEER 215 Van Ubud naar Tampaksiring 215 Tampaksiring 216 Baturmeer en Baturberg 217 Kintamani 222 DE ROUTES IN HET OOSTEN 223 Klungkung 223 Sidemen 226 Besakih 227 Agungberg 230 Kusamba 231 Padangbai 231 VAN PADANGBAI NAAR TIRTAGANGGA 237 Candi Dasa 237 Tirtagangga 241 DE KUSTWEG IN HET OOSTEN 243 Amed 243 Tulamben 251 DE NOORDKUST 254 Tejakula �����������������������������������������������������������254 Van Tejakula naar Singaraja 256 Bedugul �����������������������������������������������������������257 Batukau 258 Munduk 259 Lovina 261 HET WESTEN VAN BALI 265 Van Lovina naar Gilimanuk 265 Pemuteran 265 Van Gilimanuk naar het zuiden van Bali 273 Tanah Lot 275 Mengwi 277 Sangeh 278 Kapal, Sempidi, Lukluk 278 LOMBOK HET WESTEN, ROND MATARAM 286 Lembar 286 Ampenan, Mataram, Cakranegara en Mandalika 287 Senggigi en Mangsit 291
10 NAAR HET ZUIDEN 297 Op weg naar Sukarara 297 Kuta 300 HET MIDDEN VAN HET EILAND 310 Tetebatu ����������������������������������������������������������310 HET NOORDEN VAN HET EILAND 314 Rinjaniberg 314 HET OOSTEN VAN HET EILAND 319 IN HET NOORDWESTEN, DE GILI-EILANDEN 320 Gili Air 324 Gili Meno 329 Gili Trawangan 333 JAVA Yogyakarta 346 Prambanan 376 Borobudur 381 Merapivulkaan 390 Solo (Surakarta) 392 Surabaya 393 Probolinggo 401 Bromovulkaan 403 Semeruvulkaan 410 Kawah Ijenvulkaan 413 REGISTER 422
KAARTEN EN PLATTEGRONDEN
11 INHOUD
Afstanden tussen de steden ������������������������ 112 Amed 244 Bali, het noorden van, overzichtskaart 255 Bali, het westen van, overzichtskaart 266-267 Bali, het zuiden van, overzichtskaart 157 Bali-Lombok-Java, overzichtskaart 74-75 Bali, overzichtskaart 130-131 Baturmeer, overzichtskaart 218 Borobudur 382-383 Borobudur – de bas-reliëfs 386-387 Bromo- en Semeruvulkaan, overzichtskaart 404-405 Canggu 143 Denpasar 135 Gili Air 325 Gili Meno 331 Gili Trawangan 335 Gili Trawangan, detailkaart 337 Java, overzichtskaart 346-347 Kawah Ijenvulkaan, overzichtskaart 415 Kuta (Bali) 139 Kuta (Lombok) 301 Kuta (Lombok), de regio, overzichtskaart 306-307 Kuta, Legian-Seminyak, Petitenget-Canggu, overzichtskaart 138 Legian-Seminyak 141 Lombok, overzichtskaart 282-283 Lovina 262-263 Mangsit 297 Nusa Lembongan 175 Padangbai 233 Pemuteran 268 Prambanan 377 Rinjaniberg, overzichtskaart 315 Reisplanner 123, 125, 126 Routes in het oosten, overzichtskaart 224-225 Sanur ������������������������������������������������������������ 165 Senggigi 293 Surabaya ������������������������������������������������������ 395 Tetebatu 311 Topervaringen ������������������������������������� 17, 23, 29 Tulamben 252 Ubud 190-191 Ubud, detailkaart 193 Ubud, omgeving van, overzichtskaart 213 Yogyakarta 351 Yogyakarta, de Kraton – detailkaart III 369 Yogyakarta, de omgeving van, overzichtskaart 373 Yogyakarta, de wijk Prawirotaman –detailkaart II 355 Yogyakarta, het centrum –detailkaart I 353 INDISCHE OCEAAN Balizee Java BALI
INLEIDING
Bali, het ‘godeneiland’, ademt charme en schoonheid. Het is een van de kleinste eilanden van de meer dan 18.000 eilanden tellende
Indonesische archipel, maar veruit de meest geliefde toeristische verblijfplaats. Maar ook Lombok laat geleidelijk van zich spreken. Dit kleine paradijs heeft alles wat nodig is voor een geslaagde vakantie. Schitterende stranden, indrukwekkende en met bossen begroeide vulkanische bergen, prachtige heuvels met trapsgewijs aangelegde rijstvelden waarvan de golvende lijnen heerlijk spelen met het licht en een alomtegenwoordige, authentiek gebleven hindoecultuur.
En dan is er vooral de verbazingwekkend vriendelijke bevolking met haar onverstoorbare gemoedelijkheid. Al even heerlijk is de aangeboren smaak van de Balinezen voor schoonheid, kunst en harmonie.
Of ze nu midden tussen de toeristen wonen of in een afgezonderde gemeenschap, de
Balinezen leven ongestoord voort in hun eigen ritme, met hun eigen gebruiken. Het is een plezier om te zien hoe mannen en vrouwen dagelijks offers neerleggen voor winkels en bruggen, langs de rijstvelden of op een altaar in de tuin, alsof de rest van de wereld niet bestaat. Misschien is het juist door deze alomtegenwoordigheid van het goddelijke dat de Balinees zo beminnelijk is. Bali is een van de laatste eilanden ter wereld die, ondanks de explosieve toeristische groei, hun ziel nog niet helemaal hebben verkocht. Mediteren in Borobudur, een belangrijke boeddhistische plek, waar je drie keer omheen moet lopen om de pracht ervan tot je door te laten dringen. Of de top van de vulkanen op Java!
Tenzij je ervoor kiest om naar Lombok te gaan, het kleine zusje van Bali, nog bescheiden en minder opzichtig, maar betoverend, gelegen tussen de bergen in het noorden (Rinjani) en de stranden in het zuiden (Kuta).
12
Ulun Danutempel op Bali
VEELGESTELDE VRAGEN
VERMIJD DEZE DRUKKE MOMENTEN!
Houd rekening met het Chinese Nieuwjaar (jan.-febr.) en de periode rond 1 oktober, wanneer de oprichting van de Volksrepubliek China (1949) wordt gevierd. De Chinezen nemen voor deze gelegenheid enkele dagen vrij en alles in Azië zit dan overvol! Je staat vast in de meest ongelofelijke menselijke files. Vermijd deze momenten of gooi je plannen om.
HEB IK EEN VISUM NODIG?
Voor reizigers met de Nederlandse of Belgische nationaliteit is een visum niet langer vereist voor een verblijf van maximaal dertig dagen, als je het land binnenkomt via een van de belangrijkste havens of luchthavens (Bali, Lombok, Jakarta, Surabaya en Yogyakarta). Bij aankomst krijg je een VoA (Visa on Arrival) bij de immigratiedienst (35 USD).
Wel verplicht is een paspoort dat nog minstens 6 maanden geldig is na vertrek uit Indonesië en nog minstens 2 lege pagina’s bevat.
WAT IS DE BESTE PERIODE OM NAAR INDONESIË TE GAAN?
Van juni tot september, dan ligt de watertemperatuur tussen 26 en 29 °C. Vermijd de periode van november tot april. Van december tot maart vallen de zwaarste regens. De vochtigheidsgraad bereikt dan 60-100%.
IS INDONESIË EEN DUUR LAND?
Nee, Indonesië is een heel goedkope bestemming, een van de goedkoopste landen van Zuidoost-Azië zelfs. De prijzen zijn nog steeds heel aantrekkelijk, zowel voor logies en maaltijden als voor excursies. Sommige zones zijn duurder dan andere.
13
De scooter is een veelgebruikt vervoersmiddel.
KUN JE JE GEMAKKELIJK VERPLAATSEN IN INDONESIË?
Het openbaar vervoer op Bali is een regelrechte ramp. Voor een eiland dat zo sterk ontwikkeld is op toeristisch vlak, is het openbaar vervoer niet erg betrouwbaar. Bemo’s, het traditionele vervoersmiddel, zijn steeds meer aan het verdwijnen. Taxi’s hanteren vaak willekeurige prijzen. Het is een hel en we denken er nog niet aan te parkeren, laat staan te rijden. Met de scooter rijd je gemiddeld 45 km per uur, met de auto amper 13 km per uur. Op Lombok is er minder verkeer, maar ook geen openbaar vervoer. Het eenvoudigst is om voor langere afstanden een auto te huren met chauffeur, houd daar voor vertrek rekening mee in je reisbudget. Voor korte afstanden kun je een scooter huren.
ZIJN ER VEILIGHEIDSPROBLEMEN?
Een portie gezond verstand, een flinke dosis vastberadenheid en hoffelijkheid en, in-
dien nodig, enkele duizenden roepia’s volstaan om je uit de meeste situaties te redden. Met echt gevaarlijke situaties zul je waarschijnlijk niet worden geconfronteerd, maar wel met oplichterij, enkele misstanden en rekenfouten, met name in sommige wisselkantoren.
WAT IS HET TIJDSVERSCHIL?
Indonesië heeft verschillende tijdzones. Op Java is het ’s zomers 5 uur later dan bij ons en ’s winters 6 uur. Voor Bali en Lombok moet je ’s zomers 6 uur bijtellen en ’s winters 7 uur.
HOELANG IS HET VLIEGEN?
Reken op 15 tot 16 uur vliegen vanuit Europa naar Bali of Jakarta. Tel daarbij ook nog de vele uren wachten in de luchthavens.
KAN IK MET KINDEREN NAAR INDONESIË REIZEN?
Natuurlijk. Kinderen zijn er koning. Neem toch enkele voorzorgsmaatregelen in acht (zie de rubriek ‘Kinderen’ in het hoofdstuk ‘Praktisch’).
WAT IS DE WISSELKOERS?
Begin 2023 was €1 circa 16.375 Rps waard.
KUN JE OVERAL MET BETAALKAART BETALEN?
Met een betaalkaart kun je bij veel geldautomaten (ATM) op de toeristische plekken geld pinnen. Betalen met je betaalkaart kan nog steeds niet overal (3% toeslag voor Visa, 5% voor American Express). Vergeet niet om contant geld mee te nemen wanneer je de platgetreden paden verlaat, ook al heb je dan aardig wat bankbiljetten op zak.
KAN IK ME GEMAKKELIJK VERSTAANBAAR MAKEN?
Een beetje Engels is voldoende om je te redden. De Balinezen passen zich steeds meer
14
Kinderen zijn koning in Indonesië.
aan het toerisme aan en daarom hebben ze Engels nodig.
WELKE VACCINS ZIJN ABSOLUUT NOODZAKELIJK?
Geen enkel vaccin is verplicht, maar het is verstandig om je te laten inenten tegen buik tyfus. Vaccins tegen hepatitis A en B zijn eveneens raadzaam. Antimalariapillen zijn momenteel absoluut noodzakelijk in heel Indonesië, behalve in de grote steden op Java en op Bali.
WELKE OVERNACHTINGSMOGELIJKHEDEN ZIJN ER?
Wat overnachtingsmogelijkheden betreft, zit je op Bali goed. Het aanbod overstijgt ruimschoots de vraag. Hotels van verschillende categorieën, luxueuze resorts, persoonlijke guesthouses, homestays (kleine, goedkope en over het algemeen nette hotels), bungalows, zelfs kleine, vrijstaande huisjes, je zult probleemloos een kamer kunnen vinden. Aan het eind van het hoogseizoen dalen de prijzen met 30-50% in de luxueuze hotels. Let echter wel op de staat van de voorzieningen, ze zijn niet altijd even goed onderhouden. Wees voorzichtig met het huren van een villa, een aantrekkelijke formule vanwege het comfort en de vrijheid die het biedt, maar veel villa’s zijn illegaal gebouwd en dat kan problemen opleveren.
ZIJN DE STOPCONTACTEN HETZELFDE ALS BIJ ONS?
220 volt is heel gangbaar. De stopcontacten hebben twee gaten (wij kunnen onze toestellen dus perfect aansluiten) en stroomonderbrekingen zijn zeldzaam.
MOET JE EEN FOOI BETALEN?
Zoals in de meeste landen van ZuidoostAzië is deze gewoonte overgewaaid met het toerisme. In Indonesië is het echter nog
geen vast gebruik. In hotels en restaurants ben je niet verplicht een fooi te geven, vooral omdat bepaalde adressen al 10-15% extra rekenen voor de bediening. Maar in bepaalde omstandigheden kun je er niet onderuit; kruiers bijvoorbeeld verwachten een fooi. Je geeft ze zo’n 5000-10.000 Rps, afhankelijk van hoeveel bagage je bij je hebt of waar de kruier je mee heeft geholpen. Reken voor privéchauffeurs circa 75.000 Rps per dag.
ZIJN ER GOEDE SPOTS OM TE
DUIKEN EN TE SURFEN?
De stranden van Bali, zoals dat van Ulu Watu (voor gevorderden) en dat van Kuta (voor beginners) en ook Nusa Ceningan, zijn wereldberoemd bij surfers. Voor duikers zijn de riffen van de Gili-eilanden op Lombok en de streek van Amed, Pemuteran, Nusa Lembongan en Nusa Penida op Bali echte paradijzen.
ZIJN ER INDONESISCHE CULINAIRE CURIOSITEITEN?
Wie er trek in heeft, kan hier vlinderlarven, python of buffelhersenen proeven (hoewel die niet makkelijk te vinden zijn). Over het algemeen eet je goed in Indonesië. Rijst en vis zijn de basisvoedingsmiddelen. Je vindt hier ook een ruim aanbod aan dagverse groenten.
15
VEELGESTELDE VRAGEN
18 TOPERVARINGEN
OP BALI
1 WOON DE CEREMONIE VAN DE ZONSONDERGANG BIJ OP DE STRANDEN
VAN KUTA EN LEGIAN
Het mooiste strand van Bali is zonder twijfel dat van Kuta en Legian. Het strand strekt zich over meerdere kilometers uit. Het spektakel van de zonsondergang brengt de lokale bevolking en toeristen op een harmonieuze manier samen. Zodra de zon onder is, stroomt het strand leeg. Blz. 155
Goed om te weten: het spektakel begint rond 17.00 u en duurt circa 40 min.
2 LAAT JE MASSEREN OP HET STRAND VAN KUTA MET UITZICHT OP DE GOLVEN OF IN EEN
ELEGANTE SPA IN UBUD
Een massage met kokosolie maakt deel uit van de cultuur op Bali en blijft een heerlijk moment. Op het strand bij zonsondergang of in een elegante spa voor de gelukzaligheid, je krijgt de smaak snel te pakken. Blz. 156
Goed om te weten: op het strand herken je de masseuses aan hun kegelvormige hoed met een nummer en aan hun badge.
16
1
X 17 FLORESZEE Gili Meno Gili Air BALIZEE INDISCHE OCEAAN 10 km Ubud JAVA Legian Kuta Sanur Nusa Lembongan Amed Baturberg Tanah Lot Tulamben 1 717 BALI blz. 127 9 6 5 7 8 2 4 1 2 3 2
3 OBSERVEER DE TUIMELENDE VLIEGERS IN HET ZUIDEN VAN HET EILAND
Vliegers worden op Bali gezien als een middel om met de goden te communiceren. De ene is nog mooier dan de andere. Je ziet ze overal vliegen. Er worden verschillende wedstrijden georganiseerd, waarbij het ook draait om de vorm en esthetiek. Ze hebben vaak de vorm van vissen of draken en zijn gigantisch: meer dan 10 m lang. Blz. 172
Goed om te weten: mis niet het Bali Kite Festival in juli in Sanur en de oefeningen in de rijstvelden het hele jaar door.
4 MAAK UITSTAPJES DOOR DE SCHITTERENDE LANDSCHAPPEN MET RIJSTVELDEN IN TERRASVORM ROND UBUD
De landschappen en de weelderige natuur in het binnenland van het eiland zijn onuitput-
telijke bronnen van inspiratie. De regio Ubud herbergt onder andere heuvels met rijstvelden die in het licht lijken te dansen, bassins omringd door groen waar de wolken in gereflecteerd worden. Een van de mooiste decors van Bali. Onze lievelingsplek: Jatiluwih. Blz. 211
Goed om te weten: je kunt het beste een fiets huren; het gevoel dat je krijgt wanneer je tussen de rijstvelden door fietst, is onbeschrijflijk.
5 BEKIJK IN AMED HOE DE KLEURRIJKE PRAHUS DE GRILLIGE GOLVEN TROTSEREN ALS ZE UITVAREN OM TE VISSEN
Prachtige, kleine stranden van zwart zand dienen als haven voor de prahus. Het is een verbazingwekkend gezicht wanneer de vissers allemaal tegelijk met hun bootjes uitvaren: de driehoekige zeilen in alle kleuren van de regenboog lijken wel een zwerm vlinders. Blz. 249
18
3
19 18 TOPERVARINGEN 4 5
FOTOVERANTWOORDING
blz. 8, 25, 128, 207 Chen Ws / Shutterstock
blz. 9, 276, 280 Aleksandar Todorovic / Shutterstock
blz. 10 Maciej Matlak / Shutterstock
blz. 12 Guitar photographer / Shutterstock
blz. 13 Phuong D. Nguyen / Shutterstock
blz. 14 lastdjedai / Shutterstock
blz. 15 Visionsi / Shutterstock
blz. 16 Travel__Photography / Shutterstock
blz. 17 hkhtt hj / Shutterstock
blz. 18 Denis Moskvinov / Shutterstock
blz. 19 b. Leo_nik / Shutterstock
blz. 19 o. joakimbkk / iStock
blz. 20 tipwam / Shutterstock
blz. 21 timsimages.uk / Shutterstock
blz. 22 l. carol mitchell
blz. 22 r. bloodua / iStock
blz. 23 phenyx7776 / Shutterstock
blz. 24 Damian Pankowiec / Shutterstock
blz. 26 Audrey AK
blz. 27 b. Christopher Moswitzer / iStock
blz. 27 o. ChanwitOhm / iStock
blz. 28 b. Biletskiy_Evgeniy / iStock
blz. 28 o. Kanuman / Shutterstock
blz. 29 Oscar Espinosa / Shutterstock
blz. 30-31 Marius Dobilas / Shutterstock
blz. 35 Roman Sidorenko / Shutterstock
blz. 45 structuresxx / Shutterstock
blz. 52-53 mohd farid / Shutterstock
blz. 68 Lempoyang Photo Art / Shutterstock
blz. 73 Artaporn Puthikampol / Shutterstock
blz. 76-77 Worldpics / Shutterstock
blz. 87 Vector1st / Shutterstock
blz. 94-95 Phraisohn Siripool / Shutterstock
blz. 111 Milosz Maslanka / Shutterstock
blz. 118 Elizaveta Galitckaia / Shutterstock
blz. 122 DavidNNP / Shutterstock
blz. 123 daphnusia images / Shutterstock
blz. 124 b. Johan Kusuma / Dreamstime.com
blz. 124 o. JM Travel Photography / Shutterstock
blz. 133 zaferkizilkaya / Shutterstock
blz. 136 Bagus d / TripAdvisor
blz. 137 Irina Ovchinnikova / Shutterstock
blz. 146 Pearl Boutique Hotel
blz. 147 The Amala, Legian
blz. 148 Green Room / TripAdvisor
blz. 152 Warung Sulawesi / TripAdvisor
blz. 154 AsiaTravel / Shutterstock
blz. 155 Potato Head
blz. 159 Cuca / TripAdvisor
blz. 161 W.D. Oleh / TripAdvisor
blz. 162 kudla / Shutterstock
blz. 168 Kembali Lagi Guesthouse
blz. 170 Soya / TripAdvisor
blz. 172 Rido Zaen / Shutterstock
blz. 178 Ombak Zero Waste
blz. 184 Dudarev Mikhail / Shutterstock
blz. 196 Edmund Lowe Photography / Shutterstock
blz. 198 Wapa di Ume
blz. 203 Cafe Wayan
blz. 204 l. MOTHER
blz. 204 r. Nusantra / Shutterstock
blz. 217 tonson / Shutterstock
blz. 220 Black Lava
blz. 228-229 Phraisohn Siripool / Shutterstock
blz. 235 Bloo Lagoon
blz. 238 Vincent’s
blz. 239 Philip Game / Alamy Stock Photo
blz. 242 TerryJLawrence / iStock
blz. 245 Ganeshamed
blz. 246 Le Jardin
blz. 247 Green Leaf Amed
blz. 252 Matahari Tulamben Resort
blz. 253 Dudarev Mikhail / Shutterstock
blz. 260 Sanak Retreat
blz. 264 KeongDaGreat / Shutterstock
blz. 270 Taman Sari Bali Cottages
blz. 289 Art Directors & TRIP / Alamy Stock Photo
blz. 294 Puri Mas Boutique Resort and Spa
blz. 299 emran / Shutterstock
blz. 306 Tony Prince / Shutterstock
blz. 312 Les Rizières
blz. 317 Mohd Nor Hasen Bin Sudin / Shutterstock
blz. 324 Lisa-Lisa / Shutterstock
blz. 328 Sunrise Resort
blz. 332 b. Mahamaya
blz. 332 o. master2 / iStock
blz. 336 Mad Monkey
blz. 338 Karma Kayak
blz. 340 Sony Herdiana / Shutterstock
blz. 344 mimisim / Shutterstock
blz. 357 TravelMuse / Alamy Stock Photo
blz. 360 The Phoenix Hotel
blz. 364 ViaVia
blz. 370 Vassamon Anansukkasem / Shutterstock
blz. 384 Luciano Mortula – LGM / Shutterstock
blz. 393 Andreas H / Shutterstock
blz. 407 holgs / iStock
blz. 412 Pak Tasrip Family Homestay
419