Monografía de Luis Buñuel. Mi último suspiro

Луис Буњуел

МОЈОТ ПОСЛЕДЕН ЗДИВ

Издавач: Кинотека на Република Северна Македонија

За издавачот: Владимир Љ. Ангелов

Уредник: Владимир Љ. Ангелов

Предговор: д-р Атанас Чупоски

Лектор: д-р Сузана В. Спасовска

Дизајн: м-р Игор Сековски

Печати: Арт принт студио

Тираж: 500 примероци

Esta publicación ha sido posible gracias a la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID).

El contenido de la misma no refleja necesariamente la postura de la AECID.

©De esta edición: Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo

©De los textos: Atanas Chuposki

· NIPO: 109-22-040-4

· NIPO online: 109-22-041-X

Оваа публикација е овозможена благодарение на Шпанската агенција за меѓународна

соработкаи развој (AECID).

Нејзината содржина не значи задожително одразување на ставот на AECID.

© Од ова издание: Шпанска агенција за меѓународна соработка и развој

© Од текстовите: Д-р Атанас Чупоски, Марија Цветковска

· NIPO: 109-22-040-4

· NIPO online: 109-22-041-X

Наслов на оригналното дело: Louis Buñuel

MON DERNIER SOUPIR

©Robert Laffont Editions, Paris, 1986

Искрена исповед на декларираниот атеист благодарен на Бога

д-р Атанас Чупоски

Луис Буњуел е роден во Шпанија, поголемиот дел од животот го поминува во Мексико каде што и умира, а дел од своите најзначајни

филмови ги снима во Франција. Тој е, се разбира, согласно генерацијата на која ѝ припаѓа, космополит, комунист, (специфичен) атеист, надреалист, револуционер, со еден збор - закоравен бунтовник! Секако, тој е еден од најзначајните режисери во историјата на филмската уметност, а неговата автобиографија насловена „Мојот последен здив“ е напишана пред самиот крај на неговиот живот, во Мексико, и претставува неисцрпен извор на информации за местата, пријателите, жените, случките, настаните, филмовите, книгите, песните, пијалоците што го обележиле животот на Буњуел. Автобиографијата е напишана со помош на францускиот писател и сценарист Жан-Клод Кариер, неговиот постојан соработник, косценарист на сите филмови од последната, „француска“ етапа во кариерата. Прв пат е

на француски јазик, во Париз, во 1982 г., нецела година пред смртта на Буњуел. Книгата, која Буњуел ја нарекува „полуавтобиографска книга“, почнува со посвета на жена му Жана, „неговата сопатничка“, извинувањето дека не е човек од перо и назнаката дека „после долги разговори, Жан-Клод Кариер, верен на сѐ што му кажав, ми помогна да ја напишам оваа книга“. Веројатно токму од тие причини, т. е. несомненото раскажувачко мајсторство на Кариер, книгата има и свои литерарни, наративни вредности, што секако е многу потпомогнато и од драматичноста на одредени периоди од животот на Буњуел, но и од неговиот луциден ум што успеал да го задржи до самиот крај на животот.

Буњуел во својата автобиографија е исклучително искрен, но во неговиот исповеден тон во ниту еден миг нема ни трага од каква и да е сентименталност, што само ги потврдува подоцнежните зборови на Кариер дека Буњуел подготвено чекал да се соочи со смртта. Автобиографијата е поделена на дваесетина поглавја одделени со наслови, дополнително поделени со поднаслови, кои се хронолошки подредени, иако, како и кај секое сеќавање, кое најчесто е фрагментарно, хронолошката доследност не може да се запази до крај. Во неа постојано

се испреплетуваат исечоците од животот и сеќавањата на драматичните историски настани, со сеќавањата поврзани со творештвото, со филмовите

– со еден збор, во неа, разбирливо,

постојано

се испреплетуваат животот и филмот. Но, во неа, исто така, како своевидни дигресии од главната темаописот на животниот и творечкиот пат на големиот режисер, се пренесени ставовите на Буњуел за животот и смртта, за љубовта и омразата, радоста и тагата, верата и неверието, за уметноста, пријателството, среќата, војната, училиштето, црквата, револуцијата, сексот, алкохолот... Во воведното поглавје „Паметење“

Буњуел нуди своевидно извинување за несигурноста на паметењето и за можната искривеност на сеќавањата, но ја нагласува и особената важност на сеќавањето за животот на човекот: „Треба да почнете да го губите паметењето, дури и во помала мера, за да сфатите дека паметењето го прави целиот наш живот. Животот без паметење не би бил живот... Без него, ние сме ништо“. Поглавјето го завршува со една забелешка која е неопходна за да се разбере карактерот на оваа книга: „Затоа што не сум историчар, не користев ниту една белешка, ниту една книга, а сликата што ви ја нудам е на секој начин моја, со мои ставови, мои сомнежи, мои повторувања, мои празнини во сеќавањето, со мои вистини и лаги, со еден збор: мое паметење“. Во неколкуте следни поглавја на книгата, насловени како „Спомени од Средниот век“, „Каландските тапанари“ и „Сарагоса“, Буњуел се осврнува на детството, на пејзажите на сушната, родна Арагонија, на родното село Каланда, кое, според него, сѐ до Првата светска војна живеело во Средниот век, а животот се управувал според ѕвонењето на ѕвоната од камбанаријата, на патувањата со коњска кола од Каланда до гратчето Алкањис и оттаму со воз до Сарагоса, на провинцијалниот менталитет, на песните што се пееле при религиозните процесии, на мелниците за маслиново масло, за питачите пред црквата што секогаш добивале милостина од неговото богато семејство, на раскошниот татков дом и излетничката куќа и на рамнодушноста што ја чувствувал гледајќи ја крајната сиромаштија на жителите на Каланда, на своите родители, авторитетниот татко и мајка му, која била многу помлада од таткото. „Имав среќа да го поминам детството во Средниот век, во време ‘болно и исклучително’... Болно во својот материјален живот, исклучително во духовниот. Сосема спротивно од времето во коешто живееме“, заклучува Буњуел.

Тој додава и дека на Каланда ѝ ги должи своите први средби со смртта, која, заедно со длабоката вера и будењето на сексуалниот инстинкт, ги сочинуваат животните сили на неговото детство. Така, се присетува Буњуел на опелата за покојните во селската црква, на ритуалното тажење,

ЗДИВ

на звукот на камбаните, на кроткиот стрико Сантос кој бил свештеник и кој го подучувал латински и француски, на црковниот хор во кој пеел и свирел виолина, на сеприсутноста на религијата во секојдневниот живот и на длабоката вера на жителите на Каланда. Се присетува и на посетите на манастирот во кој живееле доминикански калуѓери, стрелани на почетокот на

Граѓанската војна во Шпанија, на легендата за чудото што го извршила Пресвета Богородица од Пилар, на иконата што татко му ја подарил на црквата во Каланда, а која подоцна била запалена од страна на анархистите на почетокот на Граѓанската војна.

Но, истовремено, се сеќава Буњуел и на првите сексуални искуства, поточно првите искуства со мастурбацијата, раазговорите со другарите за тие дотогаш забранети теми за кои имале сосем малку информации, за борбата на сексуалниот нагон против католичкото воспитување за невиноста, за чувството на грешност од таквите помисли, за местото на сексот во католичката религија, за скришното прелистување на еротските ревии, за ѕиркањето на голите жени во кабините за капење во Сан Себастијан...

Засебен дел од раните сеќавања на Буњуел претставува поглавјето посветено на процесиите на кои и тој учествувал, процесии што се извршувале на Велики Петок, пред Велигден, во родното село Каланда, кога повеќе од 24 часа, двесте до триста тапанари удирале во големи тапани толку силно што земјата треперала под нозете, а звуците предизвикувале чувство на морници кај слушателите. Со тоа, тапанарите ги обновувале сеќавањата на темнината што се ширела по земјата во времето на смртта на крстот на Исус Христос и на тресењето на земјата и одронувањето на карпите, а истите звуци што толку го инспирирале во детството, Буњуел подоцна ќе ги искористи во филмот „Назарен“ што ќе го сними во Мексико во 1959 г. Во поглавјето „Сарагоса“, Буњуел дава портрети на неговите родители, татко му, кој имал авантуристички дух и кој заработил многу пари тргувајќи со железарија на Куба, и мајка му, девојка дваесет и пет години помлада од татко му, со која татко му се среќава по враќањето во Шпанија, како и на четирите сестри и двајцата браќа, сите помали од него. Си спомнува за детството поминато во Сарагоса, град каде што живеел сѐ до заминувањето во Мадрид на студии, за стилот на животот на неговиот богат татко, за посетите на театрите и циркусот во Сарагоса, за возбудливите аеро-митинзи, за детската фасцинација од огнетото оружје, се сеќава на училишните денови, прво кај француските монаси наречени корасонисти, каде што научил француски јазик, а потоа и на седумгодишното школување кај строгите езуити, каде што изучува веронаука, апологетика, житијата на светителите, латински јазик, филозофија, општа историја, но, каде што му

ЗДИВ

се јавуваат и првите сомнежи во однос на прашањата на верата, особено кога, надвор од училишната лектира, се среќава со делата на Спенсер, Русо, Маркс и Дарвин. Негде во тие тинејџерски денови Буњуел ја губи и невиноста во бордел во Сарагоса, што било вообичаена практика за момчињата во тој период.

Особено се силни неговите сеќавања на првиот филм што го гледал во кино, уште како дете, во 1908 г., кога имал само осум години, француски цртан филм за некое прасе кој бил рачно обоен и на подоцнежните филмови што ги гледал во новоотворените кина во Сарагоса, оние на Макс Линдер и Мелиес, како и италијански мелодрами и американски цртани и авантуристички филмови. Кино-проекциите во тоа време, покрај музичката придружба на пијано, биле пропратени и со т.н. експликадор, човек што стои покрај платното и им објаснува на гледачите што се случува во филмската приказна.

Во поглавјето „Спомените на Кончита“ се предадени спомените на најмалата сестра на Буњуел, Кончита, објавени во француското списание „Позитиф“, во кои таа се сеќава на нејзиниот постар брат, најстарото дете во семејството и нејзин идол. Кончита се сеќава на исклучителна љубов

на Буњуел кон животните, но и стравот од пајаци, карактеристичен за целото семејство, приредувањето претстави со куклениот театар што го добил од родителите, авантуристичките прошетки во природа во Каланда, но и одлуката на Буњуел да студира агрономија во Мадрид, затоа што на универзитетот во Сарагоса немало таков факултет, само за да ги напушти Сарагоса и семејството.

Во поглавјето „Задоволствата од овој свет, Буњуел се осврнува на „прекрасните часови“ што ги поминал по баровите во кои осамен, со пијалок, можел непречено да размислува и да измислува приказни што подоцна ќе се преточат во сценарија. Си спомнува и за култното кафуле „Сирано“

во Париз, каде што се собирале надреалистите, но и за уште десетици барови и кафулиња во Мадрид, Париз, Њујорк и градот Мексико, што често ги посетувал, опишувајќи ја нивната специфична атмосфера. Посебно се осврнува на своите омилени алкохолни пијалоци: црното вино, англискиот џин, коктелот драј-мартини, француските аперитиви, вотка и ракија, мексиканските текила и мескал, но и коктелот што сам го смислил и го нарекол „буњуелони“. Како одличен познавач, Буњуел на сите пијалоци детално им ги опишува карактеристиките и начинот на кој се подготвуваат, но и амбиентите во кои се конзумираат. Во истото поглавје, Буњуел го опишува и својот престој во Њујорк, во време на прохибицијата, во триесеттите години, кога, според неговите зборови, алкохол можело да

ЗДИВ

се најде на секој чекор, само требало да се познаваат вистинските луѓе.

споменува и навиката добро да потегне џин пред секое патување со авион. „Невозмошно е да се пие, а да не се пуши“, нагласува Буњуел и ги разврзува своите подробни спомени за пушењето, со кое започнал во шеснаесеттата година и не престанал до крајот на животот, како вистински сладокусец

опишувајќи

ги сите фази од ритуалот, за да заклучи дека „пушењето било верен пратител и другар на сите случувања во неговиот живот“, но не заборава на читателите иронично да им препорача да не пијат и да не пушат, затоа што тоа е опасно по здравјето. Во истово поглавје, Буњуел, од позиција на осумдесетикусургодишен старец, се осврнува и на спомените за своите сексуални искуства, за двата начина на водење љубов во Шпанија во дваесеттите: јавна куќа или брак, за мадридските проститутки, париските јавни куќи и њујоршките такси-герли.

Во поглавјето „Мадрид, студентски дом, 1917-1925“, Буњуел се осврнува на еден од најзначајните периоди од неговиот живот, период во кој престојува во студентскиот дом, „Ресиденција де естудијантес“, каде што се запознава со поетот Федерико Гарсија Лорка и сликарот Салвадор Дали, кои, како и тој, потекнуваат од богати, добро едуцирани

либерални семејства

кои се заинтересирани нивните деца да студираат на некое поразлично, помодерно место, уноверзитетски град устроен по урнек на англиските колеџи. Да не бил престојот во овој студентски дом, Буњуел, Лорка и Дали веројатно никогаш не би се сретнале затоа што Лорка студирал филозофија, Буњуел агрономија, а Дали сликарство. „Толку се богати и живи спомените од тоа време што можам да кажам, без страв дека ќе погрешам, дека без студентскиот дом мојот живот би бил сосем поразличен“, заклучува Буњуел и многу детално и исцрпно се присетува на случувањата што го обележиле периодот на неговата адолесценција и формирањето како човек.

По низа промени на интересите и предметите на студирање: агрономија, технологија, природни науки, Буњуел, конечно, со цел да стане лектор по шпански јазик во некоја странска земја и да отпатува од Шпанија, подготвува дипломски испит по филозофија, што вклучувал три предмета: историја, книжевност и филозофија. Во студентскиот дом Буњуел се занимава и со спорт, основа атлетска екипа и се занимава со аматерски бокс, а заради завидната физичка сила, често пати по баровите и рестораните практикува и борби со туркање на рака. Накусо си споменува Буњуел и за воениот рок што го отслужил во артилериска единица во Мадрид. Негде во тој период во Шпанија се зајакнуваат и работничките, синдикалните и анархистичките движења, па Буњуел се спомнува за фасцинираноста на студентите од храброста на анархистите кои извршуваат

атентат врз шпанскиот премиер, како и на анархистичките списанија со кои се среќава, каде што чита текстови на Ленин и Троцки, но и на честите средби

во мадридските кафеа на прогресивната лево ориентирана интелигенција, притоа набројувајќи десетици имиња на негови современици. Си спомнува Буњуел и за шпанската книжевна сцена од таа епоха, повторно набројувајжи десетици имиња кои со своите дела влијаеле на него и на целата негова генерација: Ортега и Гасе, Унамуно, Ваље-Инклан, Еухенио д’Орс, Галдос и др., кои ги споредува со најдобрите книжевници на неговата генерација, повеќемината негови лични пријатели: Лорка, Алберти, Алтолагире, Хозе Бергамин, Морено Виља, Рамон Гомез де ла Серна и др. Подробно го опишува Буњуел книжевниот живот во шпанската престолнина во дваесеттите години на минатиот век, бучните дискусии во кафулињата, поврзаноста со поетите ултраисти, шпанско авангардно движење од таа епоха.

Воодушевено рецитирајќи на памет песни на своите пријатели поети и накусо раскажувајќи ги нивните биографии, Буњуел си спомнува за пријателствата со Рафаел Алберти, Пепин Бељо и Хинохоза, но, се разбира, најмногу се задржува на пријателството со Лорка и Дали, кои стануваат негови најдобри пријатели. Буњуел е одушевен од Лорка, кој одлично ја познава шпанската поезија и токму Лорка е човекот кој на Буњуел му ги отвора очите кон светот на на имагинацијата, а сликарството на Дали го воодушевува. „Не можам да раскажам од ден во ден што сѐ беа овие години на формирање и средби, нашите разговори, нашата работа, нашите прошетки, нашето опивање, мадридските јавни куќи (без сомнение, најдобри на светот), нашите долги вечери во студентскиот дом“, вели Буњуел, споменувајќи си и за фасцинираноста од џез музиката која ја слушале на грамофонот што тој го набавил.

„Андалузиски пес“ е манифестно остварување на филмскиот надреализам и врвен пример на севкупната француска авангарда од 1920ите, првиот филм на Луис Буњуел е класик на немиот филм, реализиран во соработка со сликарот Салвадор Дали. Провокативниот филм, чија премиера предизвикала јавен скандал, е инспириран од соништата на авторите и, според зборовите на Буњуел, кореспондира со психоаналитичките теории на Сигмунд Фројд и со естетиката на тогаш актуелното надреалистичко движење кое се интересира за несвесеното, за она што е надвор од контролата на умот, моралноста или естетиката. Заради симболичноста и временскопросторната слобода, филмот се толкува како следење на природата и алогичноста на сонот, меѓутоа може да се толкува и како кореспондентен на книжевната струја на романот на текот на свеста.

ЗДИВ

„Земја без леб“ е патописна репортажа со нарација во оф-тон, инспирирана од етнографската студија на францускиот антрополог Морис Лежандр, за планинскиот регион во Шпанија – Лас Урдес, чиишто жители се толку изолирани и сиромашни, што не знаат што е леб. Основен извор на егзистенција им е посвојување сирачиња за кои добиваат паричен надомест од Шпанската влада.

„Симон Пустиникот“ е среднометражен филм со фантастични елементи, реализиран во Мексико во 1965 г., откако Буњуел е принуден повторно да се врати во егзил во оваа земја по скандалот што го предизвикува во Шпанија со „Виридијана“ (1961). Сценариото е работено

по расказ на Буњуел инспириран од житието на преподобен Симеон Столпник Дивногорец, христијански светител кој живеел во Сирија во VI век. Во ова нагласено контемплативно дело, Буњуел, на нему својствен начин, ги спротивставува испоништвото, молитвеноста и чудотворството на главниот лик кој се подвизува качен на столб, со неверието, лицемерието и користољубието, како на народот, така и на преставниците на официјалната црква. Согласно житието на светецот, и овде главниот лик е подложен на сатански искушенија, со тоа што во завршната сцена ѓаволот го носи во ноќен клуб во Њујорк, во XX век. Првично било планирано филмот, кој е награден од жирито во Венеција, да биде долгометражен омнибус, со учество на Федерико Фелини и Џулс Дасен, но само Буњуел го реализирал својот дел.

е прв филм на Буњуел снимен во Шпанија по долготрајното, дваесетинештогодишно прогонство. Иако владата на десничарскиот генерал Франко ги одобрува средствата за снимање, подоцна се обидува да ги заплени и уништи сите копии, а филмот е забранет во Шпанија сѐ до смртта на Франко во 1977 г. И покрај тоа што официјален Ватикан филмот го прогласува за навреда на христијанството, тој во 1961 г. е награден со „Златна палма“ во Кан. Филмот, инспириран од романот „Алма“ на Бенито Перез Галдос, е приказна за младата Виридијана која се обидува практично да ги примени католичките религиозни норми, но, откако не успева во тоа, разочарана, ги прифаќа правилата на општествениот конформизам и стапува во своевиден љубовен триаголник. Филмот ја деконструира нефункционалноста на религиозните практики во современото општество, но и моралната деградација, лицемерието и духовната празнина што владеат во него. Низ моќна визуелна нарација, која ги иронизира делата на Гоја и Да Винчи, во филмот, кој од критиката е перцепиран како ремек-дело, се присутни сите елементи на надреалистичката поетика на Буњуел: слободни асоцијации, повеќезначни симболи и сновиденија.

ЗДИВ

„Виридијана“

Покрај „Виридијана“ (1961) и подоцна „Симон Пустиникот“ (1965), „Ангелот истребувач“ е третиот филм на Буњуел со мексиканската актерка Силвија Пинал во главната ролја и заедно со овие два филма прави своевидна трилогија критички насочена кон општествените авторитети: богатата граѓанска класа и католичката црква. Со едноставен стил, со зачестена употреба на средни планови и со мали движења на камерата, Буњуел, низ зачестените повторувања претставени преку повеќекратните

влегувања во иста соба и повторните запознавања на протагонистите, ироничните реплики и неповрзаните дијалози, ги исмејува ритуалите на високото општество, истовремено анализирајќи го и низ призмата на ирационалното, востановено преку

фантастичниот елемент на неможноста протагонистите да ја поминат невидливата физичка бариера и да излезат од богаташката куќа во која се повикани на вечера. Самиот режисер го опишал филмот како вознемирувачка рефлексија за животот на совремниот човек, а филмот е прво дело во опусот на режисерот во кое фантастиката е сосема во функција на развојот на фабулата. Дел од критиката филмот го толкува и како метафора за режимот на генералот Франко во Шпанија, при што на видело излегува сета немоќ и злоба на изолираната владејачка класа. Филмот ја добива наградата на критиката „Фипресци“ на фестивалот во Кан во 1962 г.

„Дневникот на една собарка“ е криминалистички филм, прв во низата филмови во кои Буњуел до крајот на кариерата соработува со продуцентот Серж Силберман и сценаристот Жан-Клод Кариер, а работен e според истоимениот роман на францускиот писател Октав Мирбо. Критиката го смета за едно од најреалистичните остварувања на режисерот, во кое отсуствуваат надреалистичните и фантастичните елементи од претходните, но и од следните филмови. Централен лик во приказната е атрактивната Селестин, која ја игра француската актерка Жана Моро, која од Париз доаѓа да работи како слугинка во замок на богат брачен пар во внатрешноста и таму се запознава со низа впечатливи ликови. Повторно сатиричен и критички настроен кон богатата граѓанска класа и кон екстремните политички ставови, Буњуел во филмот ги проблематизира и корупцијата, насилството, сексуалните опсесии и перверзии, како и чинот на силување и убиство.

„Убавицата на денот“ е ремек-дело со надреалистичка поетика, кое ја брише границата меѓу замисленото и стварноста, повторно реализирано во соработка со сценаристот Жан-Клод Кариер, според истоимениот роман на Жозеф Кесел, ја раскажува приказната за младата парижанка, Северин, која извонредно ја толкува Катрин Денев, што води двоен живот. Имено,

ЗДИВ

таа е невработена сопруга на лекар, но кога тој е отсутен заради работата, таа, незадоволна од стерилниот граѓански живот, при што доживува визии проникнати со садистички еротизам, бара утеха во светот на фантазијата

на борделот и станува проститутка, а во неа опсесивно се вљубува еден од посетителите - криминалецот Марсел. Буњуел филмот го оформува преку нераскинливата меѓусебна поврзаност на сцените на сонот и јавето, преку мешање на раскажувачките нивоа без конвенционални сигнали, што гледачите, но и протагонистката, постојано ги упатува на нужноста, а истовремено и неможноста на разликувањето на имагинарното од реалното. Филмот е награден со „Златен лав“ во Венеција.

„Дискретниот шарм на буржоазијата“ е уште едно ремек-дело на Буњуел со надреалистичка поетика, реализирано во соработка со сценаристот ЖанКлод Кариер и наградено со „Оскар“ за најдобар филм на странски јазик и „БАФТА“ за најдобро сценарио, претежно е визуелизација на кошмарните соништа на протагонистите, неколкумина пријатели кои постојано

неуспешно се обидуваат да се сретнат на заедничка вечера. Беспрекорниот изглед и однесувањето на ликовите што ги претставуваат основите на буржоаскиот поредок, во контрапункт со сцените што ги прикажуваат нивните кошмарни соништа, незадоволените желби и потиснатите нагони, се претвора во клаустрофобично резиме на општествените ритуали, при што единствен излез преостанува енергичната прошетка по патот што не води никаде. Филмот мајсторски поврзува многу централни интереси од опусот на Буњуел, од амбивалентноста на идентитетот и незабележливото преминување на раскажувачките нивоа до неразделната испреплетеност на стварноста и фантазијата, како и неизбежната суптилна критика на општествените авторитети: богатата граѓанска класа, католичката црква и војската. Клучната сцена во која протагонистите одненадеж ќе се најдат на сцена, принудени да изведат дел од драмскиот текст „Дон Хуан Тенорио“ на Хозе Зориља, врамена со сон во рамките на сонот, во прв план го доведува повеќекратното играње улоги како основен начин на постоење во општеството, а гледачите постојано ги наведува на преиспитување на сопствениот перцепциски и идеолошки конформизам. По објавата за номинациите за „Оскар“, Буњуел предизвикал скандал со шеговитата изјава дека сигурно ќе го добие затоа што ги платил побараните 25.000 долари. Филмот е награден, Буњуел не присуствувал на свечената церемонија, а во својата автобиографија ја повторил поранешната изјава: „Американците имаат недостатоци, но се луѓе од збор“. „Тој мрачен предмет на желбата“ е последниот филм на Буњуел, реализиран според романот на Пјер Луи, во соработка со сценаристот

ЗДИВ

Жан-Клод Кариер и продуцентот Серж Силберман, раскажан во форма на ретроспекција, повторно е дело што дистрибуира значења на повеќе нивоа. Така, врската меѓу двата главни лика – богатиот средовечен Французин Матје, кого извонредно го интерпретира Фернандо Реј, и младата собарка, сиромашната Шпанка Кончита, има класни карактеристики затоа што тој е богат буржуј, а таа девојка од народот, и ним соодветни психолошки карактеристики претставени преку садомазохистичката врска во која Матје никако не може да оствари задоволување на своите сексуални и романтични страсти кон девојката што постојано го предизвикува. Истовремено, во конфронтација се и моралната и половата поставеност на ликовите - Матје настапува од позиција на машка и богаташка привилегираност, додека Кончита постојано се одмаздува. Тие некомпатибилности ги симболизираат атентатите на анархистите, а разликите меѓу поранешниот и денешниот свет ги нагласуваат многу функционални ретроспекции, како и иронискиот поглед на авторот. Во филмот речиси целосно отсуствува музика, а куриозитет е тоа што ликот на Кончита го толкуваат две актерки, Анхела Молина и Карол Буке, откако Марија Шнајдер го напушта снимањето, но тоа само уште повеќе ја засилува филмската нарација. Филмот бил номиниран за „Оскар“ за странски филм, но не го добил, иако бил извонредно прифатен од филмските критичари.

Покрај „Виридијана“ (1961) и подоцна „Симон Пустиникот“ (1965), „Ангелот истребувач“ е третиот филм на Буњуел со мексиканската актерка Силвија Пинал во главната ролја и заедно со овие два филма прави своевидна трилогија критички насочена кон општествените авторитети: богатата граѓанска класа и католичката црква. Со едноставен стил, со зачестена употреба на средни планови и со мали движења на камерата, Буњуел, низ зачестените повторувања претставени преку повеќекратните влегувања во иста соба и повторните запознавања на протагонистите, ироничните реплики и неповрзаните дијалози, ги исмејува ритуалите на високото општество, истовремено анализирајќи го и низ призмата на ирационалното, востановено преку фантастичниот елемент на неможноста протагонистите да ја поминат невидливата физичка бариера и да излезат од богаташката куќа во која се повикани на вечера. Самиот режисер го опишал филмот како вознемирувачка рефлексија за животот на совремниот човек, а филмот е прво дело во опусот на режисерот во кое фантастиката е сосема во функција на развојот на фабулата. Дел од критиката филмот го толкува и како метафора за режимот на генералот Франко во Шпанија, при што на видело излегува сета немоќ и злоба на изолираната владејачка класа. Филмот ја добива наградата на критиката „Фипресци“ на фестивалот во Кан

ЗДИВ

во 1962 г. „Дневникот на една собарка“ е криминалистички филм, прв во низата филмови во кои Буњуел до крајот на кариерата соработува со продуцентот Серж Силберман и сценаристот Жан-Клод Кариер, а работен e според истоимениот роман на францускиот писател Октав Мирбо. Критиката

го смета за едно од најреалистичните остварувања на режисерот, во кое отсуствуваат надреалистичните и фантастичните елементи од претходните, но и од следните филмови. Централен лик во приказната е атрактивната Селестин, која ја игра француската актерка Жана Моро, која од Париз доаѓа да работи како слугинка во замок на богат брачен пар во внатрешноста

и таму се запознава со низа впечатливи ликови. Повторно сатиричен и критички настроен кон богатата граѓанска класа и кон екстремните политички ставови, Буњуел во филмот ги проблематизира и корупцијата, насилството, сексуалните опсесии и перверзии, како и чинот на силување и убиство.

„Убавицата на денот“ е ремек-дело со надреалистичка поетика, кое ја брише границата меѓу замисленото и стварноста, повторно реализирано

во соработка со сценаристот Жан-Клод Кариер, според истоимениот роман

на Жозеф Кесел, ја раскажува приказната за младата парижанка, Северин, која извонредно ја толкува Катрин Денев, што води двоен живот. Имено, таа е невработена сопруга на лекар, но кога тој е отсутен заради работата, таа, незадоволна од стерилниот граѓански живот, при што доживува визии проникнати со садистички еротизам, бара утеха во светот на фантазијата на борделот и станува проститутка, а во неа опсесивно се вљубува еден од посетителите - криминалецот Марсел. Буњуел филмот го оформува преку нераскинливата меѓусебна поврзаност на сцените на сонот и јавето, преку мешање на раскажувачките нивоа без конвенционални сигнали, што гледачите, но и протагонистката, постојано ги упатува на нужноста, а истовремено и неможноста на разликувањето на имагинарното од реалното. Филмот е награден со „Златен лав“ во Венеција. „Дискретниот шарм на буржоазијата“ е уште едно ремек-дело на Буњуел со надреалистичка поетика, реализирано во соработка со сценаристот ЖанКлод Кариер и наградено со „Оскар“ за најдобар филм на странски јазик и „БАФТА“ за најдобро сценарио, претежно е визуелизација на кошмарните соништа на протагонистите, неколкумина пријатели кои постојано неуспешно се обидуваат да се сретнат на заедничка вечера. Беспрекорниот изглед и однесувањето на ликовите што ги претставуваат основите на буржоаскиот поредок, во контрапункт со сцените што ги прикажуваат нивните кошмарни соништа, незадоволените желби и потиснатите нагони,

ЗДИВ

се претвора во клаустрофобично резиме на општествените ритуали, при што единствен излез преостанува енергичната прошетка по патот што не води никаде. Филмот мајсторски поврзува многу централни интереси од опусот на Буњуел, од амбивалентноста на идентитетот и незабележливото преминување на раскажувачките нивоа до неразделната испреплетеност на стварноста и фантазијата, како и неизбежната суптилна критика на општествените авторитети: богатата граѓанска класа, католичката црква и војската. Клучната сцена во која протагонистите одненадеж ќе се најдат на сцена, принудени да изведат дел од драмскиот текст „Дон Хуан Тенорио“

на Хозе Зориља, врамена со сон во рамките на сонот, во прв план го доведува повеќекратното играње улоги како основен начин на постоење во општеството, а гледачите постојано ги наведува на преиспитување на сопствениот перцепциски и идеолошки конформизам. По објавата за номинациите за „Оскар“, Буњуел предизвикал скандал со шеговитата изјава дека сигурно ќе го добие затоа што ги платил побараните 25.000 долари. Филмот е награден, Буњуел не присуствувал на свечената церемонија, а во својата автобиографија ја повторил поранешната изјава: „Американците имаат недостатоци, но се луѓе од збор“.

„Тој мрачен предмет на желбата“ е последниот филм на Буњуел, реализиран според романот на Пјер Луи, во соработка со сценаристот Жан-Клод Кариер и продуцентот Серж Силберман, раскажан во форма на ретроспекција, повторно е дело што дистрибуира значења на повеќе нивоа. Така, врската меѓу двата главни лика – богатиот средовечен Французин Матје, кого извонредно го интерпретира Фернандо Реј, и младата собарка, сиромашната Шпанка Кончита, има класни карактеристики затоа што тој е богат буржуј, а таа девојка од народот, и ним соодветни психолошки карактеристики претставени преку садомазохистичката врска во која Матје никако не може да оствари задоволување на своите сексуални и романтични страсти кон девојката што постојано го предизвикува. Истовремено, во

конфронтација

се и моралната и половата поставеност на ликовите - Матје настапува од позиција на машка и богаташка привилегираност, додека Кончита постојано се одмаздува. Тие некомпатибилности ги симболизираат атентатите на анархистите, а разликите меѓу поранешниот и денешниот свет ги нагласуваат многу функционални ретроспекции, како и иронискиот поглед на авторот. Во филмот речиси целосно отсуствува музика, а куриозитет е тоа што ликот на Кончита го толкуваат две актерки, Анхела Молина и Карол Буке, откако Марија Шнајдер го напушта снимањето, но тоа само уште повеќе ја засилува филмската нарација. Филмот бил номиниран за „Оскар“ за странски филм, но не го добил, иако бил извонредно прифатен

од филмските критичари. Филмот мајсторски поврзува многу централни интереси од опусот на Буњуел, од амбивалентноста на идентитетот и незабележливото преминување на раскажувачките нивоа до неразделната испреплетеност на стварноста и

фантазијата, како и неизбежната суптилна критика на општествените авторитети: богатата граѓанска класа, католичката црква и војската. Клучната сцена во која протагонистите одненадеж ќе се најдат на сцена, принудени да изведат дел од драмскиот текст „Дон Хуан Тенорио“ на Хозе Зориља, врамена со сон во рамките на сонот, во прв план го доведува повеќекратното играње улоги како основен начин на постоење во општеството, а гледачите постојано ги наведува на преиспитување на сопствениот перцепциски и идеолошки конформизам. По објавата за номинациите за „Оскар“, Буњуел предизвикал скандал со шеговитата изјава дека сигурно ќе го добие затоа што ги платил побараните 25.000 долари. Филмот е награден, Буњуел не присуствувал на свечената церемонија, а во својата автобиографија ја повторил поранешната изјава: „Американците имаат недостатоци, но се луѓе од збор“.

1. ПОМНЕЊЕ

Во последните десетина години од својот живот мајка ми почна постепено да го губи помнењето. Кога ја посетував во Сарагоса, кадешто живееше со моите браќа, ја гледавкако ги прелистува списанијата, како внимателно ги врти страниците, една по една, од првата до последната. Кога ќе завршеше, ќе ѝ го земев списанието, па потоа ќе ѝ го вратев, за да ја видам како повторно го прелистува, пополека, страница по страница.

Беше со одлично здравје и мошне подвижна за нејзина возраст, но на крајот таа повеќе ниту своите деца не ги препознаваше. Не знаеше кои се тие, не знаше ниту која е таа самата. Ќе влезев кај неа во соба, ќе ја бакнев, ќе поседев со неа малку. Понекогаш ќе излезев за накракто повтроно да влезам. Ќе ме поздравеше со истата насмевка и ќе ми кажеше да седнам –како прв пат да ме гледа. Не ѝ текнуваше како се викам.

Кога без ученик во Сарагоса напамет ги знаев имињата на сите визиготски кралеви од Шпанија, како и површината и бројот на жители на секоја држава во Европа. Знаев еден куп бескорисни факти. Ваквите механички учења на памет беа предмет на подбив и безброј шеги, и учениците кои умееа добро да паметат вакви информации ги викавме „мемориони�“. Иако и самиот беводличен „меморион“, и јас ги презирав ваквите медиокритетски егзибииции.

Секако, сега не мислам така. Како минува времето ние воопшто не помислуваме на таа голема маса податоци и сеќавања кои несвесно ги собираме, ги акумулираме, додека еден ден, одеднадеш, ќе ни се случи да не можеме да се сетиме на името на некој пријател или роднина. Едноставно, го нема, исчезнало, сме го заборавиле. Залудно возбудени се обидуваме да го најдеме

зборот

- на врвот на јазикот ни е, но не сака да излезе оттаму. Кога тоа еднаш ќе се случи, ќе се случи и повторно, и дури тогаш ќе ја сфатиме, ќе ја признаеме важноста на помнењето. Амнезијата прв пат ми се појави кога се наближував кон седумдесетата. Ми ги замати имињата, и потоа и блиското минато. Каде ја ставив запалката? ( а пред пет минути во раце ми беше!). Што сакав да кажам кога ја започнав реченицава? Амнезијата се шири мошне брзо, ги голта случките од пред неколку месеци или години – името на хотелот во кој престојував во Мадрид, во 1980-та или насловот на романот кој толку ме возбуди пред неколку месеци. Барам и пребарувам, ама секогаш е попусто и залудно, а ќе ме дочека и целосната амнезија, онаа што ќе би го избрише од умот целиот мој живот, како на мајка ми што ѝ се случи.

Досега успевав некако да останам подалеку од оваа темна зона. Се уште можам да извлечам еден куп имиња и ликови од моето далечно минато. Но кога ќе заборавам некое, останувам смирен. Знам дека ќе исплива на површината кога-тогаш, преку оние случајни изливи на несвесното. Од друга страна пак, ме совладува нервозата кога нема да се сетам на некој неодамнешен настан, или на името на некој што сум го сретнал во послендиве неколку месеци, или името на некој предмет. Тогаш чувствувам како целата моја личност почнува да се распаѓа, станувам опседнат, на ништо друго не можам да мислам. И сиот тој напор и гнев никаде не не носат, не помагаат. Дали целосно ќе исчезнам? Обидот да се најде метафора со која ќе се објасни зборот што ви недостасува – на пример „маса“- те прави да се чувствуваш ужасно. Но, се тешам себе си со фактот дека има нешто уште пострашно од тоа – да бидеш жив, а сепак да не се препознаваш себе си, повеќе да не знаеш кој си.

Треба да почнеш да го губиш помнењето, па макар и мали делчиња од него, за да сфатиш дека од помнењето ни е создаден целиот живот. Животот без помнење и не е живот, исто како што интелегнцијата која нема можност да се изрази, всушност и не е интелегенција. Нашето помнење,

тие се нашата суштина, нашиот разум, тоа што го чувствуваме и тоа што не тера да превземеме акција. Без него, ние сме ништо.

Замислете си сцена во филм (јас тоа често го правам) кадешто човек се обидува на

својот пријател

да му раскаже приказна, но го заборава секој четврти збор, и тоа едноставни зборови, како „кола“, „улица“ или „полицаец“. Почнува да пелтечи, се дума, мавта со рацете, бара слични зборови. Конечно, неговиот пријател бива толку изнервиран што нервозно му удира шлаканица и заминува. Понекогаш, исто така, за со шега да го замаскирам стравот, раскажувам приказна за човек кој оди на психијатар за да му се пожали дека го губи помнењето. Психијатрот му поставува неколку рутински прашања, а потоа му вели:

-„Значи? Тие празнини што ги спомнавте?“

-„Какви празнини?“

Помнењето може да биде неопходно и незаменливо, но исто така и мошне кревко. Опасноста демне отсекаде, не само од заборавот, неговиот стар непријател, туку и од лажните спомени кои од ден на ден го поклопуваат. Како онаа моја често раскажувана приказна за свадбата на Пол Низан� во 1930-ите години. Црквата Сен-Жермен-де-Пре во која тој се ожени ми е кристално јасна во сеќавањето, ги гледам сите собран, и јас меѓу нив, олтарот, свештеникот, дури и Жан-Пол Сартр�, кумот. И наеднаш, еден ден мината година, ми текна –

ЗДИВ

па тоа е невозможно! Низан, кој е милитантен марксист, а и неговата сопруга која потекнува од семејство на агностици – тие никогаш не би се венчале во црква! Тоа е незамисливо. Дали сум го измислил јас тоа? Сум го помешал со

нечија друга венчавка? Дали ја вметнав таа црвка што толку добро ја познавам во приказна што некој друг ми ја раскажал? И ден денес не знам што од тоа е вистина, а што не.

Нашата фантазија и нашите сништа постојано ги напаѓаат нашите сеќавања. И бидејќи сите сме склони кон тоа да веруваме во вистинитоста на нашите фантазии, лагите ги претвораме во вистини. Секако, и фантазијата

и реалноста се подеднакво лични, подеднакво силно ги чувствуваме, и тоа што ги мешаме едните со другите има само релативна важност.

Во оваа полу-автобиографија, во која често забегувам од темата, како јунак во некој возбудлив роман кој е заведен од шармот на неочекуваните пресврти, од непредвидливоста на приказната, сигурен сум има и од тие лажни сеќавања, и покрај тоа што внимавам. Но, како што реков веќе, тоа и не е толку битно. Јас сум збир на сите мои грешки и сомнежи, како и на моите

убедувања. Бидејќи

не сум историчар, не се служам со белешки и енциклопедии, а сепак сликата за мене која ви ја нудам е целосно моја – со мои ставови, мои сомнежи, мои повторувања и празнини во помнењето, со мои вистини и лаги. Такви се моите сеќавања/помнењето.

ЗДИВ

2. СЕЌАВАЊА НА СРЕДНИОТ ВЕК

Имав тринаесет

Шпанија. Баскија беше

или четиринаесет години кога за прв пат излегов од Арагон за да посетам некои пријатели на моите родители кои го минуваа летото во Вега де Пас кај Сантандер во Северна

прекрасна, нов пејсаж сосем спротивен од средината во која пораснав. Имаше облаци, дожд, шуми исполнети со магла, влажен мов, камења. Оттогаш го засакав Северот - студот, снегот и брзите планински реки. Во

јужен Арагон, земјата

е плодна, но сува и правлива. Може да помине година, дури и две, без ниту еден облак да се појави на здодевното небо. Кога ќе залуташе некој облак над планинските врвови, сите продавачи во бакалницата до нас ќе втрчаа во нашата куќа за да се качат на кровот. Таму, на малата посматрачница на кровот поминуваа часови гледајќи го спориот облак и тажно, тресејќи ги главите, си мрмореа: -„Јужен ветер дува. Нема да дојде до тука.“

И секогаш беа во право.

Се сеќавам на една мачна и сушна година кога жителите на соседниот Кастелсерас организираа поворка наречена „рогатива1 “, предводена од свештениците, за да испросат барем едно мало дожденце од небото. И токму тоа утро навистина се собраа темни облаци и го надвиснаа гратчето. Се чинеше дека поворката е сосем непотребна, но исто толку бргу како што се створија,

набргу се разотидоа. Кога повторно почна да пече сонцето, една група насилници ја грабнаа статуата на Богородица која свештениците ја носеа на челото на поворката, качена на пиедестал. Ја грабнаа, па преку мостот ја фрлија во реката Гвадалопе.

Во Каланда, моето село, во кое сум роден на дваесет и втори февруари 1900 година, Средниот век траеше се до Првата светска војна. Тоа беше една затворена и изолирана заедница во која јасно без зацртани непроменливите класни разлики. Стравопочитта на потчинетите селани кон земјопоседниците беше длабоко вкоренета во традицијата и се чинеше дека е непоколеблива. Животот се одвиваше линеарно, а главните моменти беа најавувани и одбележани со звукот на камбаните од Црквата на Богородица од Пилар. Камбаните ги повикуваа верниците на утринска и вечерна литургија, на неделни богослужби, а биеја и за некои по световни, секуларни случувања – пожар на пример. Имаше и посебна камбана, со длабок морничав звук со која се најавуваше нечија смрт, но и полесно, бронзено ѕвонче кое одекнуваше кога има детенце на умирање. По нивите, на патиштата, на улиците во селото, секој ќе престане1 Memorion (шпан.) - бубалица

облаците

ше со работа за да праша кој е тој што треба да почине. Каланда, во која секој ден наликуваше на оној што следува, и се чинеше дека тука времето е предодредено вечно така да тече, беше едно големо село во областа Теруел, со помалку од пет илјади жители. Тука немаше ништо интересно за туристите. Кога доаѓавме со воз од Сарагоса, се симнувавме 18 километри подалеку од селото, во гратчето Алканиз, каде на станицата секогаш не чекаа три коњски коли – „жардинера2 “ беше

со кров, и една помала на две тркала. И покрај тоа што бевме големо семејство со премногу багаж, успевавме некако да се напикаме во овие три. Под жешкото сонце, обично ни требаа речиси три часа да стигнеме до Каланда, но не се сеќавам дека некогаш се досадував на овие патувања.

Освен на празникот на Богородица од Пилар и на годишните панаѓури во септември, малку кој доаѓаше во Каланда. Секој ден, околу пладне, вител прашина го

најавуваше доаѓањто

на колата од Макан, влечена од мазги, со која ни доаѓаше поштата, но и по некој залутан трговски патник. Немаше ниту еден автомобил во селото сé до 1919 година, кога Дон Луис Гонзалез, еден слободоумен антиклерикалец, го донесе првтиот. Неговата мајка, вдовица на генерал, која се викаше Дона Тринидад, беше елегантна жена од аристократско семејство од Севиља. Како жена со префинет вкус, таа беше жртва на селските озборувања. Се зборуваше дека користела некаква скандалозна направа за измивање на своите интимни делови, нешто што пристојните жени од горниот слој на Каланда го опишуваа со гестикулација, со рацете опишувајќи нешто во облик на гитара. Токму заради тоа биде, некое време тие ја избегнуваа Дона Тринидад.

Дон Луис пак, исто така имаше важна улога кога лозјата на Каланда беа погодени од гроздов молец. Додека корењето се сушеше и умираше, селаните категорично одбиваа да ги отстранат и да ги заменат со американски лози, како што веќе правеа лозарите низ цела Европа. Еден агроном дојде од Теруел, специјално за ова и постави микроскоп во општинската зграда, за сите да можат да ги видат паразитите. Но и ова беше залудно, селаните и понатаму одбиваа да ја заменат лозата. Конечно, Дон Луис го сотре целото свое лозје за да им даде пример, но доби само смртни закани од нив и потоа секогаш кога одеше во лозје за да ги прегледа насадите носеше пушка со себе. Потребни беа години за да се попушти оваа типична арагонска тврдоглавост.

Јужниот дел на Арагон го произведува најдоброто маслиново масло во Шпанија, а можеби и во целиот свет. И покрај секогаш присутната опасност од суша, која може сосем да ги соголи дрвјата и да го убие плодот, имавме неколку особено плодни години. Селаните од Каланда беа нашироко позна2Jean-Paul Sartre (1905-1980), француски филозоф, драмски писател, политички активист.

ЗДИВ

најголемата, „галера�“

ти по својата стручност, а некои од нив секоја година одеа да ги надгледуваат бербите во Андалузија, во близина на Хаен и Кордоба. Бербата на маслинки започнуваше на почетокот на зимата, и додека сите ја пееја “Хота оливарера�“, мажите качени на скалила ги удираа гранките со стапови, а жените ги собираа паднатите маслинки. (за разлика од типочно грубата и јака арагонска хота, оваа посветена на маслинките е мелодична и певлива).

Се сеќавам и на една друга песна од тој период, која често ми се јавува пред да заспијам. (Веројатно сега е заборавена бидејќи, колку што знам, никогаш не била запишана, туку усно пренесувана од генерација на генерација).

„Песна на изгрејсонцето“ се пееше секој ден во периодот на жетвата и тоа од млади момчиња растрчани низ уличките на селото, и на тој начин ги будеа работниците во зори. Можеби некое од нив е се сé уште живи денес и можат да се присетат на текстот и мелодијата. Тоа беше прекрасна песна, полурелигиозна, полупрофана, заоставштина од далечното минато. Се сеќавам дека и јас, како дете, се будев од песната, иако ми се чинеше дека е среде ноќе.

Останатиот дел од годината имаше по двајца ноќни стражари кои шетаа со ламби и мали копја кои ни го чуваа сонот.

„Слава му на Господи! Alabado sea Dios!“ ќе викнеше едниот, a „Вечна да му е слава! Por Sempre sea albado!“ ќе одговореше другиот.

Или, „Единасет часот. Умерено. Las once, sereno.“ Многу поретко – а на наша радост – ќе кажеа „Облачно! Nublado!“.

Уште поретко – чудо невидено – ќе викнеа „Дожд! Lloviendo!“

Во Каланда имше осум преси за цедење маслиново масло. Една работеше со помош на хидраулика, но останатите сè уште работеа исто како во римско време – огромен конусен камен влечен од коњи или мазги, со кој се мелат маслинките врз друг тежок камен. Навистина, сè чинеше дека е безпредметно воопшто нешто да се промени во Каланда. Истите гестови и желби се повторуваа и пренесуваа од татко на син, од мајка на ќерка. Прогресот - збор за кој никој никогаш не слушнал - како да ја одминуваше Каланда, исто како и дождоносните облаци.

Секое петочно утро ќе видев десетина старци, мажи и жени, како стојат потпрени на ѕидот на црквата, веднаш карши нашата куќа. Тие беа посиромашни и од сиромашните, „los pobres de solemnidad“. Некој од нашите слуги ќе излезеше и ќе им раздадеше по крајче леб, кое со почит ќе го бакнеа, и по едно париче – што беше великодушна милостина во споредба со она што го добиваа од другите богати куќи во селото.

Во Каланда за прв пат се сретнав и со смртта, која заедно со длабоката религиозна вера и будењето на сексуалноста претставуваа доминантни

сили во мојот пубертет. Се сеќавам, еднаш, одев со татко ми кај маслиновите насади, кога ветрето ни донесе еден слатка и непријатна реа. На едно стотина метри од нас лежеше пцовисано магаре, отечено и распарчено, вистински банкет за десетина мршојадци, а да не ги спомнувам и кучињата.

Истовремено

и привлечна и одбивна глетка. Сити, птиците потскокнуваа околу лешот, не можеа да полетаат колку беа најадени. Селаните никогаш не ги поместуваа пцовисаните животни, веруваа дека нивните остатоци се добри за почвата. И стоев така, хипнотизиран од глетката, со чувство дека зад овој распаднат леш има некое прикриено метафизичко значење. Конечно, татко ми ме фати за рака и ме одвлече од таму.

Друг пат, во глупава расправија, еден од нашите овчари беше убиен со нож во грбот. Селскиот лекар со помош на берберот вршеше обдукција во една од капелите на гробиштата. Тука беа и четри-пет пријатели на лекарот, а успеав и јас да се мушнам меѓу нив. Си додаваа и ракија, а потпивнував и јас, нервозен, за да си ја повратам храброста која ме напушта кога тестерата

зашкрипе сечејќи низ черепот и кога почнаа ребрата да му ги кршат, едно по едно. Кога сето тоа заврши, бев мртов пијан и мораа до дома на раце да ме носат. А таму, татко ми е казни не само заради пијанството, туку и заради –како што тој го нарече - „садизмот“.

Во нашето село, кога имаше погреб на некој од селаните, ковчегот го поставуваа пред вратата на црквата. Свештениците пееја, капеланот кружеше наоколу и прскаше со светата вода, па после ќе го дигнеше превезот од покојниот, ќе истуреше пепел на неговите гради (тоа го имам во последната сцена од „Оркански висови“). Потоа, додека под тешкиот звук на камбаната го носеа ковчегот накај гробиштата на неколку стотина метри од селото, ќе се слушнеа потресните крици на мајката на покојниот:

„Сине! Сине мој“ ќе викнеше. „Не ме оставај, сине! Не ме оставај сама!“

Тогаш ќе се вклучеа и сестрите на починатиот, заедно со другите жени од семејството и пријателите, и сите зедно ќе оплакуваа, како во хор на лелекачки, „plañideras“.

Исто како и во Средниот век, смртта во Каланда си имаше своја тежина, беше сеприсутна, беше интегрален дел од нашиот живот.

Тоа важи и за верата. Длабоко проткаени со католицизмот, ниту за миг не ни се случуваше да се посомневаме во тие универзални вистини. Еден од моите чичковци, тивок и кревок човек, кого го викавме Тио Сантос, чичко Сантос, беше свештеник. Секое лето ме подучуваше француски и латински, а јас му помагав во црква. Пеев и свирев виолина за црковниот хор, заедно

ЗДИВ

со другар ми кој свиреше контрабас и ректорот на верскиот институт од Алканиз, кој беше на виолончело. Често свиревме во Кармелитскиот манастир, кој подоцна го презедоа Доминиканците, на крајот од селото. Манастирот беше основан кон крајот на 19 век од еден човек што се викаше Фортон, оженет за благородничка од семејството Каскахарес. И двајцата беа крајно побожни, не пропуштаа ниту една литургија. Подоцна, на почетокот од Граѓанската војна, доминиканските свештеници беа одведени и стрелани. Во Каланда имаше две цркви и седум попа, покрај Тио Сантос, кој подоцна, за време на еден лов, падна од карпа па го убеди татко ми да го ангажира како надзорник на нашиот имот. Религијата беше навлезена во сите аспекти од нашиот секојдневен живот. Горе, на таванот од нашата куќа често со сестрите игравме литургија - јас ја водев, а тие беа „верниците“. Имав дури и албум и колекција на верски предмети направени од олово.

Нашата заслепеност од вера беше толку длабока што барем до четиринаесеттата година буквално верувавме во приказната за познатото Чудо од Каланда кое се случило во лето господово 1640-та. Чудото ѝ се припишува на заштитничката на Шпанија, Богородица од Пилар�, која го добила своето име затоа што му се појавила на свети Јован на врвот на еден столб во Сарагоса за време на римската окупација. Таа е една од двете големи шпански девици, а другата е Богородица од Гвадалупе, која секогаш ми изгледаше поинфериорна од „нашата“, од „каландската“.

Според приказната, во 1640 година на Мигел Хуан Пелјисер3 , жител на Каланда, му била смачкана ногата од тркало на запрежна кола и тој морала да ја ампутира. Пелјисер бил многу голем верник, многу религиозен, одел во црква секој ден и од кандилото што горело кај статуата на Богородица си земал од маслото со прст. Потоа дома, со тој прст го втријувал маслото на местото кадешто му била извршена ампутацијата. Изгледа дека една вечер Богородица и ангелите се симнале од небесата, бидејќи кога се разбудил Пелјисер следното утро, имал што да види – добил нова нога!

Како и сите големи и „вистински“ чуда, и ова беше „потврдено“ од бројни црковни и медицински авторитети – зашто без нивната потврда, се разбира, немаше да има никакви „потврдени“ чуда. Покрај тоа, за ова, конкретново се создаде изобилие од литература и иконографија. Тоа било величествено чудо; во споредба со каландското, Чудото на Богородица од Лурд ми изгледаше доста невпечатливо. Се работи за човек чија нога била мртва и закопана на гробишта, но тој одеднаш добил сосем нова нога! Во чест на чуото, татко ми ѝ подари на Каландската парохија еден извонреден „пасо“ – една од оние големи икони што се носеа на чело на верските поворки, а 3 Una rogativa(шпан.) - ???

ЗДИВ

која анархистите за време на Граѓанската војна со големо задоволство за запалија. Луѓето во зборуваа дека и самиот крал Филип Четврти дошол да ја бакне познатата нога - и никој никогаш не се посомнева во тие тврдења.

За да не си помислите дека претерувам со ова ривалство помеѓу Богородиците, ќе спомнам дека еднаш во Сарагоса попот одржал проповед за Богородица од Лурд, ги потврди нејзините чуда и заслуги, но потоа кажал и дека тие не се толку значајни како оние на Богородицата од Пилар. Се погодило баш тогаш на оваа литургија да присуствуваат и десетина Французнки, учителки и гувернанти вработени кај благородничките семејства во Сарагоса. Навредени од кажувањата на попот, протестирале кај надбискупот Солдевиља Ромеро (кој беше убиен неколку години подоцна од анархистите). Неможеа да ја поднесат идеја дека некој се дрзнал да ја оцрни најпознатата од сите француски богородици!

Години подоцна, во 1960-та, додека живеев во Мексико, му ја раскажав за чудото од Каланда на еден Французин Доминиканец.

„Види пријателе“, ми рече, „Сепак малку претерувате со ова“.

Имајќи го предвид ова постојано присуство на смртта и верата, јасно беше зошто нашата страст за живеење е посилна отколку кај другите луѓе. Толку посакуваните задоволства само се зголемуваа по интензитет само затоа што толку ретко успевавме да ги задоволиме.

Толку долго посакуваните задоволства само се зголемуваа по интензитет за тоа што толку ретко успевавме да ги задоволиме. И покрај нашата искрена вера, ништо не можеше да ги осуети нашата нетрпелива сексуална љубопитност и нашите еротски опсесии. Сè до дванаесеттата година верував дека бебињата доаѓаат од Париз се разбира, не со штрк, туку едноставно со воз или кило. Еден ден, еден постар другар сè ми објасни, и наеднаш, конечно инициран во таа голема мистерија, станав дел од тие бесконечни пубертетски дискусии и претпоставки карактеристичн за тиранијата на сексот врз младоста. Сето тоа време „тие“ не престанаа да нè потсетуваат дека највисоката доблест е чедноста, без кој не вреди да се живее. Уште повеќе, строгата поделба меѓу половите во селскиот живот служеше само за да ги поттикне нашите фантазии. На крајот, бевме истрошени со нашето големо чувство на грев, отежнато од бескрајната војна помеѓу инстинктот и доблеста.

-„Знатете ли зошто Исус молчел кога Ирод го испаршувал?“ прашуваа Језуитите. „Затоа што Ирод бил блудник, а нашиот Спасител се згрозувал од блудничењето“.

Често се прашував зошто Католицизмот толку се плаши од сексуалноста. Без сомение, постојат секакви причини – и теолошки, и историски, морални

ЗДИВ

и социјални – но ми се чини дека во едно ригидно и хиерархиски поставено општество, сексот, кој не почитува ниту граници ниту закони, во секој миг може да стане причина за хаос.

Претпоставувам дека и заради тоа некои од црковните отци, меѓунив и свети Тома Аквински, биле толку строги во односот на телесните страасти. Свети Тома отишол дотаму што тврдел дека сексуалниот чин, дури и меѓу сопружници, бил грешен бидејќи и духот е вовлечен во таа страст. (А страста, се разбира, по дефиниција е зло). Желбата и задоволството можеби се неопходни, бидејќи Господ така ги создал, но ако тука постои и најмало наговестување на телесни побуди, или каква било нечиста мисла, истите мора безмилосно да се разоткријат и истребат. На крајот на краиштата, нашата цел во животот е пред сè да раѓаме сè повеќе и повеќе слуги Божји.

Иронично е што токму оваа непопустлива забрана која го поттикнуваше чувство на грев, кај мене предизвикуваше сладострастие. И иако не сум сигурен зошто, исто така отсекогаш сум чувствувал дека постои тајна, но постојана врска помеѓу сексуалниот чин и смртта. Се обидов ова необјасниво чувство да го преточам во слики, како во „Андалузискиот пес“� кога мажот ги милува голите гради на жената а неговото лице полека се претвора во смртна маска. Сигурен сум дека силната сексуална потиснатост присутна во мојата младост ја нагласува оваа поврзаност.

Во Каланда беше обичај секој младиот човек, ако можеше тоа финансиски да си дозволи, двапати годишно да оди во јавна куќа во Сарагоса. Се сеќавам дека во 1917 година, за време на Голема Богородица, во едно од кафулињата беа увезени некои „camareras“ (келнерки со репутација на „по слободни“ женски). Цели два дена гостите таму се бутка, штипкаа каде ќе стигнат, додека на девојките не им дојде преку глава, си ги собраа пљачките и си заминаа. (Не мора да потенцирам дека никој не отиде подалеку од штипкањето, оти да се обидоа да добијат нешто повеќе - веднаш ќе беше повикана жандармеријата!)

Лошите задоволства како овие, дотолку повеќе што треба да се уживаат затоа што тие беа смртни гревови, се појавија само во нашата имагинација. Игравме доктор со мали девојчиња; ја проучувавме анатомијата на животните. Со сета наивност (никој од нас не ни слушнал за содомија) еден од моите пријатели еднаш се обиде да експериментира со кобила, но успеа само да падне од скалата! За време на летниот час за сиеста, кога жештините беа најжестоки и кога мувите лутаа и зуеа по празните улици, се среќававме тајно во маалската продавница за суви производи. Кога вратите беа затворени и завесите цврсто затегнати, еден од службениците ни лизнеше некои така-

ЗДИВ

наречени еротски списанија - само рајот знае како ги фатил - Хоја де Пара, на пример, и КДТ. чии фотографии, јасно се сеќавам, беа нешто пореални. Овие забранети задоволства, проголтани тајно, денес изгледаат божествено невини. Најмногу, сè што можевме да истакнеме беше глуждот или врвот на дојката, но тоа беше доволно за да го разгори нашиот жар и да направи хаос со нашите фантазии.

Дури и сега, кога ќе се сетам на моите први сексуални мешања, сè уште го чувствувам мирисот на тие завртки од ткаенина!

Кога стигнав во раните тинејџерски години, ги открив кабаните за капење во Сан Себастијан, плодна почва за други образовни искуства. Овие кабани беа поделени со прегради, и беше лесно да се влезе од едната страна, да се направи шпионка во дрвото и да се гледаат жените како се соблекуваат од другата страна. За жал, долгите шипки беа во мода, и штом жените

дека се шпионирани, ќе ги пикаат своите капчиња во дупките, блажено не се грижат да ги изгаснат љубопитните очи. (го искористив овој живописен детал многу подоцна) Но, ги минимизиравме ризиците со вметнување мали парчиња стакло во дупките.

Еден од интелектуалците од Каландас, доктор по име Дон Леонсио, ќе рикаше од смеење да знаеше за нашите борби со нашата совест. Жестокиот републиканец, Дон Леонсио ги испечати ѕидовите на неговата канцеларија со страници во боја од Ел Молн, насилно антиклерикално и проанархистичко списание со широк тираж. Живо се сеќавам на еден цртан филм: двајца нахранети свештеници седат во мала количка додека Христос, впрегнат во окните, се поти и гримаси со напор. И само за да ви дадам примерок од тонот, еве го описот на Ел Мотин за демонстрациите во Мадрид за време на кои некои работници нападнаа група свештеници и ранија кршејќи прозорци и ранијќи минувачи:

„Вчера попладне“, започна написот, „група работници мирно одеа по Кале Монтера кога здогледаа двајца свештеници како доаѓаат кон нив од спротивната страна на улицата. Со оглед на оваа провокација.

Сè до 1913 година, кога ја открив северна Шпанија, не ја напуштивме Каланда освен за Светата недела и за летен одмор. Новата куќа на татко ми создаде врева; љубопитните доаѓаа дури од соседните села само за да погледнат. Тоа беше споменик на арт-деко, тој „лош вкус“ кој сега го фалат историчарите на уметност и чиј најбрилијантен шпански практикант беше Каталонецот Гауди. Секогаш кога ја отворавме влезната врата, имаше куп сиромашни деца кои со отворена уста зјапаа во нашиот „луксузен“ ентериер. Повеќето од децата носеа помали браќа и сестри во своите раце, бебиња

ЗДИВ

премногу мали дури и за да ги избркаат мувите што се собираа на аглите на нивните очи и усни. Нивните мајки работеа на полињата или веќе беа во нивните кујни

подготвувајќи

ги традиционалните компири и грав.

Татко ми изгради и селска куќа наречена Ла Торе во близина на реката не само три километри оддалечена. Беше опкружен со извонредна градина и купчиња овошни дрвја, кои водеа до мало езерце, каде што чувавме чамец со веслање, и на крајот до самата река. Тесен ров за наводнување ја пресекува градината за да ја олесни работата на градинарот. Целото семејство

- минимум десет луѓе - одеше во Ла Торе секој ден во текот на летото во две жардинери влечени од коњи. Додека се тркалавме, нашата детска количка често поминуваше покрај тенко селско дете облечено во партали, кое собираше коњско ѓубриво во безоблична корпа за да ја оплоди скудната зеленчукова градина на неговото семејство. Кога ќе се сетам наназад, ми се чини дека овие слики на страшна сиромаштија не ни оставија никаков впечаток. Често вечеравме, обилно, во градината во Ла Торе, под мекиот сјај на ацетиленските светилки, враќајќи се во Каланда само доцна навечер. Тоа беше лесен живот, неактивен и безбеден. Да бев едно од децата што ја полеваа земјата со потта на веѓата и собираа

ѓубриво

покрај патот, можам да

замислам колку поинакви ќе ми беа спомените од детството!

Несомнено бевме последните потомци на древниот начин на живот кој се карактеризира со ретка деловна трансакција, строга послушност кон природните циклуси и целосно фосилизиран начин на размислување. Единствената

индустрија

во регионот беше маслиновото масло; сè друго - ткаенина, метали, лекови - дојде од надворешниот свет. Локалните занаетчии ги задоволуваа само нашите најитните потреби; имало ковач, бакар, неколку лимари, самарџија, ѕидари, ткајач и пекар. Земјоделството било полуфеудално; Земјоделците закупци ја обработуваа земјата и им даваа половина од својата жетва на нивните сопственици.

Сè уште имам неколку фотографии направени во 1904 и 1905 година од семеен пријател. Татко ми, понекогаш во чамец, понекогаш кубански шешир, изгледа добро нахранет и има полни бели мустаќи. А мајка ми на дваесет и четири, поздравена од селските славни додека излегува од миса, исончана и насмеана, Таму се мајка ми и татко ми, позираат со чадор за сонце; во друга, насловена „Лет во Египет“, мајка ми седи на магаре. И еве ме на 6-годишна возраст, на поле со пченка со уште некои деца. Има слики од перачки и стрижечи на овци; на мојата сестра Кончита стегајќи ги нозете на татко ми додека зборува со Дон Макарио; дедо ми го храни своето куче; прекрасна птица во гнездо.

ЗДИВ

Денеска во Каланда нема веќе сиромашни кои во петок седат надвор од црквата и молат за леб. Селото стана прилично удобно; луѓето живеат добро. Традиционалната носија исчезна одамна - широкиот појас, качируло на главата, тесните панталони. Улиците се асфалтирани и добро осветлени. Има проточна вода, канализација, кина, барови. Како и на друго место, телевизијата придонесе за губење на чувството за идентитет на гледачите. Има автомобили, фрижидери, мотоцикли - сите елементи на прецизно дизајнираната материјална благосостојба - одржувани во непречена работна состојба со тој технолошки „напредок“ што ги прогони моралот и духот на далечна територија. Хаос, во форма на ентропијата, го презеде демонското маскирање на експлозијата на населението.

Имам среќа што го поминав моето детство во средниот век, или, како што го опиша Хајсманс, таа „болна и извонредна“ епоха - можеби болна во однос на материјалните аспекти, но извонредна во нејзиниот духовен живот. светот на денешницата!

ЗДИВ

3. ТАПАНЏИИТЕ НА КАЛАНДА

Постои

обичај, кој се практикува можеби само во одредени арагонски

села, наречен Тапани на Велики петок. На тој ден се чукаат тапани од Алчаниз до Хијар; но никаде не се тепани со таква мистериозна моќ како во Каланда. Ритуалот датира од крајот на осумнаесеттиот век и веќе изумрел до 1900 година, но еден од свештениците на Каланда, Мосен Висенте Аланеги, го вратил во живот.

Тапаните на Каланда биеја речиси без пауза од пладне на Велики петок до пладне во сабота, како препознавање на сенките што ја покриваа земјата во моментот кога Христос умре, како и земјотресите, карпите што паднаа и кинењето на превезот на храмот. . Тоа е моќна и чудно потресна заедничка церемонија што ја слушнав за прв пат во мојата лулка. До неодамна, честопати сам удрам на тапаните; Всушност, им ги претставив овие познати тапани на многу пријатели, кои сите беа силно погодени како и јас. Се сеќавам на повторното обединување во 1980 година со неколку пријатели во средновековен замок недалеку од Мадрид, каде што ги изненадивме сите со серенада од тапани увезени директно од Каланда. Многу од моите најблиски пријатели беа меѓу гостите - Хулио Алехандро, Фернандо Реј, Хозе-Луис Барос - и сите беа длабоко трогнати, иако не можеа да кажат точно зошто. (Петмина дури и признаа дека плачеле!). Јас навистина не знам што ја предизвикува оваа емоција, која наликува на чувството кое често се буди кога некој слуша музика. Се чини дека одекнува некој таен ритам во надворешниот свет и предизвикува вистински физички морници што му пркоси на рационалниот ум. Мојот син, Хуан-Луис, еднаш сними краток филм за овие тапани, а јас самиот ги користев нивните мрачни ритми во неколку филмови, особено L’Age d’or и Nazarin.

Во моето детство, само неколку стотини тапанари беа вклучени во овој обред, но денес ги има над илјада, вклучувајќи шестотини до седумстотини тапани и четиристотини бомбос. Кон пладне на Велики петок, тапанарите се собираат на главниот плоштад спроти црквата и чекаат таму во целосна тишина; ако некој нервозно рапува неколку отчукувања, толпата го замолчува. Кога првото ѕвоно во црковната кула почнува да бие, излив на звук, како страшен гром, го наелектризира целото село, бидејќи сите тапани експлодираат во истиот момент. Некој вид на диво пијанство се напли низ играчите; тие чукаат два часа додека не се формира поворката (наречена Ел Прег6н, по официјалниот тапан „градски плач“), потоа го напушта плоштадот и прави целосна обиколка низ градот. Поворката обично е толку долга

што задниот дел е сè уште во плоштад кога лидерите веќе се појавија на спротивната

страна!

Кога бев млад, имаше секакви прекрасни ликови на парадата - римски војници со лажни бради наречени putuntunes (збор што звучи многу како чукање на тапаните), стотници, римски генерал и Лонгинос, личност облечена во целосен костим од средновековен оклоп. Лонгинос, човекот кој теоретски го бранеше Христа од неговите напаѓачи, се водеше во дуел со генералот. Додека ги заклучуваа мечевите, домаќинот на тапанари ќе формираше круг околу нив, но кога генералот еднаш се заврте наоколу, чин што ја симболизира неговата смрт, Лонгинос го запечати гробот и го започна својот часовник. Во близина, самиот Христос беше претставен со статуа што лежи во стаклена кутија.

За време на поворката, сите ја пеат библиската приказна за Страста; всушност,

„злобни Евреи“ се појавуваше често, сè додека конечно не беше отстранета од папата Јован XXIII. До пет часот, самата церемонија е завршена и има момент на тишина, додека не почнат тапаните повторно. продолжи до пладне наредниот ден.

Друг

фасцинантен

аспект на овој ритуал се тапаните, кои се составени од пет или шест различни ритми, на сите живо се сеќавам. Кога две групи кои тепаат две различни темпи ќе се сретнат на една од селските улици, тие се впуштаат во вистински дуел кој може да трае и еден час - или барем додека послабата група не попушти и не го преземе ритамот на победникот. До раните утрински часови во сабота, кожата на тапаните е извалкана со крв, иако тепачките раце им припаѓаат на вредните селани.

Во саботата наутро, многу селани ги спуштија своите тапани и повторно тргнаа по Голгота, искачувајќи се на Крстниот пат на ридот во близина на селото. Останатите продолжуваат да тепаат, сепак, додека сите не се соберат во седум часот на погребната поворка, дел ентиеро. Додека ѕвоното бие во пладневниот час, тапаните наеднаш замолкнуваат, горат дури и по обновувањето на нормалниот ритам на секојдневниот живот, некои селани сè уште зборуваат чудно запрено, неволно ехо на тапаните што бијат.

ЗДИВ

фразата

4. САРАГОСА

Мојот

родителски

дедо беше познат како „богат“

земјоделец,

што значи дека поседуваше три мазги. Имаше два сина. Едниот стана фармацевт, а другиот - татко ми - ја напушти Каланда со четворица пријатели за да се приклучи на војската во Куба, која во тоа време сè уште ѝ припаѓаше на Шпанија. Кога татко ми пристигна во Хавана, мораше да пополни формулар, а благодарение на неговата напорна учителка, неговиот ракопис беше толку елегантен што му беше дадена работа на биро. (Неговите пријатели од пешадијата умреле набргу потоа од маларија.)

Кога заврши неговиот воен рок, татко ми реши да остане во Куба, каде што стана главен службеник на еден дуќанџија. Очигледно, тој толку енергично се применил на својата работа што набрзо можел сам да излезе надвор. Почнал со феретерија, еден вид продавница за железарија која продавала сè, од пиштоли до сунѓери. Човек кој блескаше чевли секој ден минуваше за да го види и набрзо станаа брзо пријатели. Како што растеше бизнисот на татко ми, тој воспостави партнерство со некои од неговите вработени и со блескачот на чевли; но непосредно пред Куба да стане независна, татко ми ги зеде парите што ги заработи и се врати во Шпанија.

(Независноста

на

Куба,

инаку, беше дочекана со голема рамнодушност во Шпанија; сите одеа на борбите со бикови како и обично тој ден, како ништо посебно да не се случило.).

Кога сè беше кажано и направено, се чинеше дека татко ми го акумулирал она што во тие денови беше уредно богатство. Кога се врати во Каланда, на четириесет и три години, се ожени со мајка ми, која тогаш беше млада жена од осумнаесет години. Тој купи значителен дел од имотот, ја изгради главната куќа, а потоа и Ла Торе. Бев најстарото дете, зачнато во хотелот

Ронсереј

во близина на Ришелје Дру за време на едно од нивните патувања во Париз. Набргу потоа следеа четири сестри и двајца браќа. (Постариот од моите браќа, Леонардо, радиолог во Сарагоса, почина во 1980 година; другиот, Алфонсо, петнаесет години помлад од мене, почина во 1961 година додека ја правев Виридијана. Мојата сестра Алисија почина во 1977 година. Во моментот, таму останавме четворица, јас и моите сестри Кончита, Маргарита и Марија.)

Каланда првично бил римски град, но од времето на Иберијците имало толку многу бранови на освојувачи на шпанска почва - од Визиготите до Маврите - што навистина не постои нешто како „чиста“ крв. Во XV век, во градот имало едно старохристијанско семејство; сите други жители биле Арапи. Така, дури и денес, во исто семејство често се појавуваат впечатливо

различни физички типови. Мојата сестра Кончита, на пример, со нејзината руса коса и сини очи, можеше да помине за скандинавска, додека сестра ми Марија изгледа како да избегала од харемот на арапски шеик.

Во 1912 година, чувствувајќи го приближувањето на европската војна, татко ми одеднаш реши да се врати во Куба. Се сеќавам на молитвите што ги кажувавме секоја вечер за доброто патување на тапа. За жал, двајцата партнери што ги остави зад себе во Хавана одбија да го вратат во бизнисот, и тој се врати во Каланда, болен од срце. (За време на Првата светска војна, неговите поранешни партнери заработија милиони долари. Неколку години подоцна, еден од нив, возејќи кабриолет, помина покрај татко ми на Кастелана во Мадрид. Ниту еден друг не го призна со збор или со гест.)

Зеленоок, добро граден и мускулест, татко ми беше околу пет и седум метри и многу строг. Во основа, сепак, тој беше љубезен и брзо им простуваше на луѓето. Во 1900 година, кога имав едвај четири месеци, тој стана немирен и реши да ја испроба Сарагоса, па се преселивме во голем и многу

„буржоаски“ стан, порано полициски штаб, кој имаше десет балкони и ја зафати целата секунда. кат од зградата. Освен за одмор во Каланда, а подоцна и во Сан Себастијан, живеев во овој стан додека не ги положив испитите за бакалауреат во 1917 година и не заминав за Мадрид.

Стариот град Сарагоса бил во голема мера уништен од Наполеон, но во 1900 година бил главен град на Арагон, имал близу сто илјади жители и бил уреден и мирен. И покрај присуството таму на фабрика која произведува возови, во градот сè уште не

немири кои анархистите еден ден би го нарекле „бисер на синдикализмот“. Тоа беше рамен, мирен град, каде што количките со коњи татнеа покрај трамвајите. Центрите на улиците беа поплочени, но рамениците беа цврста кал, што значеше дека никој не можеше да ги премине улиците во дождливи денови. Имаше ѕвончиња и ѕвона во сите цркви, а во деновите на смртта ѕвонените ѕвона го исполнуваа градот со својата музика од осум навечер до осум часот наутро.

До Големата војна, светот се чинеше огромно и далечно место, потресено од настани кои се чинеше дека немаат никаква врска со нас и кои, дури и кога пристигнаа во Сарагоса, изгледаа несуштински како сенки. Ако знаев дека има војна меѓу Русите и Јапонците во 1905 година, тоа беше само поради сликите од внатрешната страна на моите обвивки со чоколадни шипки. (Како и многу момчиња на моја возраст, имав албум со слики што мирисаше на

чоколадо.)

Во првите четиринаесет години од мојот живот, никогаш не видов црнец или ориенталец, освен во циркус. Благодарение на поттикнувањата на Језуитите, нашите единствени предрасуди се однесуваа на про-

ЗДИВ

избувнаа работнички

тестантите. Најхраброто нешто што некогаш го направивме беше да фрлиме по некој камен, за време на годишниот саем на Фестивалот на Пилар, врз сиромав човек кој продаваше евтини библии.

Немаше ниту предлог за антисемитизам. Дури подоцна, во Франција, ја открив оваа посебна форма на расизам. Во нивните молитви и во нивните приказни за Страста, Шпанците би можеле да ги оцрнуваат Евреите како прогонувачи на Исус, но тие никогаш не ги помешале тие Евреи со нивните современици.

Најбогатата личност во Сарагоса беше познат како Сенора Коварубијас, која очигледно поседуваше имот во износ од шест милиони пезети. (За да го ставиме ова во контекст,

човек во Шпанија, грофот Романонес, требаше да вреди сто милиони пезети.) Во Сарагоса, татко ми беше на четврто или петто место. Се сеќавам дека моето семејство раскажуваше за денот кога татко ми ја донираше целата своја сметка на хиспано-американската банка бидејќи беа во финансиски тешкотии. Очигледно, тоа беше доволно банката да се држи надвор од стечајниот суд.

Факт е дека татко ми не направи апсолутно ништо. Неговата дневна рутина се состоеше од будење, земање на утринскиот абдест и читање весник (навика што се чини дека и самата ја усвоив). Потоа проверуваше дали му пристигнале пурите од Хавана, правеше некои банални работи, повремено земаше вино или кавијар. Аперитив пред ручек ја заокружи првата половина од денот.

Единственото нешто што татко ми го носеше на улица беше неговата елегантно завиткана тегла кавијар. Според општествената конвенција, мажите од „ранг“ никогаш не требаше да носат ништо; за тоа служат слугите. Дури и кога одев на лекцијата по музика, мојата гувернанта секогаш ја носеше футролата за виолина.

По ручекот и сиестата, татко ми се пресоблече и отиде во својот клуб. Таму го оддалечи времето пред вечерата играјќи бриџ или тресило со своите пријатели. Навечер моите родители понекогаш одеа во театар. Во Сарагоса беа четири, а во најголемата, која беше раскошно украсена со златни листови, моите родители имаа кутија. Понекогаш имаше опери, понекогаш претстави од патувачки репертоарски друштва, понекогаш концерт. (Тој театар е една од ретките знаменитости од моето детство што сè уште стои.) Речиси исто толку величенствен беше сега веќе непостоечкиот театар „Пињатели“; Паризијаната, нешто понесериозна, специјализирана за оперети. Четвртиот беше еден вид циркус каде често ме носеа да гледам претстави. Едно од моите највозбудливи спомени е кога одев да видам сложена зарзуела нарече-

ЗДИВ

на Лос собринос дел Капитан Грант; Сигурно сум го видел половина дузина пати, но никогаш не останав импресиониран кога огромниот кондор падна од небото на сцената.

Еден од поспектакуларните настани што дојде во Сарагоса беше аеро шоуто што го одржа францускиот авијатичар Ведринес. Ние децата бевме покрај себе; за прв пат, всушност требаше да видиме човек како лета! Целиот град се собра на свиокот на патот наречен Буена Виста; ридот беше преполн додека го гледавме авионот на Ведринс како се крева во воздух - на дваесетина метри од земјата. Толпата диво аплаудираше, но да ја кажам вистината, бев премногу зафатен со фаќање гуштери за да обрнам внимание. (Кога ќе ги отсечете врвовите на нивните опашки, парчињата сè уште малку се нишаа меѓу карпите.)

Уште многу млад развив вкус за пиштоли. На четиринаесет години, некако успеав да дојдам до мал „браунинг“ и секогаш го носев со мене, скришно. Едно утро, мајка ми се посомнева дека нешто не е баш во ред; ме натера да ги подигнам рацете и почна да ми ја пребарува облеката. Кога таа го почувствува пиштолот, полетав со галоп, не осмелувајќи се да чекам и да видам што ќе се случи. Кога стигнав до дворот на нашата зграда, го фрлив во канта за ѓубре, да рибам кога ќе стивне метежот.

Друг пат, седев на клупа со еден пријател, кога двајца голфоа (момци кои немаа ништо подобро да прават) седнаа до нас и почнаа да не туркаат полека до крај. Тие се задржаа на тоа доволно долго за да го оттурнат мојот пријател од клупата целосно, во тој момент јас скокнав на нозе и ја треснав тупаницата кон нив. Еден зграпчи крвава бандерила

(нешто

што секогаш можеше да го земеш на борбите со бикови) и ми ја затресе назад. Така, го извадив мојот Браунинг и таму, среде бел ден, зедов цел. Замолчија и седнаа. Подоцна, кога станаа да си одат, се извинив, моите бесови никогаш не траат многу долго.

Се сеќавам, исто така, на денот кога го украдов пиштолот на татко ми, полетав за село и се научив да го користам. Го замолив мојот пријател Пелајо да ги крене рацете и да избалансира по едно јаболко или лимена конзерва во секоја рака. (Никогаш не го удрив ни него ни јаболкото.)

Ако можете да ја трпите мојата склоност кон дигресија, се сеќавам на една друга приказна од тој период за денот кога моите родители добија подарок од Германија комплетен порцелан порцелан. Дојде во огромна гајба, која сè уште можам да ја видам, а на секое јадење беше испечатен портретот на мајка ми. Многу подоцна, за време на Граѓанската војна, Кина беше изгубена, но години по завршувањето на војната, мојата снаа наиде на една

ЗДИВ

од чиниите во продавница за антиквитети во Сарагоса. Таа го купи и ми го даде. Сè уште го имам.

Моето школување започна со Коразонистас, Браќата на Пресветото Срце на Исус, ред кој очигледно е многу поценет од Лазариста. Повеќето од браќата беа Французи; ме научија да читам на нивниот јазик како и на шпански. Всушност, сè уште можам да рецитирам една од вежбите:

Ou va le volume d’eau

Que route ainsi ce ruisseau?

Dit un enfant a sa mere.

Sur cette riviere si chere D’ou nous le voyons partir Le verrons-nous revenir?*

На крајот на таа прва година, влегов во језуитскиот Colegio del Salvador

како дневен студент и останав таму седум години. (Огромната зграда во која беше сместено училиштето сега ја нема и е заменета со банка.) Секој ден започнуваше во седум и пол со миса и завршуваше со вечерни молитви. Интернациите имаа право на комплетни униформи, но ние денешните ученици имавме право да носат само училишната капа со нејзината регулациона лента. Језуитите сметаа дека загревањето на една соба е сосема доволно, така што моето најсилно сеќавање на овој период е вкочанетост настинка, многу тешки марами и треперење на нашите уши, прсти и прсти. Верни на

традицијата,

нивната железна дисциплина имаше

тенденција

да го направи животот уште поладен. При најмал прекршок, студентот веднаш би се нашол на колена зад своето биро, или во средината на училницата, со раширени раце, под строгото око на професорот, кој ја прегледал целата просторија од балкон опкружен со рампа. и скалила.

Никогаш не сме имале ниту еден момент приватност. Во студиската сала, на пример, кога ученик отиде во тоалетот (прилично бавен процес, бидејќи моравме да одиме еден по еден), учителот го гледаше додека не излезе низ вратата. Еднаш во ходникот, ученикот нашол друг свештеник, кој го набљудувал по целата должина на ходникот, додека не стигнал до третиот свештеник стациониран на вратата од бањата.

Да, Језуитите се трудеа да се погрижат да нема контакт меѓу нас. Секогаш одевме двојна турпија со скрстени раце на гради (што не спречуваше да пренесуваме белешки) и барем еден двор меѓу редови. Марширавме до дворот за одмор во две тивки колони, додека ѕвоното не сигнализираше дозвола да викаме и да бегаме. Тоа беа правилата - постојан надзор, без

контакт, целосна тишина - во студиската сала, во капелата, дури и во трпезаријата.

ЗДИВ

„опасен“

Цврсто втемелени во овие ригорозно спроведени принципи, нашите едукации продолжија со брзина. Религијата имаше водечка улога; учевме апологетика, катихизам, житија на светците. Течно зборувавме латински. Во основа, Језуитите користеле многу од истите педагошки техники кои управувале со схоластичката аргументација во средниот век. Десафио, на пример. Ако бев толку инспириран, би можел да предизвикам кој било од моите соученици на дебата за која било од дневните лекции. Ќе му се јавев, ќе станеше, ќе го објавив мојот предизвик и ќе му поставев прашање. Јазикот на овие џусти бил строго средновековен: „Контра те! Супер ти!“ (Против тебе! Над тебе!) „Воле сенто?“ (Дали сакате да се обложите сто?) „Воло!“ (Да!) На крајот од турнирот, професорот одреди победник и двајцата противници се вратија на своите места.

Се сеќавам и на мојот курс по филозофија каде професорот, насмеан со сожалување и сочувство, ги објаснуваше доктрините на „кутриот“ Кант, кој беше толку жално измамен во неговото метафизичко расудување. повика студент и побара: „Побијте ми го Кант! Ако ученикот добро ја научил лек-

тоа можел да го направи за две минути.

Имав околу четиринаесет години кога почнав да се сомневам во оваа топла, заштитничка религија. Тие започнаа со проблемот на Пеколот и Страшниот суд, две реалности кои за мене беа незамисливи. Едноставно, не можев да ги замислам сите тие мртви души од сите земји и сите векови како

ненадејно

издигнуваат од утробата на земјата, како што тоа го правеа на средновековните слики, за конечното воскресение. Се прашував каде би можеле да бидат сите тие милијарди и милијарди трупови; и ако постоеше такво нешто како Последниот суд, тогаш каква корист беше пресудата што требаше да дојде веднаш по смртта и за која, теоретски, се шпекулираше дека е неотповиклива? (Денес, се разбира, има многу свештеници кои не веруваат во пеколот или ѓаволот, па дури ни во Последниот суд. Моите прашања за ученикот несомнено ќе ги забавуваат без крај.)

И покрај дисциплината, тишината и студот, имам убави спомени од Колеџо дел Салвадор. Никогаш немаше ни најмал здив на скандал, сексуален или друг, да го наруши совршениот ред. Бев добар ученик, но исто така имав и едно од најлошите поведенија во училиштето. Мислам дека повеќето од моите одмори во текот на мојата последна година ги поминав стоејќи во аголот од дворот, ми беше забрането да играм со другите деца. Се сеќавам на една особено драматична епизода што се случи кога имав околу тринаесет години. Беше Велики вторник, а јас требаше да одам во Каланда следниот ден да удрам на тапаните.

Додека одев на час околу по-

ловина час пред мисата, налетав на двајца мои пријатели пред тркачката патека за мотоцикли спроти училиштето. До патеката имаше озлогласена таверна, во која ме втурнаа моите верни соученици. Некако, ме убедија да купам шише евтин, но уништувачки коњак, познат како матаратас, или убиец на стаорци. Тие добро знаеја колку ми е тешко да се спротивставам на тоа конкретно искушение. Ја напуштивме таверната и одевме покрај реката, пиејќи додека одевме. Не знаев дека додека голтав залак директно од шишето, тие само ги мокриа усните. За кратко време светот се вртеше.

Моите драги пријатели беа доволно љубезни да ме доведат до капелата, каде што клекнав со воздишка на олеснување. За време на првиот дел од мисата, останав на колена со цврсто затворени очи, исто како и сите други, но кога беше време за читање на Евангелието, собранието мораше да се крене. Собрав сили и вложив огромен напор, но додека се влечкав на нозе, мојот стомак се преврте наопаку и се фрлив по целиот кат на црквата. Веднаш ме спроведоа во амбуланта, а потоа исто толку брзо дома. Се зборуваше за протерување. Татко ми беше бесен, заканувајќи се дека ќе го прекине нашето патување во Каланда

најлошата казна што можеше да ја замисли, барем во мои очи); но, секогаш со нежно срце, тој се повлече во последен момент.

Се сеќавам, исто така, кога имав петнаесет години и требаше да ги полагам последните испити, надзорникот на студиската сала одеднаш ме удри без никаква очигледна причина. Како тоа да не беше доволно понижувачки, тој ме следеше

нарекувајќи

ме апајасо - идиот, будала. Излегов и го полагав испитот сам, во друга учичница. Кога дојдов дома таа вечер, ѝ кажав на мајка ми дека најпосле и тоа се случи - Језуитите успеаја да ме избркаат. Мајка отрча кај директорот, кој ја увери дека таквата идеја е чиста фантазија. (Изгледа дека ја добив највисоката оценка во класот на тој испит по светска историја и не помислив да ме избркаат.)

Јас, пак, категорично одбив да се вратам и така ме запишаа во Институто, локалното државно средно училиште, каде што учев последните две години пред мојот бакалауреат. Во текот на тие две години, запознав студент по право кој ме запозна со одредени филозофски, литературни и историски дела (во евтини изданија) кои никој во Колеџо дел Салвадор ги немаше ни толку колку што беа споменати. Одеднаш ги открив Спенсер, Русо, Маркс! Читањето на Дарвиновото Потекло на видовите беше толку блескаво што ја изгубив она малку вера што ми остана (во исто време кога ја изгубив невиноста, која отиде во бордел во Сарагоса).

Но, не бев единствениот кој се менуваше. Од почетокот на Првата свет-

ЗДИВ

ска војна, сè околу нас се чинеше дека доаѓа арап. Поради војната, Шпанија беше поделена на два непомирливи табора, кои требаше да се заколат еден со друг дваесетина години подоцна. Десното крило, составено од сите конзервативни елементи во земјата, се прогласи за строги германофили; левицата, или сите оние кои тврдеа дека се ажурирани и „либерални“, беа жестоки поддржувачи на Французите и сојузниците. Деветнаесеттиот век во Шпанија конечно дошол до крајот.

Меѓутоа, пред да одам понатаму, дозволете ми да се вратам малку и да зборувам за филмовите. Мислам дека имав околу осум години кога го открив киното, во театарот наречен Фаручини. Имаше две врати, една исклучиво за излез, една за влез, поставена во прекрасна дрвена фасада. Надвор, група продавачи на лимонади опремени со различни музички инструменти им ја пренесуваа својата стока на минувачите. Во реалноста, Farrucini беше нешто повеќе од колиба; имаше дрвени клупи и церада за покрив.

Не ми беше дозволено да одам сам во кино, но секогаш бев придружуван, како и секаде, од мојата медицинска сестра, дури и кога одев само преку улицата да си играм со мојот пријател Пелајо. Се сеќавам колку бев воодушевен од мојот прв цртан филм; се работеше за свиња која носеше тробојна појас околу половината и пееше. (Звукот доаѓаше од плеер за плоча скриен зад екранот.) Сосема сум сигурен дека тоа беше филм во боја, што во тоа време значеше дека секоја слика била рачно насликана.

Филмовите тогаш беа нешто повеќе од љубопитност, како придружното шоу на окружниот саем. Тие едноставно беа примитивни производи на новооткриената техника. Освен возовите и трамваите, веќе вообичаени делови од нашите животи, таквите „модерни“ техники не беа многу забележливи во Сарагоса. Всушност, во 1908 година во целиот град имаше само еден автомобил, електричен.

Сепак, филмовите значеа драматичен упад во нашиот средновековен универзум и набрзо се појавија неколку постојани кина, опремени со фотелји или клупи, во зависност од цената на приемот. До 1914 година, всушност постоеле три добри театри: Салон Доре, Којн (именуван по познатиот фотограф) и Ена Викторија. (Имаше четврти, на Calle de los Estebanes, но го заборавив името. Мојот братучед живееше на таа улица и имавме прекрасен поглед на екранот од нејзиниот прозорец во кујната. Нејзиното семејство конечно го качи , и наместо тоа ставивме светларник, но успеавме да ископаме мала дупка во тулите, каде што наизменично гледавме беззвучни подвижни слики.)

Кога станува збор за филмовите што ги гледав кога бев многу мал, сеќа-

вањето ми се заматува; Често ги мешам со филмови што ги гледав подоцна во Мадрид. Но, се сеќавам на еден француски комичар кој постојано паѓаше; го викавме Торибио.

(Можеше

италијански мелодрами; Сè

ли да беше Onesime?) Ги видовме и филмовите на Макс Линдер и на Мелиес, особено неговото Патување данс ла Луне. Првите американски филмови - авантуристички серии и бурлески - пристигнаа подоцна. Имаше и некои ужасно романтични

уште можам да ја видам Франческа Бертини, Грета Гарбо од Италија, како ја врти долгата завеса на нејзиниот прозорец и плаче. (Беше и многу сентиментално и многу досадно.)

Најпопуларните актери во тоа време беа Американците Конде Хуго (Гроф Хуго) и Луцилија Лав (на шпански се изговара Љубов). Тие беа познати по нивните романси и акциони серии.

Покрај традиционалниот пијанист, секој театар во Сарагоса беше опремен со свој експликадор, или наратор, кој стоеше до екранот и ѝ го „објаснуваше“ дејството на публиката. „Грофот Хуго гледа како неговата сопруга поминува на раката на друг маж“, би рекол тој. „И сега, дами и господа, ќе видите како ја отвора фиоката од своето биро и вади револвер за да ја убие својата неверна сопруга! ”

Тешко е да се замисли денес, но кога киното беше во повој, тоа беше толку нова и необична наративна форма што повеќето гледачи имаа тешкотии да разберат што се случува. Сега сме толку навикнати на филмски јазик, на елементите на монтажата, на истовремена и последователна акција, на ретроспективи, што нашето разбирање е автоматско; но во раните години, јавноста имаше тешко време да ја дешифрира оваа нова сликовна граматика. Ним им требаше експликадор за да ги води од сцена до сцена.

Никогаш нема да го заборавам, на пример, ужасот на сите кога го видовме нашето прво зумирање. На екранот имаше глава што се приближуваше и се приближуваше, растеше сè поголема и поголема. Едноставно не можевме да разбереме дека камерата се приближува до главата или дека поради трик-фотографирање (како во филмовите на Мелиес), главата само изгледаше како да расте. Сè што видовме беше една глава што доаѓа кон нас, оток од страшно неразмерно. Како свети апостол Тома, верувавме во реалноста на она што го видовме.

Иако мислам дека мајка ми повремено одеше во кино, сигурен сум дека татко ми, кој почина во 1923 година, никогаш не гледал филм во својот живот. Во 1909 година, еден негов пријател од Палма де Мајорка им предложил да вложат пари за финансирање на изградбата на синџир кина во неколку шпански градови. Татко ми само шмркаше; немаше ништо друго освен презир за она што му се чинеше само уште еден вид циркус. Да ја прифати по-

ЗДИВ

нудата, можеби сега ќе бев најголемиот филмски дистрибутер во Шпанија!

Сепак, вистина е дека во првите дваесет или триесет години, киното се сметаше повеќе или помалку за еквивалент на забавниот парк - добро за обичниот народ, но едвај уметничко претпријатие. Ниту еден критичар не мислеше дека вреди да се пишува за киното. Се сеќавам дека мајка ми плачеше од очај кога, во 1928 или 1929 година, ја објавив мојата намера да снимам филм. Како да реков: „Мајко, сакам да се приклучам на циркусот и да бидам кловн“. Мораше да се пријави семеен пријател, адвокат за да ја убеди дека има многу пари да се снимаат во филмови. Всушност, понтификуваше тој, некој би можел дури и да направи интересно дело по нарачка на спектакуларните италијански филмови за античка Грција и Рим. (Мајка ми дозволи да ја убедат, но никогаш не го видела филмот што го финансирала.)

Пред

дваесетина години, сестра ми Кончита напиша статија за едно

француско списание наречено Позитив. Еве го нашето детство, како што таа го опиша.

Имаше седум деца: Луис, најстариот, а потоа три сестри, од кои јас бев најмладата и најглупавата. Фактот дека Луис е роден во Каланда беше чисто случаен; тој израснал во Сарагоса. Бидејќи тој постојано ме обвинува дека почнав со моите сеќавања во некој пренатален период, само ќе кажам дека моите најрани сеќавања датираат од петгодишна возраст и се состојат од портокал во ходникот и од убава млада девојка која гребе. нејзиното бело бедро зад врата.

Во тоа време, Луис веќе бил студент на Језуитите. Рано секое утро, тој и мајка ми ја водеа секојдневната битка околу неговото одбивање да ја носи студентската капа. Иако вообичаено беше многу попустлива кон нејзиниот најстар и омилен, таа беше необјасниво категорична во оваа точка. (Дури и кога Луис беше добро во тинејџерските години, таа секогаш испраќаше слугинка да го следи и да се погрижи да не ја соблече и скрие под јакната - што тој секогаш го правеше, се разбира.)

Високите оценки секогаш се чинеше дека автоматски доаѓаат кај Луис; всушност, тој правеше намерни грешки на одредени завршни испити, само за да го избегне срамот да ги измете сите награди на крајот на годината. Секоја вечер на вечера, без здив ги следевме искушенијата и неволјите од училишните денови на Луис. Се сеќавам на една вечер кога ни кажа дека на ручекот нашол језуитски подшинец во неговата супа. Отсекогаш цврстиот бранител и на училиштето и на наставниците, татко ми одби да му верува; и кога Луис инсистирал, му било наредено да ја напушти масата. Стана полека и гордо тргна кон вратата; потоа, пародизирајќи го Галилео додека одеше, „А сепак“, рече тој, „имаше долна кошула!“

Луис почнал да учи виолина кога имал околу тринаесет години. Тоа беше нешто што отсекогаш сакал да го прави, и се чинеше дека има природен подарок за тоа. Се сеќавам како не чекаше да одиме во кревет, а потоа влегуваше во нашата спална соба со неговиот инструмент и ги започнуваше неговите музички предавања. Тој беше многу заљубен во Вагнер во тоа време, иако сега сфаќам дека тој знаеше толку малку за него како и ние. Всушност, се сомневам дека музиката што ја пушташе може да се нарече „вистинска“ музика, но за мене таа беше богата придружба на моите фантазии и има-

гинарни авантури. Луис дури формираше мал оркестар; а на важни верски празници, мисата на Пероси и „Аве Марија“ на Шуберт грмеше од хорска мансарда кон едно воодушевено собрание.

На едно од честите патувања на моите родители во Париз, тие му донесоа на Луис театар за играчки, полн со заднини и пејзажи. Се сеќавам на две заднини - соба на тронот, шума - картонски крал и кралица, дворски шут и неколку витези. Фигурите не можеа да бидат високи повеќе од десет сантиметри и секогаш беа свртени кон публиката; можете да ги поместите настрана со влечење на жица. За да ја зголеми својата екипа, Луис додаде лав направен од цинк (тежина за хартија во подобри денови) и мала златна статуа на Ајфеловата кула. Не можам да се сетам дали Ајфеловата кула претставуваше цитадела или циник, но се сеќавам дека навлегуваше во собата на тронот прикачена на опашката на застрашувачкиот лав.

Пробите за овие претстави секогаш започнуваа цела недела пред вечерта на отворањето, но само на неколку избрани им беше дозволено да учествуваат. На таванот беа поставени столови и беа испратени покани до сите деца во селото над дванаесет години. Непосредно пред времето на завесата, подготвувавме гозба со бонбони и изматени белки, со вода измешана со оцет и шеќер за пиење, фантазирајќи дека тоа е чуден нектар увезен од некоја егзотична земја. (Луис направи сè, и само по

интервенција

на нашиот татко и неговите закани за откажување на шоуто, на нас трите сестри ни беше дозволено да присуствуваме на настапите.)

Се сеќавам и на денот кога градоначалникот на Сарагоса организираше специјално

собрание

во општинското училиште за да прослави некаква сериозна граѓанска пригода. Луис пристигна на сцената облечен како делумно циган, делумно бандит, мавтајќи со огромен пар берберски ножици и извикувајќи:

Со овој пар ножици и мојата волја за борба, јасно е дека ќе направиме револуција и ќе го фатиме целиототпад!*

Публиката бурно аплаудираше и им фрлаше на актерите пури и цигари.

Луис беше боксер, но и актер. Кога го победи најтешкото момче во селото, организираше серија боксерски натпревари и си ја даде титулата „Лав од Каланда“. (Во Мадрид, тој беше шампион во лесна категорија, но не ги знам деталите за оваа конкретна инкарнација.)

Откако Луис го положи матурантскиот испит, почна да зборува дека ќе стане агроном. Поимот го радуваше татко ми, кој веќе го виде неговиот син како го подобрува семејниот имот во Арагон. Мајка ми, од друга страна, се згрози; за да ги продолжи студиите, нејзиниот син ќе мора да оди во Ма-

ЗДИВ

дрид! Се разбира, токму тоа го привлече Луис кон темата; тоа беше излез и од семејството

и од Сарагоса.

Во тоа време, летувавме во Сан Себастијан, а Луис го гледавме само во Сарагоса, за одмори или за семејни катастрофи, како што е смртта на нашиот татко во 1923 година. Во Мадрид студирал на универзитетот и живеел на Residencia de Estudiantes, чии студенти подоцна се истакнале во науката, писмата и уметноста. Овие пријателства остануваат клучни за мојот брат. Биологијата веднаш го привлече вниманието на Луис и долги години беше истражувачки асистент на Игнасио Боливар.

Луис јадеше како птица и, и покрај снегот и температурите под нулата, облечен само во лесна облека и сандали без чорапи. Овие идиосинкразии го дивеа татко ми од бес; во неговото срце беше воодушевен што доби син со такви извонредни моќи, но беше бесен секој пат кога го гледаше Луис како прво ја мие едната нога, а потоа другата, во ледена вода во мијалникот.

Како деца имавме чудни миленичиња. Најбизарниот беше огромен стаорец, голем како зајак, прилично гнасен ѕвер со долга, груба опашка; но

третиран како еден од семејството. Не придружуваше на патувања во кафез за птици; всушност долго време ни ги комплицираше животите. Кутрото суштество конечно умре, како светец, покажувајќи очигледни симптоми на труење. (Имавме пет слуги и никогаш не можевме да го откриеме убиецот; но пред да исчезне неговиот мирис, заборавивме сè за него.)

Некогаш имавме мајмуни, папагали, соколи, жаби и жаби, тревни змии и голем африкански гуштер кој готвачот го уби со покер во момент на ужас. Мој омилен беше Грегорио, овцата, која пропушти да ме здроби кога имав десет години. Мислам дека го донесовме од Италија кога беше бебе. Кутриот Грегорио отсекогаш беше несоодветен, вистинска „црна овца“; единственото нешто што го сакаше беше Нене, коњот. Луис имаше и кутија за капа исполнета со ситни сиви глувци кои ни дозволуваше да ги гледаме еднаш дневно - добро нахранети, прилично Пред да замине за Мадрид, тој ги однесе на таванот и, на наше незадоволство, им ја даде слободата додека ги опоменуваше да „растат и да се множат“.

Ги сакавме и ги почитувавме сите живи суштества, дури и оние од растителното царство, и мислам дека тие се чувствуваа исто за нас. Како деца, можевме да шетаме низ шумата што ползи со диви животни и да излеземе неповредени. Сепак, имаше еден исклучок - пајаци. Овие грозни и застрашувачки чудовишта нè фрлија во необјаснива паника; но со оглед на нашата бунуелска склоност кон морбидитет, тие често беа главна тема на разговор. И нашите приказни за нив се неверојатни, како онаа за Луис како видел

ЗДИВ

чудовиште со осум очи и назабени заби и се онесвестил среде вечера во гостилница во Толедо и дошол дури откако се вратил во Мадрид.

Потоа, беше мојата најстара сестра, која никогаш не можеше да најде лист хартија доволно голем за да ја нацрта дури и главата на пајакот за кој рече дека ја шпионирал во хотел. Се сеќавам на нејзиното липање додека ги опишуваше четирите пара очи кои зјапаа во неа и невозбудливиот келнер кој го зеде за едната нога и го извади од собата. Со раката, таа го имитираше страшното поколебливо лазење на старите, правливи, влакнести, едноножни пајаци кои ги завлекуваа нивните гнасни мрежи зад себе и кои сè уште ги прогонуваат сеќавањата на нашето детство. (Мојата најнова авантура со пајакот се случи кога слегував долу и го слушнав познатиот мачнин, крцкав звук зад мене. Веднаш знаев дека тоа е нашиот грозен наследен непријател

и мислев дека ќе се онесвестам кога ќе го слушнам пеколниот крцкање што го направи како мој спасител , хартиеното момче, го здроби со нога.) Пајаци! Скорпии! Тарантули! Нашите кошмари, како и разговорите на масата за вечера, беа исполнети со нив.

Повеќето од нашите миленици му припаѓаа на Луис и никогаш не сум видел некој кој е подобро згрижен, секој според

потребите

на

својот

вид. Всушност, тој сè уште сака животни; понекогаш дури се сомневам дека се труди да не мрази пајаци. Во Виндиана, има сцена каде што уморно куче е прикачено со јаже на долната страна на количката додека татне по патот. Луис страдаше кога ја снимал оваа сцена бидејќи во реалниот живот тоа беше многу вообичаено. Навиката била толку вкоренета кај шпанскиот селанец што да се обиде да ја прекине би било како Дон Кихот да се навалува на ветерници. Кога бевме на локација, Луис ме натера да купам килограм месо за кучето или за кое било друго животно што случајно залутало.

Меѓутоа, големата авантура на нашето детство се случи во текот на летото во Каланда, кога Луис сигурно бил во раните тинејџерски години. Решивме да се украдеме во соседниот град со некои наши роднини, но без дозвола од нашите родители. Само рајот знае зошто, но сите се облековме како да одиме на фенси забава. Кога стигнавме до Фоз, кој беше оддалечен околу пет километри и каде што имавме обработливо земјиште, ги обиколивме сите наши земјоделци-закупци. Во секоја куќа нѐ хранеа со слатко вино и колачиња, а додека ги видовме сите, бевме толку еуфорични што решивме да ги истражиме локалните гробишта. Се сеќавам дека Луис се испружи на масата за обдукција и бараше некој да му ги извади утробата. Исто така, се сеќавам дека една од нас си ја прободе главата низ дупка во гробот и толку цврсто се заглави што Луис мораше да го скине гипсот со ноктите за да ја извлече.

(По војната, повторно ги посетив истите овие гробишта, кои ми изгледаа многу помали и постари отколку што се сеќавав. Во аголот стоеше мал бел ковчег што беше отворен, изложувајќи ги мумифицираните останки на детето и огромен кластер од црвени булки кои пораснале низ она што некогаш му

бил стомак.)

По нашата невина, иако богохулна, инвазија, тргнавме назад низ планините разнесени од сонцето во потрага по некоја соодветно магична пештера. Сè уште исполнети со вино, правевме луди работи, како скокање по длабока, тесна пукнатина и ползење низ друга додека не се најдовме во грото. Сè што имавме преку спелеолошка опрема беше никулец за свеќа од гробиштата. Одевме онолку долго колку што траеше пламенот, а потоа наеднаш немаше ништо - ни светлина, ни храброст, ни еуфорија. Воздухот беше исполнет со крилја на лилјаци, но Луис вети дека ќе не заштити од „праисториските птеродактили“. Кога почнавме да гладуваме, тој херојски се понуди на консумирање. прснав во солзи; тој беше мојот идол, а јас молев да ми дозволат да се жртвувам на негово место. На крајот на краиштата, јас бев

најглупавиот

и очигледно

Ужасот од тие часови одамна е заборавен,

бидејќи се заборава физичка-

та болка во моментот кога ќе ја снема, но се сеќавам на нашето хистерично олеснување, како и на нашиот страв од последиците, кога конечно не најдоа. Доволно чудно, не бевме казнети, веројатно поради нашата жална состојба. На враќање дома со кочијата што ја влечеше Нене, Луис се онесвести и до ден денес не знам дали тоа беше од топлотен удар, пијанство или многу паметна тактика!

Неколку дена потоа, нашите родители ни зборуваа само во трето лице, но кога мислеше дека не слушаме, татко ми ги пофали своите пријатели со приказната за нашата експлоатација, преувеличувајќи ги пречките што требаше да ги надминеме и пофалувајќи го она на Луис. предложи саможртва. (Никој никогаш не го спомна моето, што ми изгледаше како херојско, но во нашето семејство Луис беше единствениот кој ја препозна мојата мала човечка вредност.)

Поминаа години во кои јас и Луис ретко се гледавме. Тој беше зафатен на универзитетот, а јас бев окупиран со бескорисното образование наменето за млади девојки од добри семејства. Моите две постари сестри се омажија млади. Се сеќавам како Луис сакаше да игра дама со нашата втора сестра, но натпреварите секогаш завршуваа катастрофално, бидејќи и двајцата беа жестоко решени да победат. Тоа беше вистинска војна на нерви. Ако победи сестра ми, таа имаше право да повлече некакви бледи мустаќи под носот на

најмладиот,

најнежниот од Бунуелите!

Луис додека не извика „Доста!“ Тој ќе ја трпеше тортурата со часови, а потоа одеднаш ќе скокне и ќе фрли се што ќе му дојде во раце. обично шаховската табла, колку што можеше. Од друга страна, ако победеше, ќе запали кибрит и ќе го придвижуваше сè поблиску до лицето на сестра ми додека таа не кажеше одреден табу збор што го научивме од нашиот кочијаш. (Кога бевме мали, ни велеше дека ако го запалиме лилјакот, ќе рече: „Culo!Culo!“.

Бидејќи сестра ми тврдоглаво одбиваше да го изговори зборот, игрите засекогаш завршуваа со хаос и солзи.

ЗДИВ

6. ЗЕМСКИ ЗАДОВОЛСТВА Не

можам да го избројам бројот на вкусни часови што ги поминав во барови, совршени места за медитација и размислување неопходни за животот. Седењето во кафеани е стара навика која станува се поизразена со текот на годините; како свети Симеон Стилит качен на својот столб зборувајќи со Бога, јас поминав долги тивки часови мечтаејќи, климајќи кон келнерот, понекогаш зборувајќи со себе, гледајќи ги запрепастувачките секвенци на слики што ми поминуваат низ окото на мојот ум. Денес сум стар колку еден век и ретко излегувам; но сосема сам, за време на светиот коктел час, во малата соба каде што се чуваат моите шишиња, сè уште се забавувам сеќавајќи се на баровите што ги сакав.

Како прво, мора да ви биде јасно за разликата помеѓу бар и кафуле. На пример, никогаш не успеав да најдам пристоен бар во Париз. Од друга страна, градот е исполнет со врвни кафулиња; од Belleville до Auteuil, каде и да одите, секогаш можете да најдете маса и келнер да ви ја земе нарачката. Без кафулиња, без табаа, без тие прекрасни тераси, Париз е незамислив. Ако одеднаш исчезнат, тоа би било како да живеете во град кој бил срамнет со атомска бомба.

Има одредени кафулиња кои имаат посебно значење за мене. Надреалистите, на пример, продолжија со многу од нивните активности во Кафе Сирано на местото Бланш или во Селект на Шанзелизе. Се сеќавам дека бев поканет на отворањето на познатиот La Coupole во Монпарнас, каде што се сретнав со Мен Реј и Луис Арагон за да го испланираме прегледот на Un Chien andalou. Списокот е бесконечен, но пресудната поента е што кафулето е синоним за врева, разговор, другарство и жени.

Лентата, од друга страна, е вежба во самотија. Пред сè друго, мора да биде тивко, темно, многу удобно - и, спротивно на современите обичаи, да нема музика од каков било вид, без разлика колку е слабо. Накратко, не треба да има повеќе од десетина маси и клиентела што не сака да зборува.

Еден од моите омилени е барот во хотелот Плаза во Мадрид. Идеално е лоциран - во подрумот, каде што погледот не може да ви го одвлекува вниманието. Главниот келнер добро ме познава и секогаш ми ја дава мојата омилена маса, каде што грбот е свртен кон ѕидот. Можете дури и да вечерате таму; осветлувањето е дискретно, но доволно.

Chicote во Мадрид е исто така полн со драгоцени спомени, но некако е поубаво да се оди таму со пријателите. Тука е и барот во хотелот Паулар, во

северниот дел на градот, сместен во дворот на величествениот готски манастир. Собата е долга и обложена со високи гранитни столбови; и освен за време на викендите, кога местото трепери од туристи и бучни деца, обично е полупразно. Можам да седам таму со часови, невознемирен, опкружен со репродукции на Зурбаран, само половина свесен за сенката на тивок келнер што лебди одвреме-навреме, постојано со почит кон моите алкохолни нагони.

Го сакав Paular како што ги сакам моите најблиски

На крајот од работниот ден, мојот сценарист-соработник Жан-Клод Кариер ќе ме остави таму да медитирам. По четириесет и пет минути, ги слушав неговите точни чекори на камениот под; ќе седнеше спроти мене на масата, што беше сигнал за мене да му раскажам приказна што ја измислив додека се чувствував. (Отсекогаш верував дека имагинацијата е духовна особина која, како и меморијата, може да се тренира и развие.) Приказната можеби нема никаква врска со нашето сценарио, или пак, можеби; тоа може да биде фарса или мелодрама, кратка или долга, насилна или возвишена. Важно беше само да се каже.

Сам со Зурбаран, мојот омилен пијалок, и гранитни столбови исечени од тој чудесен кастилски камен, би го оставил мојот ум да талка, надвор од времето, да се отвори за сликите што се појавија. Можеби размислувам за нешто прозаично - семеен бизнис, нов проект - кога одеднаш некоја слика ќе се најде во фокусот, ликовите ќе се појават, ќе зборуваат, ќе ги одглумат своите страсти. Понекогаш, сам во мојот агол, се наоѓав себеси како гласно се смеам. Кога мислев дека сцената може да се вклопи во нашето сценарио, се враќав назад и се принудував да ги насочам бесцелните слики, да ги организирам во кохерентна низа.

Се сеќавам и на еден бар во хотелот Плаза во Њујорк, фреквентно место за состаноци, кое во тоа време беше забрането за жени. Секој мој пријател кој минува низ Њујорк знаеше дека ако сака да ме најде, треба само да оди во барот Плаза напладне. (Сега, за жал, тој прекрасен бар со извонреден поглед на Централ Парк стана ресторан, со само неколку вистински бар маси.)

Имам и одредени специјални барови во Мексико, како El Paradot во Мексико Сити, иако, како Chicote, попријатно е да се биде таму со пријателите. Потоа, тука е барот во хотелот Сан Хозе Пуруа во Мичоакан, каде што триесет години хибернирав за да ги напишам моите сценарија. Хотелот се наоѓаше на страната на длабок кањон прекриен со полутропска вегетација, и иако погледите обично се обврски кога станува збор за баровите, оваа панорама беше спектакуларна. За среќа, имаше зтранда - тропско дрво со криви гранки испреплетени како гнездо од огромни змии - токму пред про-

пријатели.

зорецот, кој закривуваше дел од пејзажот. Моите очи бесцелно би следеле по безбројните раскрсници на гранките; понекогаш ставав був на еден од нив, гола жена или некој друг несоодветен елемент. И тогаш еден ден, без очигледна причина, барот беше затворен. Сè уште можам да ги видам мојот продуцент Серж Силберман, Жан-Клод и себеси како очајнички бараме место за работа низ бескрајните ходници на хотелот во 1980 година. (Ова се убиствени римови - не се поштедени ни барови!)

Зборувањето за барови неизбежно ме води до темата за пијалоци, за кои можам да понтификувам со часови. Во интерес на моите читатели, ќе се обидам да бидам концизен, но за оние кои не се заинтересирани - и, за жал, сигурен сум дека се многубројни - би ве советувал едноставно да ги прескокнете следните неколку страници.

Ќе морам да го ставам виното, особено црвеното вино, на врвот на листата.

Франција

го произведува и

најдоброто

и

најлошото; Всушност,

нема ништо пострашно од познатиот државен удар на руж кој се служи во париските бистроа, освен можеби италијанските вина, кои никогаш не ми изгледале целосно автентични. Исто така, многу ми се допаѓа шпанскиот Valdepenas, кој треба да се пие разладен и по можност од коза. Има и бел Yepes што доаѓа од областа околу Толедо. Во Америка има некои добри вина од Калифорнија, особено каберне, а понекогаш пијам чилеанско или мексиканско вино. Интересно е што никогаш не пијам вино во кафеана, бидејќи

виното е чисто физичко задоволство и ништо не ја поттикнува фантазијата.

За да испровоцирате, или да одржите реверзија во кафеана, треба да пиете англиски џин, особено во форма на суво мартини. Да бидам искрен, со оглед на исконската улога што ја игра во мојот живот сувото мартини, мислам дека навистина треба да му дадам барем една страница. Како и сите коктели, мартинито, главно составено од џин и неколку капки Noilly Prat, се чини дека е американски изум. Познавачите кои ги сакаат нивните мартинки многу суви предлагаат едноставно да се дозволи зрак сончева светлина да блесне низ шишето Noilly Prat пред да удри во шишето џин. Во одреден период во Америка, се зборувало дека правењето на суво мартини треба да личи на безгрешното зачнување, бидејќи, како што еднаш забележал свети Тома Аквински, генеративната моќ на Светиот Дух го пробила хименот на Богородица „како зрак сончева светлина низ прозорец - оставајќи го непрекинат“.

Друга клучна препорака е мразот да биде толку ладен и тврд што нема да се стопи, бидејќи ништо не е полошо од водено мартини. За оние кои се уште се со мене, дозволете ми да ви го дадам мојот личен рецепт, плод на

ЗДИВ

-

долгото експериментирање и загарантиран да даде совршени резултати. Еден ден пред да пристигнат вашите гости, ставете ги сите состојки - чаши, џин и шејкер

во

фрижидер. Користете

термометар за да се уверите дека мразот е околу дваесет степени под нулата (цел.). Не вадете ништо додека не дојдат вашите пријатели; потоа истурете неколку капки Noilly Prat и половина демитасена лажица Angostura bitters над мразот. Протресете го, па истурете го, задржувајќи го само мразот, кој го задржува слабиот вкус на двете. Потоа прелијте го мразот со директен џин, повторно протресете го и послужете.

(Во текот на 1940-тите, директорот на Музејот за модерна уметност во Њујорк ме научи на една љубопитна варијација. Наместо Angostura, тој употреби цртичка на Pernod. Искрено, ми се чинеше еретички, но очигледно тоа беше само мода.)

По сувото мартини доаѓа еден од моите скромни изуми, Бунуелони, најдобро пијан пред вечера. Навистина е полетување на познатиот Негрони, но наместо да ги мешам Кампари, џин и слаткото Цинзано, јас го заменувам Карпано за Кампари. Тука повторно, џинот - во доволна количина за да се обезбеди доминација над другите две состојки - има одлични ефекти врз имагинацијата. Немам поим како и зошто; Знам само дека функционира.

Треба да го искористам овој момент за да ве уверам дека не сум алкохоличар. Се разбира, повремено сум успеал да се напијам во заборав, но најчесто тоа е еден вид ритуал за мене, ритуал кој произведува висок ритуал, како оној предизвикан од благ лек, висок што ми помага да живеам и работам. Ако ме прашате дали некогаш сум имал лоша среќа да го пропуштам мојот дневен коктел, би морал да кажам дека се сомневам во тоа; кога се работи за одредени работи, планирам однапред.

Никогаш во животот не сум испил толку многу колку времето поминато пет месеци во Соединетите Држави за време на прохибицијата. Имав пријател со чизма со два прста во Лос Анџелес, кој ме научи дека начинот на кој да се разликува вистинскиот џин од ерсац е да го протресам шишето на одреден начин. Вистински џин, ме увери, меурчиња. Тоа беше време кога можевте да го набавите вашето виски во локалната аптека, со рецепт, а вашето вино во шолја за кафе кога одевте во вистинскиот ресторан. Имаше добар спикер во Њујорк каде што извивте шифра на вратата, стоевте на проверка кај јудата и брзо се лизнавте внатре штом се отвори вратата. Изгледаше како секој друг бар и можеше да добиеш каков вид на пијалок сакаш. (Забраната беше очигледно една од побесмислените идеи на векот. Американците чудесно се опијанија, иако со укинувањето изгледа дека на-

ЗДИВ

учија да пијат поинтелигентно.)

Друга моја слабост е

францускиот

аперитив, како пикон-пиво-гренадин

и мандарина-куракао-пиво, што ме натера да пијам побрзо и

подефинитив-

но од сувото мартини. Сега, овие егзотични измислици се чини дека изумираат; всушност, падот на аперитивот можеби е еден од најдепресивните феномени на нашето време.

Пијам и други работи, се разбира - вотка со мојот кавијар, аквавит со чаден лосос. Сакам мексикански текила и мескал, иако тие се навистина само замена за вистинската работа. Виски никогаш не сум разбрал; тоа е еден пијалок кој навистина не ми се допаѓа.

Се сеќавам дека еднаш прочитав, во една од тие колумни со совети во едно популарно француско списание - Мари-Франс, мислам - дека џинот е одличен смирувач и дека ја намалува анксиозноста што честопати оди со авионскиот пат. Бидејќи отсекогаш бев длабоко преплашен во авионите, решив да се обидам. (Мојот страв беше постојан и незадржлив. Ако видов еден од пилотите како оди по патеката со сериозен израз на лицето, секогаш претпоставував дека е дојден нула час. Ако, од друга страна, одеше насмеан, веднаш знаев дека бевме во голема неволја и дека тој само се обидуваше да нè натера да веруваме поинаку.) Сите мои стравови магично исчезнаа денот кога решив да го послушам советот на Мари-Франс. Секој пат кога требаше да летам, земав колба џин завиткана во весник за да се излади. Додека чекав на аеродромот да биде објавен мојот лет, прикрадував неколку ластовички и веднаш се чувствував целосно опуштено, подготвен да се соочам со најлошите

турбуленции

со рамнодушност.

Кога би требало да ги набројам сите придобивки од алкохолот, тоа би било бесконечно. Во 1977 година, во Мадрид, кога бев во очај по бурна расправија со една актерка која го прекина снимањето на „Тоа нејасно предмет на желбата“, продуцентот Серж Силберман реши целосно да го напушти филмот. Значителната финансиска загуба нè депримира и двајцата се додека една вечер, кога ги давевме нашите таги во кафеана, одеднаш ми падна идејата (по две суви мартинки) да користам две актерки во иста улога, тактика која досега не била испробана. . Иако предлогот го дадов на шега, на Силберман му се допадна и филмот беше зачуван. Уште еднаш, комбинацијата од шипка и џин се покажа непобедлива.

Еден ден во Њујорк, во 1940-тите, мојот добар пријател Хуан Негрин, син на поранешниот републикански премиер, и неговата сопруга, актерката Росита Дијаз, и јас дојдовме до идејата да отвориме бар наречен Cannonball. Тоа требаше да биде најскапиот бар во светот и ќе ги чува само најегзотич-

ните пијалоци увезени од четирите страни на земјата. Планиравме интимен бар, максимум десет маси, многу удобен и украсен со беспрекорен вкус. Антички топ на вратата, полн со прав и фитил, ќе се пука, ноќе или дење, секој пат кога клиентот ќе потроши илјада долари. Се разбира, никогаш не успеавме да го реализираме овој заводлив и целосно недемократски потфат, но сметавме дека е забавно да го замислиме вашиот обичен наемник во соседната станбена зграда, разбуден во четири часот наутро од ударот на топот, како се врти кон неговиот жена до него во кревет и вели: „Уште едно копиле кое кашла илјада долари!

За да го продолжиме овој панегирик за земните задоволства, само да кажам дека е невозможно да се пие без пушење. Почнав да пушам кога имав шеснаесет години и никогаш не престанав. Мојата граница е пакет на ден. Пушев апсолутно сè, но особено ми се допаѓаат шпанските и француските цигари (особено Gitanes и Celtiques) поради нивниот црн тутун.

Ако алкохолот е кралица, тогаш тутунот е нејзин сопружник. Тоа е драг придружник за сите прилики, лојален пријател преку убавото време и лошото време. Луѓето пушат за да прослават среќен момент или за да сокријат горко жалење. Без разлика дали сте сами или со пријателите, тоа е радост за сите сетила. Каква поубава глетка има од тој двоен ред бели цигари, наредени како војници на парада и завиткани во сребрена хартија? Кога би ми биле врзани очи и би ми била ставена запалена цигара меѓу усните, би одбил да ја пушам. Сакам да го допрам пакувањето во џебот, да го отворам, да го вкусам чувството на цигарата меѓу прстите, хартијата на усните, вкусот на тутунот на јазикот. Сакам да гледам како пламенот избувнува, сакам да го гледам како се приближува и поблиску, исполнувајќи ме со неговата топлина.

Еднаш имав пријател од моите студентски денови наречен Доронсоро, кој беше од Баскија и, како шпански републиканец, беше прогонет во Мексико. Кога го посетив во болница, имаше туби насекаде, како и маска за кислород, која одвреме-навреме ја вадеше за брзо пушење цигара. Пушел до последните часови од животот, верен на задоволството што го убило.

Конечно, драги читатели, дозволете ми да ги завршам овие лудиња за тутунот и алкохолот, вкусните татковци на трајните пријателства и плодните веселби, со неколку совети: не пијте и не пушете. Тоа е лошо за вашето здравје.

Се подразбира дека алкохолот и тутунот се одлична придружба на водење љубов - прво алкохолот, а потоа цигарите. Не, нема да слушнете некои необични еротски тајни. Мажите од мојата генерација, особено ако се Шпан-

ци, страдаат од наследна плашливост кога станува збор за сексот и жените. Нашата сексуална желба треба да се гледа како производ на вековниот репресивен и омаловажувачки католицизам, чии многу табуа - нема сексуални односи надвор од бракот (да не зборуваме внатре), без слики или зборови кои би можеле да укажуваат на сексуалниот чин, без разлика колку е косо —

претворија нормалната

желба во нешто исклучително насилно. Како што можете да замислите, кога оваа желба ќе успее да ги надмине пречките, задоволството е неспоредливо, бидејќи секогаш е обоено со слаткото тајно чувство на гревот.

Со ретки исклучоци, ние Шпанците знаевме само за два начини на водење љубов — во бордел или во брак. Кога отидов во Франција за прв пат во 1925 година, бев шокиран, всушност згрозен од мажите и жените што ги видов како се бакнуваат јавно или живеат заедно без одобрување брак. Таквите обичаи ми беа незамисливи; изгледаа непристојно. Голем дел од ова се промени, се разбира, со текот на годините; во последно време, мојата сопствена сексуална желба исчезна и конечно исчезна, дури и во соништата. И јас сум воодушевен; како конечно да сум ослободен од тиранскиот товар. Ако ѓаволот ми понуди оживување на она што обично се нарекува мажественост, јас би одбил. „Само нека ми бидат црниот дроб и белите дробови во добра состојба“, би одговорил, „за да можам да продолжам да пијам и пушам!“

Конечно, безбеден од перверзиите што ги чекаат старите, импотентни мажи, можам со рамнодушност да се сетам на курвите во Мадрид и Париз, такси девојките во Њујорк. И освен повременото француско табли, имам гледано само еден порнографски филм во мојот живот - провокативно насловен сестра вазелин. Се сеќавам на една калуѓерка во манастирска градина која градинарот ја заеба, кој беше содомизиран од монах, додека конечно сите три се споија во една фигура. Сè уште можам да ги видам црните памучни чорапи на калуѓерката кои завршуваа веднаш над коленото. Рене Шар и јас еднаш планиравме да влеземе во матинето за детски филм, да го врземе проекционерот и да и покажеме на сестра вазелин на младата публика. 0 време! 0 повеќе! Профанацијата на детството ни се чинеше како една од позаводливите форми на субверзија. (Непотребно е да се каже, никогаш не излеговме подалеку од фазата на планирање.)

Потоа беа моите измачувани оргии. Кога бев млад, идејата за оргија беше неверојатно возбудлива. Чарли Чаплин еднаш организираше една во Холивуд за мене и двајца шпански пријатели, но кога трите занесни млади жени пристигнаа од Пасадена, веднаш влегоа во огромна расправија околу тоа која ќе го добие Чаплин, и на крајот сите три заминаа во хаф.

Исто така, имаше време кога мојот пријател Угарте и јас ги поканивме Лаја Лис (која играше во Златното доба) и една нејзина пријателка кај мене во Лос Анџелес. Ги положивме сите неопходни работи, сè до цвеќињата и

шампањот; но двете жени едноставно разговараа еден час и потоа учтиво се поздравија.

Се сеќавам, исто така, приближно во истиот период на рускиот режисер (сега ми избега името) кој конечно доби овластување да дојде во Париз.

Веднаш штом пристигна, ме замоли да му направам мала, „типично француска“ оргија. Се насмеав, тој не можеше да избере понесоодветна личност за таа работа. На крајот, го прашав Арагон што да правам.

„Па, mon cher ami тој почна деликатно, „прашањето е дали повеќе сакаш да бидеш...?

Овде употреби збор што и после толку време не можам да се натерам да го напишам. (Всушност, размножувањето на олучните зборови во делата на современите писатели ме згрозува. Тие ги користат бесплатно, во преправање на либерализам што не е ништо повеќе од патетична травестија на слободата.) Во секој случај, одговорив со убедлива негативна , по што ме советуваше целосно да заборавам на оргиите. Кутриот режисер на крајот се вратил во својата татковина, без тоа посебно искуство.

ЗДИВ

7. МАДРИД: СТУДЕНТСКИ ДЕНОВИ (1917-1925)

Пред да отидам во Мадрид во 1917 година со моите родители да барам училиште, бев таму само еднаш, на кратка посета со татко ми. Се сеќавам дека бев парализиран од мојот провинцијализам и го трошев моето време обидувајќи се да го имитирам начинот на кој луѓето се облекуваат и постапуваат. Сè уште можам да го видам татко ми, во неговиот чамец, како ми

објаснува нешта и ги означува своите говори со стапот на Calle d’Alcala. Бев толку огорчен што ги ставив рацете во џебовите и го свртев грбот, преправајќи се дека немаме апсолутно никаква врска.

Пробавме неколку обични пансиони, онакви каде што секојдневно јадете cxido a la madrilena - наут и варени компири со малку сланина или чоризо, или по некој фрагмент пилешко - но мајка ми беше категорична. Опуштените морални стандарди што ги поврзуваше со овие места не беа за нејзиниот син. Конечно, благодарение на препораката на Дон Бартоломе Естебан, сенатор и пријател на татко ми, се потпишав во Residencia de Estudiantes, каде што требаше да ги поминам следните седум години. Моите сеќавања од овој период се богати и живи; без Residencia, мојот живот ќе беше многу поинаков.

Резиденцијата изгледаше како кампус на англиски универзитет. Тоа беше субвенционирано од приватни фондации, па еднокреветна соба чинеше само седум пезети дневно (четири за двокреветни). Моите родители ми ја платија собата и пансионот и ми даваа по дваесет пезети неделно џепарлак, повеќе од соодветна сума што беше некако тотално несоодветна. Секој пат кога одев дома во Сарагоса на одмор, морав да барам од мајка ми да ми ги плати долговите од претходниот триместар, трансакција која успеавме да ја сочуваме во тајност од татко ми.

Режисерот Дон Алберто Хименез, по потекло од Малага, беше човек со импресивна култура. Можете да студирате кој било предмет што сакате, да останете онолку долго колку што сакате и да ја промените вашата област на специјалност во средината на протокот. Имаше предавални, пет лаборатории, библиотека и неколку игралишта. Кога татко ми ме праша што имам намера да правам со мојот живот, јас му реков дека сакам да станам композитор и пред се сакам да ја напуштам Шпанија, да одам во Париз и да студирам во Schola Cantorum. Неговото одбивање не можеше да биде покатегорично. Требаше да направам нешто „сериозно“ и сите знаеја дека композиторите имаат тенденција да умираат од глад. Кога тогаш ја изразив мојата желба за природните науки, особено ентомологијата, тој ми предложи да станам

агроном. неговиот совет, пријавувањето на диплома за агрономија, но иако добив фундаментални оценки по биологија, мојата математика, три години по ред, не беше ништо помалку од катастрофална. ми се чини очигледно, едноставно не можам да ги следам, ниту да ги репродуцирам доказите.Во еден момент, татко ми беше толку огорчен што ме извади од универзитетот и ме држеше во Сарагоса со тутор по математика неколку месеци.

Кога се вратив во Резиденсија, сите конаци беа полни, па делев соба еден месец со Хуан Сентено, братот на мојот добар пријател Аугусто. Хуан бил студент по медицина и заминувал рано секое утро, иако не поминал значително време на чешлање на косата. Чудното беше што тој секогаш престануваше да се чешла на самиот врв на главата, оставајќи ја косата во задниот дел, која не можеше да ја види во огледалото, во целосна неред. Оваа апсурдна навика, која се повторуваше од ден на ден, толку многу ме нервираше што по неколку недели почнав да го мразам. Му бев благодарен што ме прими, но не можев да се воздржам; тоа беше ирационална аверзија поттикната без сомнение од некое мрачно заобиколување во мојот несвесен ум.

Години подоцна, сè уште не го заборавив; има дури и сцена во The Exterminating Angel која потсетува на ексцентричноста на Хуан.

Во одреден момент, за да му угодам на татко ми, ги сменив курсевите и решив да студирам индустриско инженерство, шестгодишна програма која бараше владеење на технички предмети како механика и електромагнетика. Успеав да положам индустриски дизајн и, благодарение на приватните часови, некои од моите испити по математика. Следното лето, во Сан Себастијан, отидов кај пријателите на татко ми за совет; едниот имаше одлична репутација како арапски научник, а другиот беше еден од моите професори во гимназијата во Сарагоса. Им го кажав мојот ужас од математиката, мојата досада, мојата одбивност кон шестгодишните програми. Разговараа со татко ми, кој конечно се согласи да ми дозволи да се насочам кон природните науки.

Природонаучниот музеј беше на само фрлање камен од „Резиденсија“ и таму работев

среќно

една година под водство на големиот Игнасио Боливар, во тоа време светски познат ортоптер. Дури и денес, сè уште можам на прв поглед да идентификувам многу видови инсекти и да ви ги кажам нивните латински имиња.

Во текот на следната година, додека бев на екскурзија до Алкала де Енарес, предводена од Америко Кастро, професор во Центарот за историски студии, слушнав за потребата во одредени странски земји од шпански инструктори. Бев толку желен да заминам од Шпанија што веднаш ги понудив

моите услуги; за жал, никој не изгледаше заинтересиран да вработи студент по природни науки. Така, во брза и последна метаморфоза станав кандидат за диплома по филозофија, широк курс на студии кој вклучува литература, самата филозофија и историја

(Знам, овие детали се измачувачки досадни, но ако сакате да ја следите мазната рута на еден единствен живот, ако сакате да видите од каде дојде и каде отиде, невозможно е да се каже што е излишно, а што е неопходно. )

Мојата страст за спортот започна во Резиденсија, каде секое утро, во шорцеви и боси нозе, трчав на патека што ѝ припаѓаше на жандармериската коњичка единица. Јас ги организирав првите меѓушколски тимови за атлетика на универзитетот, па дури и станав боксер – аматер. (Од моите два меча, едниот беше стандардно добиен

затоа што мојот противник никогаш не се појави, а другиот го загубив на поени во петтата рунда поради недостаток на она што тие го нарекоа „борбеност.“ За волја на вистината, ги поминав цели пет рунди загрижен за тоа како да го заштитам моето лице.)

Ги сакав сите форми на вежбање; еден ден дури успеав да се искачам на фасадата на Резиденсија. Мускулите што ги развив во тој период останаа во поголемиот дел од мојот живот; всушност, сè уште имам тврд стомак. Се сеќавам дека ги зацврстив стомачните мускули со тоа што легнав на грб и ги терав пријателите да скокаат горе-долу по мене. Мојата друга

беше борење со раце; во „почитувана“

средна возраст, сè уште се борев со

турнири на маси во барови и ресторани.

Конечно, сепак, морав да се соочам со вистинското прашање што да правам со мојот живот. Толку многу работи влијаеја на мене, особено книжевното движење што го потресе Мадрид во тоа време. Сепак, сè на сè, тоа беше период во кој Шпанија беше релативно мирна. Единствениот значаен политички настан беше бунтот на Абд-ел-Крим во Мароко и поразот на шпанските сили во Ануал во 1921 година, истата година кога требаше да ја започнам мојата воена служба. Армијата сакаше да одам во Мароко бидејќи го сретнав братот на Абд-ел-Крим во Резиденсија, но ја одбив задачата .

Традиционално, шпанскиот закон им дозволуваше на богатите семејства да купат намалување на воената служба на нивните синови, но овој закон беше суспендиран во 1921 година поради мароканската војна. Така се најдов во артилериски полк кој, бидејќи се истакна во колонијалната војна, беше ослободен од должност во Мароко. Меѓутоа, наеднаш околностите се сменија и едно утро ни наредија да се подготвиме да заминеме следниот ден. Таа вечер, сериозно размислував за дезертирање; со нозе, двајца од моите пријатели полетаа - едниот на крајот заврши инженер во Бразил. Меѓутоа, во последен момент, налогот за заминување беше откажан и цели

ЗДИВ

- мојата област на специјализација.

специјалност

четиринаесет месеци од мојата служба ги поминав во Мадрид. Апсолутно ништо вредно за спомнување не се случи - продолжив да ги посетувам пријателите,

бидејќи

ни беше дозволено да ја напуштаме касарната секоја вечер, па дури и да спиеме дома, освен ноќите на стража. Тие беа најлоши. Спиевме целосно облечени, до појасите за муниција, со целосна компонента од потребните вошки и болви. До вратата, наредниците седеа околу топла шпорет играјќи карти и пиејќи вино. Бев обземен од завист. Повеќе од сè на светот, копнеев да бидам наредник.

Како и секој друг, јас повторно откривам одредени периоди од мојот живот во една слика, чувство или само впечаток - мојата омраза кон Хуан Сентено и неговата неисчешлана коса, мојата завист на шпоретот на наредниците. Сепак, и покрај студот и досадата, имам убави спомени и од моето престојување кај Језуитите и од мојата воена служба. Видов и научив работи што не можев да ги имам на друго место. Еднаш, откако заврши мојата должност, налетав на мојот командант на концерт. „Ти беше толку добар војник! беше се што ми рече.

Неколку години, Шпанија беше управувана од „добронамерниот диктатор“ Примо де Ривера, таткото на основачот на фалангистите. И трудот и анархистите почнаа да се организираат, сепак, како и шпанската комунистичка партија. Еден ден, на на железничката станица во Мадрид, кога се враќав од Сарагоса, дознав дека Дато, премиерот, бил убиен од анархисти на улица среде бел ден. Зедов автобус и веднаш се возев до Calle d’Alcala, каде што кочијаш ми ги покажа дупките од куршумите. Набргу потоа слушнавме дека анархистите, предводени од Аскасо и Дурути, го убиле Солдевила Ромеро, надбискупот од Сарагоса, омразен лик кој беше целосно омразен од сите, вклучително и мојот вујко Канонот.

Резиденцијата, ја испивме до проклетство на неговата душа.

Да бидам искрен, би морал да признаам дека нашите политички свести беа повеќе или помалку заспани толку долго што само што почнаа да се мешаат. Повеќето од нас се разбудиле до 1927-1928 година, непосредно пред прогласувањето на Републиката. До тој момент, обрнувавме само минимално внимание на новородените комунистички и анархистички публикации, иако тие не запознаа со Ленин и Троцки. Единствените политички дискусии во кои учествував - и тие можеби беа единствените во Мадрид! - се одржа во репата на Cafe de Platerias на Calle Mayor.

А репа е вид на средба што се одржува редовно во одредени кафулиња; тоа е традиција која одигра голема улога во шпанскиот живот, а не само за писмените. Луѓето се среќаваат според професијата, и тоа секогаш на исто

ЗДИВ

место, од три до пет попладне или по девет навечер. Стандардна репа се состои од некаде од осум до петнаесет редовни, од кои сите се мажи. (Првите

жени се појавија во раните 1930-ти, а нивната репутација страдаше соодветно.) Во политичката репа во Кафе де Платериас, може да го сретнете Сем Бланкат, на пример, анархист од Арагон кој пишувал за различни списанија, како што е Еспана Нуева. Неговите написи беа толку озлогласено екстремни што тој автоматски беше уапсен ден по секој атентат. Потоа беше Сантоларија, кој уредуваше списание со анархистички наклонетости во Севиља. Имаше и Eugenio d’Ors и бизарниот, величенствен поет Педро Гарфиас, кој можеше да помине две недели во потрага по вистинската придавка.

„Значи. . . твојата придавка?“ Прашував кога и да се сретневме. „Дали го најдовте уште?

„Сè уште гледам“, сонуваше тој одговори, пред да залета.

Сè уште можам напамет да рецитирам една негова песна. Се вика „Перегрино“ и е дел од колекцијата со наслов Bajo el ala del sur - Под крилото на

Flutan horizontes de sus ojos

Трата гласини од арените во лос дедос

Y un haz de suenos rotos

Sobre sus hombros tremulos

La montanaу el mar sus dos lebreles

Ле салтабан ал пасо Асомбрада во Монтана. el mar eneabritado… *

Иако Мадрид беше административен и уметнички главен град, тој на многу начини сè уште беше мал град. Луѓето пешачеа големи растојанија за да стигнат од едно до друго место; сите ги познаваа сите други; можни се секакви средби. Се сеќавам дека пристигнав една вечер во кафе Кастиља со пријателот и видов поставени паравани кои ја поделија просторијата на половина. Келнерот ни кажа дека Примо де Ривера и друштвото ги очекуваат на вечера! Тој всушност пристигна, и првото нешто што го направи беше да нареди да се отстранат екраните. Кога нè виде, викна: “Хала, џвенес! Уна капита!” Диктаторот им купувал пијалоци на левичарите!

Се сеќавам и на денот кога го запознав кралот Алфонсо XIII. Стоев на мојот прозорец во Резиденсија, мојата коса модерно се излижа со брилијантин под мојот чамец. Одеднаш кралската кочија, комплетна со двајца возачи и некој млад и женски, се повлече до тротоарот директно под мене; самиот крал излезе од автомобилот за да праша за насоки. Отпрвин без зборови

ЗДИВ

(во тој момент бев теоретски анархист), некако му одговорив со совршено срамна учтивост, обраќајќи му се правилно со „Majestad“. Дури кога кочијата се повлече, сфатив дека не сум ја извадил капата. Олеснувањето беше огромно: мојата чест сè уште беше недопрена. Кога му ја кажав приказната на директорот на Резиденсија, мојата репутација на раскажувач на високи приказни веќе беше толку голема што тој повика секретар во кралската палата за проверка.

Понекогаш за време на репа има момент кога сите одеднаш ја затвораат устата и ги спуштаат очите. Влезе гаф - злобно око, носител на лоши вести. Луѓето во Мадрид искрено веруваа дека има такви ликови и дека треба да се избегнуваат по секоја цена. Мојот зет, сопругот на Кончита, еднаш знаеше еден капетан за кој сите веруваа дека е гаф и од кого сите негови соработници се плашеа. Истото беше случај и со драматургот Јакинто Грау, чие име беше најдобро да не се ни спомене. Каде и да одеше, се чинеше дека лошата среќа го чуваше со необична упорност. Еднаш кога држел говор во Буенос Аирес, лустерот ненадејно паднал на подот, при што тешко ранил неколку луѓе од публиката. Некои од моите пријатели дури ме обвинуваа дека сум гаф под изговор дека некои актери кои работеле со мене умреле набрзо потоа! (категорично ги негирав нивните обвинувања, но ако сè уште се сомневате, имам и други пријатели на кои би им било мило да сведочат во мое име.)

Оние од нас кои пораснавме во раните тинејџерски години беа под длабоко

влијание

на извонредните писатели што Шпанија ги произведе на почетокот на векот. Имав доволно среќа да ги познавам повеќето од нив - Ортега у Гасет, Унамуно, Вале Инклан, Златните награди и Галдос, чии Назарин и Тристана подоцна ги адаптирав за екранот. Галдос беше постар од другите и остана малку осамен. Го сретнав само еднаш, во неговиот дом, кога веќе беше многу стар и речиси слеп, завиткан во ќебе пред шпоретот. А тука беше и Пио Бароха, важен романсиер, не многу по мој вкус, Антонио Мачадо, поетот Хуан Рамон Хименез, Хорхе Гилен и Салинас.

По овие познати уметници, чии замрзнати лица денес можете да ги видите во секој музеј во Шпанија, дојде мојата озлогласена „генерација од 1927 година“ - Федерико Гарсија Лорка, Алберти, поетот Алтолагире, Чернуда, Хозе Бергамин и Педро Гарфиас. Помеѓу овие двајца генерации беа двајца мажи од кои бев многу драг - Морено Вила и Рамон Гомез де ла Серна.Иако петнаесет години постар од мене, Морено Вила, Андалузиец од Малага (како Пикасо и Бергамин), беше многу дел. од нашата група. Поради посебните врски, тој живееше во Резиденсија; сите често излегувавме заедно. За вре-

ме на катастрофалната епидемија на грип од 1919 година, практично бевме единствените борци. позајми ми ги неговите книги - особено се сеќавам на Стендаловиот „Руж и нуар“ и „Л’енчантер точак“ на Аполинер, кои ги проголтав за време на таа конкретна чума.

Кога беше прогласена Републиката во 1931 година, Морено Вила беше назначен за директор на Кралската библиотека. Подоцна, за време на Граѓанската војна, тој замина во Валенсија, од каде, како и многу други истакнати интелектуалци, на крајот беше прогонет. Повторно го сретнав во Париз, потоа подоцна во Мексико, каде што често го гледав додека не умре во средината на педесеттите. Сè уште имам портрет што тој го насликал од мене во 1948 година, година во која воопшто не можев да добијам работа.

Повторно ќе зборувам за Рамон Гомез де ла Серна, бидејќи со него, неколку години подоцна, не успеав во моето деби како кинеаст.

Во тоа време, бев повеќе или помалку поврзан со движењето наречено Ултраисти, кое тврдеше дека ја претставува шпанската авангарда. Бевме обожаватели на Дада, Кокто и Маринети.

Најважните литературни кафулиња во Мадрид беа Кафе Хихон (кое, за чудо, сè уште е таму), Грања дел Хенар, Кафе Кастила, Форнос, Куц и Кафе де ла Монтана, чии маси со мермер конечно беа да бидат заменети затоа што беа толку покриени со графити на уметници. Таму одев сам на работа, после часовите попладне. Во кафето Помбо, каде што де ла Серна одржуваше суд секоја сабота навечер, пристигнувавме, се поздравувавме и нарачавме пијалок - обично кафе и многу вода - сè додека не започна метежот разговор за најновите литературни публикации. или политички пресврти.

Еден на друг си позајмувавме книги и странски списанија и ги озборувавме нашите отсутни браќа. Понекогаш некој автор гласно читаше некоја од неговите песни или написи, а Рамон го нудеше своето мислење, кое секогаш беше почитувано, а понекогаш и оспорувано. Времето брзо помина. Потоа, мали групи ќе ги продолжија дискусиите додека шетаа по улиците на градот среде ноќ.

Светски познатиот невролог и добитник на Нобеловата награда, Сантијаго Рамон у Кахал, еден од најучените луѓе на своето време, поминувал дел од секое попладне на маса на задниот дел од кафе дел Прадо. Неколку маси подалеку седеше репа ултраистички поети, на кои и јас припаѓав. За да го илустрирам ултраистичкиот дух, дозволете ми да ви ја раскажам приказната за новинарот и писател Аракистан, со кој се сретнав подоцна за време на Граѓанската војна, кога тој беше амбасадор на Шпанија во Париз. Еден ден на улица налетал на Хозе-Марија Каретеро, шестипол стапки висок

ЗДИВ

(Надреализмот сè уште не настанал.)

третокласен романсиер кој ги потпишал своите дела „El Caballero Au-daz“

- смелиот витез. Кога се судрија еден со друг, Каретеро го фати Аракистан

за јака, го навредуваше, а потоа почна да вреска по него затоа што напиша неповолна (но апсолутно точна) рецензија за неговата последна книга. Араквистан му возврати со шлаканица; почнале да се караат додека некои загрижени минувачи не ги разделиле. Тепачката предизвика одредена врева во книжевните кругови, особено кога решивме да организираме вечера и да пуштиме петиција за поддршка на Аракистан. Во тоа време, подготвував слајдови за Кахал во Природонаучниот музеј, па моите пријатели ултраисти ме замолија да разговарам со него да го додаде својот престижен потпис на петицијата. Веќе добро напреднат со години, Кахал одби, објаснувајќи дека рецензијата ABC, за која Ел Кабаљеро Аудаз редовно пишуваше, требаше да ги објави мемоарите на Кахал и се плашеше дека ако тој ја потпише петицијата, списанието ќе му го откаже договорот.

(И јас отсекогаш одбивав да потпишувам петиции, иако од други причини. Единствената причина за потпишување е да се смири совеста на потписникот -

дискутабилна

знам; но дали нешто ми се случи, дали одеднаш Исчезнете или бидете фрлени во затвор, ве молам не се мачете да потпишувате ништо во мое име!)

Друга важна фигура во нашата украистичка група беше Рафаел Алберти, кој дојде од Пуерто де Санта Марфа, во близина на Кадиз. Сите го мислевме прво како сликар; многу негови цртежи, украсени со златни листови, висат на ѕидовите од мојата соба.

„Дали знаевте дека Алберти е голем поет? Дамасо Алонсо, претседателот на Институтот за шпански јазик, ми рече одеднаш еден ден додека пиевме заедно.

Кога го виде моето изненадување, ми подаде примерок од една песна што сè уште ја знам на памет:

La noche ajusticiada en el patibulo de un drbol alegrtas arodilladas le besan у ungen las sandalias…*

Во тоа време, ултраистичките поети постојано бараа синтетизирачка придавка или запрепастувачка фраза, како „la noche ajusticiada“ - ноќ на судење - или ноќни сандали. Објавена во списанието Хоризонте, оваа песна го одбележа дебито на Алберти како сериозен писател. Ми се допадна, а нашето пријателство стана посилно. За време на нашите години во Резиденсија, ретко бевме разделени и продолживме да се гледаме во Мадрид во раните фази на Граѓанската војна. Подоцна, тој беше одликуван од Сталин за време на патувањето во Москва, а потоа живееше во Аргентина и Италија во го-

ЗДИВ

дините на Франко. Потоа, тој се вратил во Шпанија, каде што сè уште живее. Пепин Бело беше нашиот трет мускетар. Бом во Хуеска во Арагон, Бело

не беше ниту сликар ниту поет, туку нежен и целосно непредвидлив студент по медицина кој никогаш не успеа да положи ниту еден испит. Неговата извонредна карактеристика беше задоволството да објавува лоши вести. Сè уште го слушам како вика во 1936 година: „Франко е на пат! Тој го преминува Манзанарес!“

Неговиот брат Маноло подоцна беше погубен од републиканците, а самиот Бело ги помина последните години од војната криејќи се во амбасада.

Друг член на групата бил поетот Хинохоса, кој потекнувал од богато семејство на земјопоседници во регионот на Малага. Како храбар и авангарден во своите песни, колку и конзервативен во своето политичко однесување, тој и припаѓаше на екстремно десничарската партија на Ламани де Клер. Кога се познававме во Резиденсија, тој веќе имаше објавено две или три збирки поезија; подоцна и тој беше погубен од републиканците.

Федерико Гарсија Лорка пристигна во Резиденсија од Гранада две години по мене. Препорачан од неговиот професор по социологија, Дон Фернандо де лос Риос, тој веќе објавил прозно дело со наслов Impresiones у paisajes, каде што ги опишал патувањата што ги поминал со Дон Фернандо и други студенти од Андалузија. Федерико беше брилијантен и шармантен, со видлива желба за сарторијална елеганција - неговите вратоврски секогаш беа со беспрекорен вкус. Со неговите темни, сјајни очи, тој имаше магнетизам на кој ретко кој можеше да му одолее. Две години постар од мене, и син на богат земјопоседник, дошол во Мадрид да студира филозофија, но набрзо ги напуштил студиите и станал страстен студент по литература. Не помина долго време пред да ги запознае сите што бројат, а неговата соба во Резиденсија стана популарно место за состаноци за мадридските интелектуалци.

Веднаш се допаднавме. Иако се чинеше дека немавме малку заедничко - јас бев црнец од Арагон, а тој елегантен Андалузиец - поголемиот дел од времето го поминувавме заедно. (Можеби нашата меѓусебна привлечност беше барем делумно поради нашите разлики.) Седевме на тревата во вечерните часови зад Резиденсијата (во тоа време имаше огромни отворени простори кои стигнуваа до хоризонтот), а тој ме читаше неговите песни. Тој читаше полека и убаво, а преку него почнав да откривам еден сосема нов свет.

Се сеќавам дека некој еднаш ми кажа дека еден човек по име Мартин Домингез, голем човек од Баскија, шири гласини дека Лорка е хомосексуалец,

ЗДИВ

обвинение за кое не можев да поверувам. Еден ден, седевме рамо до рамо на масата на претседателот во трпезаријата Резиденсија, заедно со Унамуно, Еугенио д’Орс и Дон Алберто, нашиот директор.

„Ајде да си одиме одовде“, ненадејно му реков на Федерико по првиот курс. „Имам нешто што морам да те прашам“.

Отидовме во блиската кафана и таму му реков дека решив да го предизвикам Домингез на тепачка.

„За што и да е? - праша Лорка.

Се двоумев за момент, не сум сигурен како да го кажам тоа.

„Дали е вистина дека си марикон?“ конечно избувнав.

„Јас и ти завршивме! изјавил шокиран и повреден додека станал и си одел.

До вечерта, повторно бевме најдобри пријатели. Немаше апсолутно ништо женско или засегнато кај Федерико, а тој немаше толеранција за необоени шеги, особено за хомосексуалците. Се сеќавам кога Арагон дојде во Мадрид неколку години подоцна да одржи предавање во

и го праша директорот: „Не би знаел интересен јавен писоар, нели?“ Неговата единствена намера беше да шокира - што успеа во тоа - но токму тоа беше вид на приказ што Федерико го презираше.

Преку Лорка, ја открив поезијата, особено шпанската поезија, која тој

интимно ја познаваше, и Јакобус де Ворагинес Златната легенда, каде што ги најдов моите први референци за Свети Симеон Пустински. Федерико не верувал во Бог, но негувал длабоки уметнички чувства за религијата.

уште ја имам нашата фотографија на мотоцикл, направена во 1924 година на Verbena de San Antonio, големиот годишен саем во Мадрид. Додека двајцата бевме слепи пијани, Федерико во три часот наутро импровизираше песна на задната страна на сликата:

La primera verbena que Dios envia Es la de San Antonio de la Florida Luis: en el encanto de la madrugada Canta mi amistad siempre floredda la luna grande luce у rueda por las altas nubes tranquilas mi corazon luce у rueda en la noche verde у amarillais mi amistad apasionada hace una trenza con la brisa El nino toca el pianillo triste, si una sonrisa bajo los area de papel estrecho tu mano amigo. *

Подоцна, во 1929 година, тој напиша уште една кратка песна што ја сакам, и која никогаш не е објавена:

Сиело азул

ЗДИВ

Кампо Амарило

Монте Азул

Кампо Амарило

Посакувај ја сакаш

Va caminando un olivo

Соло Оливо…

Салвадор Дали пристигна во Residencia три години откако го направив тоа. Син на адвокат од Фигерас, во Каталонија, тој се насочил кон Академијата за ликовни уметности; Го нарекувавме „чехословачки сликар“, иако доживотно не можам да се сетам зошто. Сепак, се сеќавам дека поминав покрај неговата соба едно утро кога вратата беше отворена и, погледнувајќи внатре, го видов како ги става последните допири на извонреден портрет.

„Сликарот од Чехословачка направи неверојатна слика“, побрзав да му кажам на Лорка.

Веста се прошири и набрзо група луѓе се собраа во собата на Дали за да го видат готовиот производ, по што тој веднаш беше прифатен во групата. Заедно со Федерико ми стана најблизок пријател. Бевме неразделни; Лорка негуваше голема страст за Дали, но нашиот чехословачки сликар остана непоколеблив.

Тој беше срамежлив млад човек со долга коса и силен, длабок глас. Рамнодушен на протоколот и на малите животни потреби, тој носеше огромни капи, огромни вратоврски, долга јакна што му висеше на колена и китки. Многу луѓе го гледаа неговиот чуден изглед како чин на „насилничка“ провокација и тој мораше да трпи фер малку јавна навреда, но така се облекуваше само затоа што сакаше. Пишувал и песни, кои всушност биле објавени; а веќе во 1926 или 27 година имал изложба на своите слики во Мадрид, заедно со неколку други модерни сликари како Пеинадо и Винс.

Се сеќавам кога отиде да полага приемен испит на Академијата за ликовни уметности и мораше да се соочи со одбор на испитувачи за неговите усни. Испрашувањето веќе започна кога Дали одеднаш заигра на нозе, извикувајќи: „Никој овде нема право да седне да ме суди! Заминувам!” - што тој веднаш продолжи да го направи. Неговиот татко мораше да дојде од Каталонија за да се обиде да ги поправи работите со директорот на академијата, но сите негови напори беа залудни. На Дали му беше кажано да не се враќа. Невозможно е да се опишат секојдневните околности на нашите студентски години - состаноците, разговорите, работата и прошетките, пијанките, борделите, долгите вечери во Резиденсија. Целосно заљубен во џезот,

се фатив со бенџо, купив плоча за снимање и поставив залиха американски плочи. Сите со часови ги слушавме и пиевме домашен рум. (Алкохолот беше строго табу во просториите. Дури и виното беше забрането, под изговор дека може да ги извалка белите покривки.) Понекогаш приредуваме претстави; Дури и сега, мислам дека би можел напамет да го рецитирам Дон Хуан Тенорио од Зорила. Бев одговорен и за измислувањето на ритуалот што го нарековме „las mojadures de primavera“ или „пролетните обреди на наводнување“, кој се состоеше едноставно од истурање кофа со вода над главата на првиот човек што доаѓаше. ритуалот се вклучи во сцената во Тој нејасен објект на желбата каде што Керол Букет е натопена од Фернандо Реј на платформа на железничка станица!

Имаше и друг ритуал, посериозен, познат како чулерија. Тоа е типично шпанско однесување, спој на агресија, жестока дрскост и самоувереност. Иако брзо се покајав, често бев виновен за тоа во текот на моите години во Резиденсија. На пример, имаше танчерка во Палас дел Хиело кого јас го нареков Ла Рубија. Ја обожавав нејзината елеганција и стил и одев во таа сала за танцување само за да ја гледам како се движи. Еден ден Дали и Пепин Бело беа толку презаситени од моето постојано

пофалување

што решија да дојдат и сами да се уверат. Кога стигнавме таму, Ла Рубија танцуваше со трезен, мустаќи, господин со очила што веднаш го нареков Доктор. Дали беше разочаран. Зошто го извлеков? се пожали тој. Ла Рубија немаше никаква благодат, никаков шарм.

„Тоа е само затоа што таа има ужасен партнер“, му возвратив.

Откако се напив добро, станав на нозе и тргнав кон нивната маса.

„Јас и моите пријатели дојдовме да ја видиме оваа девојка како танцува“, објавив. „Ти правиш да изгледа смешно. Направи ми услуга и оди да танцуваш со некој друг!“

Потоа се свртев на пета и тргнав назад кон нашата маса, очекувајќи во секој момент да ми скршат шише над главата (таквите обичаи тогаш беа прилично распространети), но ништо не се случи. Докторот седна таму со отворена уста, а потоа стана на нозе и побрза.

Назад на мојата маса, бев ужаснат и целосно засрамен од она што го направив, па повторно станав и отидов во Ла Рубија како покајник кој му приоѓа на свештеникот.

„Те молам, прости ми“, молев. „Она што штотуку го кажав беше неоправдано. Моето танцување е уште полошо од неговото!

Што беше вистина; но и покрај моето извинување, никогаш не собрав

доволно храброст да танцувам со неа. Друг пример на чулерија се манифестираше во текот на летото, откако домородците заминаа на одмор и ордите американски професори се спуштија на Резиденсија, придружувани од нивните, честопати, убави сопруги, за да го научат шпанскиот јазик. Колеџот им организираше секакви предавања и екскурзии; известувања како „Утре - Патување во Толедо со Америко Кастро“ засекогаш се појавуваа на огласната табла во салата.

Еден ден, се појави известување во кое се објавува „Утре патување до Прадо со Луис Бунуел“. На големо изненадување, голем контингент се пријави, што ми го обезбеди првото директно искуство на американската невиност. Одржував постојан прилив на совршено сериозни коментари додека ги водев низ просториите на Прадо - Гоја, им реков, беше тореадор кој беше вклучен во тајна и конечно фатална врска со војвотката од Алба; Авто-дафе на Берругет беше извонредна слика бидејќи имаше сто и педесет ликови во неа и, како што сите знаат (додадов

вредноста на сликата до одреден степен зависи од бројот на луѓе во неа. Американците внимателно слушаа. Беа поднесени неколку протести кај директорот, но оние на кои најдобро се сеќавам беа оние кои всушност земаа белешки.

Во овој период се впуштив во хипнотизам. Од некоја необјаснива причина, можев да ги заспијам луѓето без напор. Еден особено беше сметководител во Резиденсија, чие име беше Лизкано. Сè што требаше да направам е да му наредам да зјапа во мојот прст и тој веднаш ќе влезе во транс. Понекогаш наидував на проблеми кога требаше да го разбудам, па почнав посериозно да ја проучувам темата. Читав голем број книги и пробав различни методи, но мојот најнеобичен успех беше Рафаела.

Имаше две исклучително убави девојки, Лола Мадрид и Терезита, во борделот Casa de Leonor, на Calle de la Reina. Терезита имаше тежок, но со нежно срце баскиски љубовник наречен Пепе. Една вечер, додека пиев пијачка во Кафе Форнос (друштвото на студентите по медицина на аголот на Пелигрос и Алкала), некој пукна во викање за битка во Каса. Се чинеше дека Пепе, која никогаш не трепна кога Терезита исчезна за да му служи на клиентот, откри дека таа штотуку ги дала своите услуги бесплатно. Бидејќи ова беше привилегија резервирана само за него, тој влетал и ја претепал.

Кога стигнавме таму, ја затекнавме Терезита како хистерично плаче. Загрижен, се загледав во нејзините очи, тивко и зборував, ѝ ги зедов рацете и ѝ реков да се опушти. Веднаш паднала во транс. Единствениот глас што можеше да го слушне беше мојот; таа зборуваше само со мене. Изговорив неколку смирувачки зборови и штотуку ја вадев од неа кога некој заплака

ЗДИВ

дека Рафаела, сестрата на Лола Мадрид, наеднаш цврсто заспала на подот во

кујната!

Рафаела беше навистина зачудувачки случај. Еден ден таа имаше каталептичен напад токму додека јас одев по улица покрај борделот. (Колку и да звучи малку веројатно, вистина е; јас бев толку изненаден што се трудев да го потврдам тоа.) Потоа, таа и јас направивме неколку експерименти. Успеав дури и да ја излечам од опструкција на мочниот меур само со бавно поминување на рацете преку нејзиниот стомак.

Нашиот најдраматичен експеримент, сепак, се одржа во Кафе Форнос.

Студентите по медицина ја познаваа Рафаела и не беа неразумно сомнителни во моите тврдења; па за да избегнат какви било измами од нивна страна, јас не им наговестив што треба да се случи. Едноставно седнав на нивната маса - кафулето беше само на чекор од борделот - и се концентрирав на Рафаела. Тивко и наредив да стане и да ми се придружи. Десет минути подоцна, со празни очи и тотално несвесна што прави, влегла во кафулето. Тивко и наредив да седне до мене, што и го направи. Потоа разговарав со неа, ја смирив и ја разбудив. (Осум месеци по овој експеримент, Рафаела умре. Нејзината смрт ме збуни и вознемири, и престанав да играм хипнотизатор.)

Од друга страна, направив малку магија на масата, и покрај фактот што нејзините натприродни аспекти не ме интересираа. Сум видел многу маса како се крева и останува суспендирана во воздух, жртва на некоја мистериозна магнетна сила која се чинеше дека доаѓа од луѓето групирани околу неа. И видов дека табелите даваат прецизни одговори на прашања, сè додека еден од луѓето, колку и да е несвесно, може да ги прими.

Понекогаш, исто така, се впуштав во пророштва. The Assassin’s Game беше една од моите омилени. Замислете соба со десетина луѓе во неа. Вие го избирате она што изгледа како особено приемчива жена (потребни се само неколку едноставни тестови за да се одреди кој). Потоа побарајте од другите да изберат атентатор и жртва меѓу себе и да го сокријат хипотетичкото оружје во ова замислено злосторство некаде во собата. Додека овие процедури беа во тек, јас ќе заминам; тогаш ќе се вратам, ќе си дозволам да ми ги врзат очите и ќе ја фатам раката на жената. Полека, држејќи ја за рака, шетавме низ собата и со алармантна фреквенција можев да ги идентификувам злосторникот, жртвата и скривалиштето, водејќи се само од неволниот и речиси незабележлив притисок на невината женска рака во мојата.

Понекогаш би ѝ дадов на играта позабавен пресврт. Додека јас бев надвор од собата, секој требаше да избере посебен предмет - парче мебел, слика или книга, бибелот - и да го допре. Им беше кажано да не избираат ништо;

тоа мораше да биде предмет што има некакво значење за нив, некаков афинитет. Кога се вратив, ќе се обидам да погодам кој што избрал, вежба за концентрација,

интуиција

и можеби малку телепатија. (Во Њујорк за време на војната, го пробав ова со група иселеници надреалисти - Андре Бретон, Марсел Дишан, Макс Ернст, Ив Танги - и никогаш не згрешив.)

Во оваа смисла, имам последен спомен да се искажам: пиев пијачка со Клод Јегер во Селект во Париз една вечер и станав толку безобразно хулиган што сите клиенти си заминаа. Само една жена остана зад себе. Не баш трезен, отидов до нејзината маса, седнав и почнав да зборувам, соопштувајќи ѝ дека е Русинка, дека е родена во Москва. . . и по низа други детали, и двајцата едноставно се загледавме со отворени усти - никогаш порано не сме се виделе!

Филмовите имаат и хипнотичка моќ. Само гледајте како луѓето излегуваат од кино; тие обично молчат, главите им се спуштени, го имаат тој отсутен изглед на лицата, за разлика од публиката на претстави, борби со бикови и спортски настани, каде што покажуваат многу повеќе енергија и анимација. Овој вид кинематографска хипноза несомнено се должи на темнината на театарот и на брзо менувачките сцени, светлата и движењата на камерата, кои ја ослабуваат критичката интелигенција на гледачот и вршат некаква

над него. Понекогаш, гледањето филм е малку како силување. Бидејќи сум на темата за моите пријатели во Мадрид, сакам да го спомнам Хуан Негрин, идниот републикански премиер. Негрин студирал во Германија неколку години и бил одличен професор по физиологија. Се сеќавам дека се обидов да се посредувам во име на Пепин Бело, кој постојано паѓаше на медицинските прегледи; но Негрин никогаш не правеше такви додатоци. Имаше и големиот Еугенио д’Орс, филозоф од Каталонија и апостол на барокот, на кој гледаше не само како минлив историски феномен, туку и како основна тенденција во животот, како и во уметноста. Тој беше автор на реплика што често ја наведувам против оние кои бараат оригиналност на сметка на сè друго. „Она што не произлегува од традицијата“, велеше тој, „е плагијат“. Нешто во врска со овој парадокс секогаш ми се чинеше длабоко вистинито. Д’Орс предавал во работничко училиште во Барселона, така што секогаш се чувствувал како провинцијал кога доаѓал во Мадрид. Сакал да ја посетува Резиденсијата и да се меша со студентите, а одвреме-навреме учествувал и на репата во кафето Хихон.

Имаше гробишта во Мадрид наречени Сан Мартин, каде што е погребан нашата голема романтична поетеса Лара. Не беше во употреба неколку децении, но имаше сто од најубавите чемпреси што некогаш сум ги видел. Една

ЗДИВ

фасцинација

вечер, целата репа, вклучувајќи ја и Златната награда, одлучи да ја посети полноќна; му дадовме на старателот десет пезети тоа попладне, па бевме слободни да правиме како што сакаме. Гробиштата беа пусти, напуштени на месечевата светлина и тишината. Се сеќавам дека слегов неколку скалила во отворена гробница каде што лежеше ковчег во зрак од месечина. Горниот дел беше подотворен и можев да ја видам сува, валкана коса на жена, која израсна низ отворот. Нервозен и возбуден, викам, а другите веднаш побрзаа надолу. Таа мртва коса на месечината беше една од највпечатливите слики што некогаш сум ги сретнал; Го користев во „Фантомот на слободата“.

Друг близок пријател беше Хозе Бергамин, голем пријател на Пикасо, а подоцна и на Малро. Како син на поранешен владин министер, тој беше сенорито; беше оженет со една од ќерките на драматургот Арничес (чија друга ќерка се омажи за мојот пријател Угарте). Тенок, духовит и прониклив, Бергамин веќе бил добро познат како поет и есеист. Неговата склоност кон прецизност, игра на зборови, парадокси и игри со зборови го навеле да негува неколку стари шпански химери, како што се Дон Жуан и борбите со бикови. Многу се видовме за време на Граѓанската војна; а подоцна, откако се вратив во Шпанија во 1961 година за да ја направам Виридијана, тој ми напиша прекрасно писмо во кое ме спореди со Антеј бидејќи, како што тврдеше, изгледав како да се преродив секогаш кога ќе ја допрев мојата родна земја. Како и многу други, и тој доживеа долг егзил, но во текот на изминатите неколку години често се гледавме; тој сè уште се мачи и пишува во Мадрид. И, конечно, беше Унамуно, професор по филозофија во Саламанка. Како и Еугенио д’Орс, тој често не посетуваше во Мадрид, каде што се чинеше дека се случуваат сите важни работи. (Примо де Ривера на крајот го протера на Канарските Острови.) Тој беше сериозен и многу познат човек, но секогаш ми изгледаше педантно и крајно без хумор.

Да ги оставиме познатите мажи за момент и да се свртиме кон местата, особено волшебниот град Толедо, кој го открив во 1921 година кога отидов таму на неколку дена со филологот Солалинда. Моите први сеќавања се од настапот на Дон Хуан Тенорио и една вечер во бордел, каде што, бидејќи немав желба да ги користам нејзините услуги, ја хипнотизирав девојката и ја испратив да чукне на вратата на Солалинда.

Толедо ме исполни со чудење, повеќе поради неговата неопределена атмосфера отколку поради туристичките атракции. Многупати се враќав со пријателите од Резиденсија, додека конечно, во 1923 година, на Денот на Свети Јосиф, го основав Редот на Толедо. Јас бев голем мајстор, Бело секретарка. Меѓу нејзините основачи биле Лорка и неговиот брат Пакито, Санчез

ЗДИВ

Вентура, Педро Гарфиас, Аугусто Кастено, баскискиот сликар Хозе Узелај и една почитувана жена, библиотекарката Ернестина Гонзалес, ученичка на Унамуно.

Првиот ранг бил составен од витези или Кабаљерос. Сега, додека читам низ моите стари списоци, ги гледам имињата на Хернандо и Лулу Винс; Алберти; Угарте; мојата сопруга, Жана; Рикардо Ургоити; Солалинда; Салвадор Дали (следен од „деградиран“); Хинохоса („погубен“); Марија- Тереза Леон (сопругата на Алберти); Рене Кревел; и Пјер Уник. Исто така, на списокот, но на поскромниот втор ранг на ескудеро, или племеник, се Жорж Садул; Роџер Дезормиер и неговата сопруга Колет; камерманот Ели Лотар; Алиет Лежандре, ќерка на директорот на Францускиот институт во Мадрид; сликарот Ортиз; и Ана-Марија Кустодио. Најистакнат „гостин на племениците“ беше Морено Вила, кој владееше над четворица други „гости“, а подоцна напиша импресивен напис за нашиот Ред. На дното дојдоа „гостите на гостите на племените“ - Хуан Висенс и Марселино Паскуа.

За да се напредува до рангот на кабалеро, требаше да се обожава Толедо без резерва, да се пие барем цела ноќ и бесцелно да талка низ улиците на градот. Оние кои претпочитаа да одат рано во кревет станаа ескудери во најдобар случај; квалификациите за гостите и гостите на гостите не се навистина вредни за споменување.

Одлуката за формирање на Редот ми дојде, како и на сите основачи, по чудна визија. Видов две групи пријатели случајно налетаа и решија заедно да ги обиколиме таверните во Толедо. Јас сум во една од групите, безобразно пијан. Во еден момент влегувам во манастирот на готската катедрала, и одеднаш воздухот е полн со илјадници птици што пеат. Еден глас ми наредува да се вратам кај Кармелитите - не да се замонашам, туку да ја украдам ризницата. Одам во манастирот, ме пушти консиержот, се појавува монах. Му кажав за мојата ненадејна и страсна желба да станам член, но тој ме избрка од вратата, никогаш не забележувајќи дека апсолутно мирисам на вино. Следниот ден го објавив формирањето на Редот.

Имаше навистина само две правила: секој член требаше да придонесе со десет пезети во заедничкиот лонец (што значи за мене), и тој мораше да оди во Толедо што е можно почесто и да се става во состојба на прием за какви било незаборавни искуства што може да се случат заедно. . Порано престојувавме во една необична гостилница наречена Посада де ла Сангре - Гостилницата на крвта - која не беше многу променета откако Сервантес ја смести La ilustrē fregona во својот двор. Магарињата сè уште стоеја во дворот, заедно со возачите на кочии, валканите чаршафи и глутниците студен-

ти. Се разбира, немаше проточна вода, но тоа беше прашање од релативно мало значење, бидејќи на членовите на Редот им беше забрането да се мијат

за време на престојот во Светиот град.

Јадевме или во таверни или во Вента де Аирес, која се наоѓаше на кратко растојание надвор од градот и каде што секогаш имавме омлети, свинско месо со пржени јајца или еребица и пиевме бело вино од Јепес. Потоа, на враќање кон гостилницата, го направивме потребниот аџилак до гробот на Берругете на кардиналот Тавера, каде што медитиравме неколку минути покрај телото на кардиналот од алабастер со неговите бледи и шупливи образи. (Ова е моделот за маската на смртта прикажана со Катрин Денев во Тристана.) Откако ритуалот заврши, се вративме во градот и талкавме по лавиринтските улици, барајќи авантура.

Нашите авантури беа насочени кон бизарното, како денот кога сретнавме слеп човек кој нè одведе во својот дом и нè запозна со неговото семејство, кои исто така беа слепи. Немаше светлина во куќата, немаше светилки или свеќи, но на ѕидовите висеше група слики од гробишта. Сликите беа целосно направени од коса, сè до гробниците и чемпресите.

Во друга прилика, доцна една снежна ноќ, додека Угарте и јас шетавме низ тесните улички, слушавме детски гласови кои ги рецитираат табелите за множење. Понекогаш гласовите наеднаш престануваа и слушавме смеа, потоа посилниот глас на учителот, па повторно пеење. Успеав да се качам

до прозорецот стоејќи на рамениците на Угарте, но додека го правев тоа, пеењето нагло престана. Собата, како и ноќта, стана целосно темна и тивка. Меѓутоа, сите наши авантури не беа толку халуцинантни. Имаше воено

офицерско училиште во Толедо и секогаш кога ќе дојдеше до тепачка меѓу кадет и некого во градот, сите пријатели на питомците ќе ги здружат силите и ќе му извршат брутална одмазда на почетниците кои ќе се осмелат да предизвикаат еден од нив. Кадетите имаа огромна репутација, непотребно е да се каже. Еден ден, додека поминувавме покрај двајца од нив на улица, едната ја зграпчи Марија Тереза и викна: „Que cachonda estas!“ - сомнителен телесен комплимент. неколку добро насочени удари. , дојдоа двајца цивилни чувари, кои ја следеа сцената од безбедно растојание, но наместо да нè укорат, тие само предложија да го напуштиме Толедо што е можно побрзо.

Откако Посадата де ла Сангре беше израмнета кога Франко го презеде Толедо, престанав да го посетувам градот и не продолжив со моите аџиски возраст до моето враќање во Шпанија во 1961 година. Во една од неговите написи, Морено Вила напиша дека на почетокот на Граѓанска војна, една анархистичка бригада откри документ со кој се доделува членство во Ре-

ЗДИВ

дот на Толедо за време на еден од нејзините претреси на куќи во Мадрид.

Несреќниот сопственик на ова парче хартија едвај се спасил со животот; му беше тешко да објасни дека не е титулен аристократ.

Еден ден во 1963 година бев интервјуиран на ридот со поглед на реката Таг и Толедо од Андре Лабарт и Жанин Базин за една француска телевизиска програма. На крајот, стигнавме до стариот костен, „Како би ја споредиле француската и шпанската култура?

„Многу е едноставно“, одговорив. „Ние Шпанците знаеме сè за француската култура. Французите, пак, не знаат ништо за нашите. Погледни го господинот Кариере овде.” Застанав, кимнувајќи со главата кон Жан-Клод.

Еден ден во Мадрид, Лорка ме покани на ручек со композиторот Мануел де Фала, кој штотуку пристигна од Гранада. Тој и Федерико почнаа да зборуваат за нивните заеднички пријатели, особено за андалузискиот сликар по име Морчило. Се чини дека Фала неодамна отишол да го види Морчило во неговото студио, каде што ги прегледал сите слики што Морчило се согласил да му ги покаже. Тој ја пофали секоја слика до небото, но потоа, забележувајќи неколку платна потпрени на ѕидот, праша дали може да ги види и тие. Морчило одбил, тврдејќи дека не му се допаѓаат. Кога Фала инсистирал, Морчило конечно попуштил и неволно свртел една од сликите.

„Гледате“, му рече тој на Фала, „тоа е катастрофа!

Фала протестираше. Сликата му беше многу интересна.

„Не, не“, продолжи Морчило. „Општата идеја е во ред, а некои детали не се лоши, но позадината е сосема погрешна.

“Позадината?” Фала одекна, ѕиркајќи во неа.

„Да, позадината . . . небото, облаците. Облаците се страшни, не мислиш?

„Па, можеби“, се двоумеше Фала. „Можеби сте во право. Облаците можеби не се толку успешни како останатите“.

„Дали мислиш така?

„Да“.

„Па, тогаш“, рече Морчило, „искрено, тоа се облаците што ми се допаѓаат повеќе од било што друго! Всушност, мислам дека тие облаци можеби се најдобрата работа што сум ја направил во последните години!“

Поминав цел живот собирајќи примери за тој вид на манипулативен хумор, кој јас го нарекувам niordllismo. На некој начин, претпоставувам, сите сме донекаде морцилисти. Има одличен пример за тоа во Гил Блас на Лесаж, во прекрасниот бискуп од Гранада. Mordllismo доаѓа од огромна желба за

ЗДИВ

неограничено ласкање - морцилистот мазохистички предизвикува критики (генерално

оправдани),

само за подобро да ја збуни непромислената душа што паѓа во стапицата.

Во текот на овие години, кино салите никнуваа низ целиот Мадрид и привлекуваа сè поверна публика. Одевме во кино со нашите свршенички, иако нашата мотивација беше повеќе поврзана со темнината отколку со кој било филм што се прикажуваше. Меѓутоа, кога масовно отидовме од Резиденсијата, нашите преференции беа на американската комедија. Ги сакавме Бен Турпин, Харолд Лојд, Бастер Китон и сите во бандата Мек Сенет. Интересно, Чаплин ни беше најмалку омилен.

Меѓутоа, во основа, филмовите сè уште беа само форма на забава. Никој од нас не сонувал дека филмот може да биде нов начин на изразување, а уште помалку уметничка форма која може да се натпреварува со поезијата, фикцијата или сликарството. Ниту еднаш во текот на овој период не замислував да станам филмаџија. Како и многу други, повеќе сакав да пишувам поезија. Мојот прв обид, наречен „Orquestacion“, беше објавен во Ultra (или беше Хоризонте?’)“, на Гомез де ла Серна многу му се допадна, што не беше изненадувачки, со оглед на степенот на неговото влијание врз него.

Најбитното

Индија.

земја

за која се чувствувавме како оддалечена од нас како

ултраистичко списание беше La Gaceta Literaria, уредено од Гименез Кабаљеро. Ја објави целата „Генерација 1927“, како и некои постари автори, неколку дотогаш непознати каталонски поети и некои писатели од Португалија,

Многу му должам на Хименез Кабаљеро, но, за жал, политиката понекогаш може да направи хаос со пријателствата. Кабаљеро постојано го посипуваше својот говор со референци за Големата шпанска империја и како што одминуваше времето, тој почна да звучи се пофашистички. Десет години подоцна, во пресрет на Граѓанската војна, кога секој од нас избираше страна, го видов Кабаљеро на железничката станица во Мадрид. Ниту еден од нас не можеше да поднесе да го признае присуството на другиот; сепак, сè уште објавував песни во Ла Гацета, а подоцна испраќав филмски критики од Париз.

Мојот спортски живот продолжи, исто така. Благодарение на аматерскиот боксерски шампион наречен Лорензана, го запознав прекрасниот црн боксер Џек Џонсон, кој беше светски шампион многу години. Се шушкаше дека тој се нуркал за време на неговата последна борба; кога го познавав, тој веќе беше во пензија и живееше со својата сопруга Луцилија во хотелот Палас во Мадрид, каде што нивниот начин на живот изгледаше помалку од

ЗДИВ

неприкосновен. Џонсон, Лорензана и јас понекогаш одевме заедно да џогираме рано наутро, од хотелот до тркачката патека, на растојание од околу три или четири километри. Времето кога го победив во борење со раце е сè уште награден спомен.

Еден ден во 1923 год., пристигна телеграма од Сарагоса,

соопштувајќи

ја претстојната смрт на татко ми. Тој беше многу слаб од пневмонија кога пристигнав; му кажав дека ќе се вратам да направам ентомолошки истражувања, на што тој одговори дека треба добро да се грижам за мајка ми. Почина четири часа подоцна.

Кога се собра целото семејство таа вечер, немаше ни сантиметар простор за дишење. Градинарот и кочијарот од Каланда спиеле на душеци во дневната соба. Една од слугинките ми помогна да го облечам татко ми; Се сеќавам дека моравме да му ги пресечеме чизмите на страна за да ги облечеме. Конечно сите си легнаа, а јас останав сам со телото. Додека седев покрај креветот на татко ми, постојано пиев коњак; понекогаш мислев дека го гледам како дише; понекогаш излегував на балконот да испушам цигара додека ја чекав пајтонот што го носеше мојот последен братучед од станицата. Беше мај, а воздухот беше исполнет со парфем на расцутени багреми.

Одеднаш слушнав силен звук во трпезаријата, како столче да е фрлено до ѕидот. Се вртев наоколу и таму беше татко ми, кој стана, со лут поглед на лицето, со раширени раце. Оваа халуцинација - единствената вистинска што некогаш сум ја доживеал - траеше не повеќе од десет секунди, но тоа беше доволно долго за да одлучам дека ми треба малку сон. Се чинеше попаметно да не спијам сам, па ја поминав ноќта во соба со слугите.

Погребот се одржа следниот ден; а ден потоа спиев во креветот на татко ми. Само во случај духот да реши повторно да се појави, под перницата ставив револвер - убаво парче со златни иницијали на татко ми и бисер. (Непотребно е да се каже дека мојот сон беше целосно без настани.)

Смртта на татко ми беше одлучувачки момент за мене. Мојот пријател Мантекон сè уште се сеќава дека многу денови потоа ги носев чизмите на татко ми, седев на неговото биро и ги пушев неговите Хавани. Мајка ми имаше едвај четириесет години кога ја презедов главата на домаќинството. Да не беше неговата смрт, веројатно ќе останев подолго во Мадрид, но веќе ги имав положено испитите по филозофија и решив да не продолжам на докторат. Сè што навистина сакав беше да ја напуштам Шпанија, но дури во 1925

ЗДИВ

година конечно дојде вистинскиот момент. 8. ПАРИЗ (1925-1929)

1925 година, дознав дека под покровителство на Лигата на народите се формира организација наречена Меѓународно друштво за интелектуална соработка во Париз. Кога Eugenio d’Ors беше назначен да ја претставува Шпанија, му реков на директорот на Residencia дека сакам да одам со Eugenio како некој вид секретар. Ја добив работата, но бидејќи организацијата сè уште не беше формирана, ми рекоа да одам во Париз, да ги читам Le Temps и The Times секој ден за да го усовршам францускиот јазик и да научам англиски и само да чекам. Мајка ми ми го плати билетот и ми вети дека ќе ми праќа месечен чек.

Кога пристигнав во Париз, немав поим каде да се сместам, па се упатив кон хотелот Ронсереј во пасажот Жуфро, каде што моите родители го поминаа својот меден месец во 1899 година и каде, патем, бев зачнат. Три дена подоцна, дознав дека Унамуно е во Париз; се чинеше дека некои француски интелектуалци опремиле брод и отишле да го спасат од неговиот егзил на Канарските Острови. Учествуваше во дневна репа во Ла Ротонд во Монпарнас, каде ги запознав моите први метики. тие „полурасни странци“ француската десница секогаш ги прекоруваше дека ги натрупувала тротоарите на париските кафулиња. Речиси секој ден одев во Ла Ротонд, како што порано одев во кафулињата во Мадрид, а понекогаш пешки го враќав Унамуно до неговиот стан во близина на Етоал, растојание што ни овозможи добри два часа разговор.

Едвај една недела по моето пристигнување, сретнав студент по медицина по име Ангуло во Ла Ротонд. Ме однесе во неговиот хотел - Сен Пјер на улицата 1’EcoIe de Medicine - само еден момент оддалечен од булеварот Сент Мишел. Беше едноставно и пријателско, а веднаш до едно кинеско кабаре. Веднаш се вселив.

Следниот ден ме фати грип и морав да останам во кревет. Навечер низ ѕидовите на мојата соба ги слушав тапаните од кабарето. Од другата страна на улицата имаше грчки ресторан, кој можев да го видам од мојот прозорец, и кафуле. Angulo ми препорача шампањ за мојот грип, третман што бев доволно среќен да го следам; но јас бев помалку среќен да откријам зошто десното крило чувствува такво непријателство кон метеките. Неодамнешната и драстична девалвација на франкот значеше дека секој со странска валута, особено пезети, може да живее како крал. Шампањот што го испив за да си ја задушам настинката ме чинеше единаесет франци, што е еквива-

лент на една пезета по шише. Додека француските автобуси беа покриени со постери кои ги предупредуваа луѓето да не трошат леб, ние бевме таму, пиевме Moet et Chandon како да е вода.

Една вечер, кога се опоравив, отидов во кинеското кабаре. Една од хостесите седна на мојата маса и почна да зборува; ова беше нејзината работа, се разбира; но на мое големо изненадување, нејзиниот разговор беше природен и стимулирачки. Зборуваше за виното и Париз и за деталите од секојдневниот француски живот, но со такво отсуство на наклонетост што останав занемен. Преку водителка во кинески ноќен клуб, открив нова врска помеѓу јазикот и животот. Никогаш не спиев со оваа жена, никогаш не го знаев ни нејзиното име; но таа сепак беше мојот прв вистински контакт со француската култура.

Имаше и други културни изненадувања, како парови кои се бакнуваат на улица и невенчани мажи и жени кои живеат заедно. Бездната меѓу Шпанија и Франција се прошируваше секој изминат ден. Во тоа време, Париз се сметаше за главен град на уметничкиот свет. Се сетив дека некаде имав прочитано дека тука има околу четириесет и пет илјади сликари, навистина неверојатна

од нив, вклучително и голем број Шпанци, живееја на Монпарнас, откако го напуштија Монмартр по Првата светска војна. Les Cahiers d’Art, веројатно најпрестижното уметничко списание, им посвети цел број на шпанските сликари во Париз. Тие беа уметниците што ги гледав секој ден - Исмаел де ла Серна, Андалузиец малку постар од мене; Кастањер, Каталонец кој отвори ресторан наречен Ле Каталон веднаш спроти студиото на Пикасо на улицата Гранд-Аугустин; Хуан Грис, кого еднаш го посетив во неговиот дом во предградието и кој почина набргу потоа; Косио, кој беше низок, сакат и слеп на едното око и кој негуваше горчлив незадоволство против силните здрави мажи. (Подоцна се приклучи на Фалангата и се здоби со одредена уметничка репутација пред неговата смрт во Мадрид.) Конечно, беше Борес, познат ултраистички сликар, кој еднаш отиде со Хернандо Вајнс и мене во Бриж и кој успеа да го посети секој музеј во градот.

Овие сликари редовно се среќаваа во репа во која беа вклучени и Хуидобро, познатиот чилеански поет и Милиена, мала, слаба писателка од Баскија. Кратко време по објавувањето на Златната доба, неколку членовиособено Хуидобро, Кастањер и Косио - ми напишаа писмо полно со критики и навреди. Нашите односи беа напнати некое време, но на крајот дојдовме до помирување. Од сите овие уметници, моите најблиски пријатели беа Хоакин Пеинадо и Винс. Вториот беше по потекло од Каталонија; се оженил со прекрасна жена по име Лулу, ќерка на писателот Френсис Журден, добар

ЗДИВ

бројка. Многумина

пријател на Хајсманс и тесно поврзан со импресионистите.

На крајот на деветнаесеттиот век, кога бабата на Лулу претседаваше со книжевен салон, таа ѝ подари на Лулу извонреден обожавател на кој многу од најголемите писатели и музичари на тоа време напишаа неколку зборови или ноти. Рамо до рамо на оваа несериозна статија имаше натписи од Масене, Гуно, Мистрал, Алфонс Доде, Хередија, Банвил, Маларме, Зола, Октава Мирбо, Пјер Лоти, Хајсманс и Роден; заедно, сумирале до духот на една ера. Лулу ми го даде, и сè уште можам да ја видам фразата на Даудет: „Додека одиш на север, очите се рафинирани и изгаснат“. Во близина, има неколку реплики од Едмон де Гонкур: „Секој што не може да чувствува страсна љубов - кон жените или цвеќињата или библотите или виното - секој што не е на некој начин неразумен или неурамнотежен, никогаш, никогаш, никогаш нема да има никаков талент за литература... Брилијантна, ако не е објавена, мисла“. На друго место на вентилаторот, има необична строфа од Зола: Ce que je veux pour mon royaume C’est a ma porte un vert sentier, Berceau forme d’un ēglantier Et long comme trots brins de chaume. •

Набргу по моето пристигнување, го сретнав Пикасо во студиото на Маноло Анџелес Ортиз на улицата Версингеторикс. Тој

веќе беше многу контроверзен уметник, но и покрај неговата дружељубивост и веселост, тој сепак ми изгледаше себичен и егоцентричен. Дури во Граѓанската војна, кога тој конечно зазеде став, не почувствував дека е човечко суштество; во тој момент, се гледавме доста често. Еднаш ми даде мала слика, жена на плажа, но таа беше изгубена за време на војната. Се шушкаше дека непосредно пред Првата светска војна, кога пријателот на Пикасо, Аполинер, бил испрашуван од полицијата по славниот капар на Мона Лиза, Пикасо бил замолен да биде сведок на ликот. Наместо да дојде во одбрана на Аполинер, тој го отфрли, нешто слично како Свети Петар кој го негира Христос. Во друга прилика, каталонскиот керамичар Артигас, еден од неговите блиски пријатели, отишол во Барселона во 1934 година со трговец со уметнички дела за да ја види мајката на Пикасо. Ги поканила на ручек, а за време на оброкот им кажала дека на таванот има багажник исполнет со цртежи што

син ги направил кога бил многу мал. Кога ги однесе горе и им ја покажа работата, дилерот даде понуда; Мајката на Пикасо прифатила, а тој вратил околу триесет цртежи во Париз. Кога изложбата беше отворена во галеријата во Сент Жермен-де-Пре, Пикасо пристигна и премина од цртеж до цртеж, потсетувајќи се на секој од нив и очигледно многу трогнат. Сепак, во моментот кога замина, отиде директно во полиција и ги осуди и Артигас и дилерот. Артигас имаше своја слика во весникот под наслов „Меѓународен измамник“!

ЗДИВ

Не ме прашувајте за моето мислење за уметноста, бидејќи немам. Естетските грижи одиграа релативно мала улога во мојот живот и морам да се насмевнам кога критичарот зборува, на пример, за мојата „палета“. Сметам дека е невозможно да поминувам часови во галерии анализирајќи и

гестикулирајќи.

Што се однесува до Пикасо, неговата легендарна установа е очигледна, но понекогаш ме одбива. Не можам да ја поднесам Герника (која сепак помогнав да ја обесам). Сè околу него ми прави непријатно - величествената техника, како и начинот на кој таа ја политизира уметноста. И Алберти и Хозе Бергамин ја делат мојата аверзија; Всушност, сите тројца би биле воодушевени да ја разнесеме сликата, но претпоставувам дека сме премногу стари за да почнеме да си играме со експлозиви.

La Coupole сè уште не постоеше, но редовно одевме во другите кафулиња во Монпарнас - Dome, Rotonde, Select - како и популарните кабареа во соседството. Меѓутоа, имаше еден годишен настан, на кој очајно сакав да присуствувам, Le Bal des Quat’zarts, организиран од деветнаесетте одделенија на Академик на убави уметности. Пријателите сликари постојано ја опишуваа како најпрекрасната и

најоригиналната оргија на годината. Успеав да се запознаам со еден од организаторите, кој ми продаде пар големи, украсени и многу скапи билети. Група од нас решија да одиме заедно - мојот пријател Хуан Висенс од Сарагоса; скулпторот Хозе де Крифт и неговата сопруга; Чилеанец чие име го заборавив; неговата жена пријателка; и јас. Студентот кој ми ги продаде билетите ни рече дека можеме да влеземе како дел од ателјето Сент Жулиен.

Кога конечно пристигна магичната ноќ, почнавме со вечера во ресторан, за време на која еден од студентите на Сент-Жулиен стана, нежно ги стави тестисите на чинија и направи полн круг низ собата.

Никогаш порано не сум видел вакво нешто, дури ни во Париз. Подоцна истата вечер, кога стигнавме на влезот во Сал Ваграм, полицијата веќе ја опколи областа и се обидуваше да ги задржи ордите на бурните воајери.

Во еден момент, гола жена пристигнала на рамениците на студент облечен како арапски шеик. (Неговата глава служеше како нејзин лист од смоква.) Толпата дивееше додека таа влезе во салата; Бев занемена. Во каков луд свет налетав?

Вратата ја чуваа најсилните студенти од секое ателје; но кога отидовме по скалите и ги подадевме нашите прекрасни билети, тие одбија да нѐ пуштат.

„Некој брзо ве навлекол!“ беше се што кажаа.

ЗДИВ

Де Крифт беше толку навреден и направи толкава врева што конечно ги примија него и неговата сопруга, но Висенс, Чилеанецот и јас немавме таква среќа. Сите отскокнувачи сакаа да ѝ дозволат на состанокот на Чилеанката да влезе, а кога таа одби, тие нацртаа голем крст во восок на задниот дел од нејзиното палто.

И така, никогаш не успеав да се приклучам на најлудата оргија на светот, а сега самата оргија се чини дека е уметност на умирање. Се појавија гласини за скандалозните носења во Сал Ваграм; очигледно сите професори си заминале на полноќ, по што акцијата навистина започнала. Оние кои преживеаја се ранија во пет часот наутро целосно пијани и лутајќи се во фонтаните на местото де ла Конкорд.

(Неколку недели подоцна, налетав на мојот фалсификатор, кој успеа да се здобие со убаво куќиште со плескање. )

Во тие денови, Closerie des Lilas сè уште беше само кафуле. Често одев таму, како и во соседниот Бал Булиер. Секогаш одевме маскирани. Се сеќавам дека една вечер се облеков како калуѓерка, во елабориран и целосно автентичен костим. Дури ставам вештачки трепки и кармин. Додека одевме по булеварот Монпарнас, со Хуан Висенс облечен како монах, видовме двајца полицајци како доаѓаат кон нас. Почнав да тресам под мојата наметка; во Шпанија, таква шега може да ни донесе пет години затвор. Но, полицајците само застанаа и се насмевнаа.

„Добро вечер, сестро“, рече една од нив. „Можеме ли да ти помогнеме?

Понекогаш Орбеа, шпанскиот вицеконзул, доаѓаше со нас во Бал Булиер. Една вечер, тој праша дали и тој може да има костим, па јас ја отфрлив навиката на мојата калуѓерка и му ја дадов. (Некогаш подготвен, носев комплетна фудбалска униформа одоздола.) Висенс и јас сакавме да отвориме кабаре на булеварот Распаил, па отидов во Сарагоса да ја замолам мајка ми да нè поддржи. Непотребно е да се каже, таа одби. Набргу потоа, Висенс бил ангажиран да управува со шпанската книжарница на улицата Геј-Лусак. Загинал во Пекинг по војната.

Друга работа што научив да ја правам во Париз е правилно да танцувам. Не само што одев на часови по француски, туку отидов во училиште за танцување и ги совладав сите видови чекори, вклучително и јава, и покрај мојата одбивност кон хармоника. Сè уште се сеќавам на мелодијата на „On fait un“ petite belote, etpuis voila. . . Мелодијата беше насекаде, бидејќи во тоа време Париз беше исполнет со хармоника.

Сè уште го сакав џезот и продолжив да свирам бенџо. Мојата колекција

ЗДИВ

на плочи достигна импресивна бројка од шеесет дискови, што не беше занемарливо за тој период. Одевме во хотелот Mac-Mahon да слушаме џез или во Шато де Мадрид во Bois de Boulogne да танцуваме.

Го открив и антисемитизмот, нешто за што едноставно не бев свесен пред да дојдам во Франција. Се сеќавам дека слушнав еден човек како раскажува приказна за својот брат, кој отишол да вечера во ресторан во Етоал. Кога влегол, видел еден Евреин како седи таму и толку се разбеснил што тргнал кон него и, без збор, толку силно го удрил што паднал од столот. Таквиот чин беше апсолутно неразбирлив за еден Шпанец; па, кога ја слушнав приказната, поставив многу прашања - кои мора да беа безнадежно наивни, бидејќи одговорите не беа многу задоволувачки. Ова беше и периодот кога десничарските групи како Camelots du Roi и Jeunesses Patriotiques организираа рации на Монпарнас. Ги гледавме како скокаат од камионите, жолтите палки во рацете и почнуваат да ги удираат метиците на тротоарите дури и на најелегантните кафулиња. (Јас самиот имав дел од тупаници со нив.)

Отприлика во тоа време, се преселив во опремена соба во близина на Сорбона, тивок мал плоштад опкружен со дрвја многу слични на оние во провинциите. Автомобилите сè уште беа ретки; улиците беа полни со кочии. Се облекував со проучена грижа - гами, елек со модерни четири џебови и капа за куглање. (Сите мажи во тоа време носеа или капи или шешири; всушност, имаше приказна за група млади мажи во Сан Себастијан кои излегле гологлави и биле нападнати дека се марикони.) Беше големо олеснување кога и јас пронајдов и ја симнав, зедов куглар, ставајќи го внимателно на работ од тротоарот на булеварот Сент Мишел и скокајќи горе-долу по него

во дефинитивно поздравување на традицијата.

Еден ден во Селект запознав витка, темнокоса млада Французинка по име Рита. Таа имаше аргентински љубовник, кого никогаш не го видов, и тие живееја во мал хотел на улицата Деламбре. Често излегувавме заедно во кабаре или на кино, но немаше ништо сериозно меѓу нас. Знаев дека таа е заинтересирана за мене и не бев баш рамнодушен, но малку подоцна, кога отидов дома во Сарагоса да побарам од мајка ми (уште еднаш) пари, добив телеграма од Висенс во која ја објавив Рита самоубиство. Истрагата откри дека односите меѓу неа и нејзиниот љубовник биле бурни (можеби поради мене?). Денот кога го напуштив градот, тој чекаше надвор од хотелот додека не ја виде како влегува, а потоа ја следеше во нивната соба. Никој не знаеше што точно се случило потоа, но изгледаше дека Рита имала пиштол и го застрелала прво својот љубовник, а потоа во себе. Хоакин Пеинадо и Хернандо Вајнс споделија студио, каде што отидов да

ЗДИВ

ги посетам околу една недела откако пристигнав во Париз. Додека бев таму, се појавија три шармантни млади жени. Најубавата, Жана Рукар, беше по потекло од северот на Франција;

благодарение

на нејзината шивачка, таа одлично го познаваше шпанското милје во Париз. Студентка по анатомија, таа исто така беше сериозна гимнастичарка која учеше со Ирене Попарт и освои бронзен медал на Олимписките игри во 1924 година. Бев обземен од срамно наивна, но многу макијавелистичка (или така мислев) идеја за тоа како да ги заведам овие жени. Еден коњанички офицер во Сарагоса еднаш ми кажа за моќен афродизијак, некој вид хлорид, за кој се заколна дека е доволно силен да го надмине отпорот дури и на најтврдоглавите. Им реков на Пеинадо и Винс дека треба повторно да ги поканиме жените, да им понудиме шампањ и да истуриме неколку капки од волшебната напивка во нивните пијалоци. Искрено, јас навистина верував дека ќе успее; но Винс, побожен католик, одби да учествува во такви сатанистички потфати. На крајот, се разбира, ништо не се случи - освен што морам да ја видам Жана Рукар многу пати, откако таа стана моја сопруга, и се уште е.

Во тоа време ја напишав и режирав мојата прва кратка драма, наречена Хамлет, која група од нас ја поставивме во подрумот на Селект. Меѓутоа, кон крајот на 1926 година се појавил посериозен проект. Хернандо Вајнс бил внук на познатиот пијанист Рикардо Вајнс, првиот што го препознал генијот на Ерик Сати. Во тоа време, имаше два познати оркестри во градот Амстердам: првиот штотуку ја постави продукцијата на Стравински Histoire du soldat, додека вториот, предводен од големиот Менгелберг, размислуваше за продукција на El retablo de maese Pedro од Фала. кратко дело базирано на епизода од Дон Кихот. Она што беше поинтересно е тоа што бараа режисер.

Вајнс го познаваше Менгелберг и благодарение на мојот Хамлет имав „референца“, иако прилично слаба. Без разлика, тие ми ја понудија работата и одеднаш се најдов себеси како работам со светски познат диригент и група извонредни пејачи Имавме две недели проби во Хернандо во Париз. Беше чудно дело; ретабло се однесува на мал куклен театар, а сите ликови се марионети чии гласови ги даваат пејачите. Воведов неколку нови пресврти додавајќи четири реални ликови на куклите; тие беа маскирани, а нивната улога беше да присуствуваат на настапот на кукларот, Мезе Педро и одвреме-навреме да ги прекинуваат. Нивните гласови ги даваа и пејачи скриени во јамата на оркестарот. пријателите да ги играат немите делови од четворицата луѓе во публиката, така што актерската екипа ги вклучи Косио, Пеинадо (кој го играше гостилникот) и мојот братучед Рафаел Саура (Дон Кихот).

Делото беше изведено неколку пати во Амстердам и свирено во преполни куќи. Првата вечер, сепак, целосно заборавив да организирам осветлување, па публиката виде многу малку. Работејќи прекувремено со дизајнер на осветлување, некако успеав да ги подготвам работите за втората вечер, која помина без проблем.

Единствениот друг пат кога режирав за театарот беше во 1960 година во Мексико: повеќегодишниот Дон Хуан Тенорио на Зориила, прекрасно конструирана драма што тој ја напиша за една недела. Завршува во Рајот каде Дон Хуан, кој е убиен во дуел, открива дека неговата душа е спасена поради љубовта на Доха Инес. Поставувањето беше многу класично, далеку од сатиричните сцени од такви класици што ги правевме во Резиденсија. Се играше три дена во Мексико Сити за време на празникот на мртвите и беше толку успешен што за време на стампедото за влез, прозорците во театарот беа скршени. Луис Алкориза го играше Дон Луис, а јас ја играв улогата на таткото на Дон Жуан, но мојата глувост ми отежна да ги следам линиите. Продолжив да си играм нервозно со ракавиците додека Алкориза конечно не отиде и ми го чукна лактот среде сцена, како знак дека ми дојде редот.

Во Париз одев на кино многу почесто отколку во Мадрид, често и по три на ден. Благодарение на пропусницата за печатот што ја искривував од еден

видов приватни проекции на американски филмови наутро во Сал Ваграм. Во текот на попладневните часови одев во маалски театар, а навечер во Vieux Colombier или Studio des Ursulines. Всушност, мојата прес-карта не беше сосема незаслужена. Благодарение на Zervos, напишав критики за Cahiers d’Art, како и неколку публикации во Шпанија. Се сеќавам дека пишував за Адолф Менжу, Бастер Китон и Алчноста на фон Штрохајм.

Меѓу филмовите што ми оставија силни впечатоци беше „Битлеш Потемкин“, а и сега повторно ја чувствувам емоцијата што ја разбуди кај сите нас. Кога излеговме од театарот, на улица кај Алесија, самите почнавме да поставуваме барикади. Полицијата мораше да интервенира пред да застанеме. Долги години тврдев дека Потемкин е најубавиот филм во историјата на киното, иако денес не сум толку сигурен. (Исто така се сеќавам дека ме воодушевија филмовите на Пабст, како и Последната смеа на Мурнау.)

Сепак, филмовите што најмногу влијаеја на мене беа филмовите на Фриц Ланг. Кога го видов Destiny, одеднаш сфатив дека и јас сакам да снимам филмови. Не беа самите три приказни што ме трогнаа толку многу, туку главната епизода - доаѓањето на човекот со црна капа (кого веднаш го препознав како Смрт) во едно фламанско село - и сцената на гробиштата. Нешто за овој филм зборуваше за нешто длабоко во мене; го разјасни мојот живот и мојата визија за светот. Ова чувство се појавуваше секогаш кога гледав филм со

ЗДИВ

пријател,

Ланг, особено филмовите Нибелунген и Метрополис. Секако, правењето филмови беше прекрасна идеја, но како - тоа беше

сосема поинаква приказна. Бев Шпанец и слободен критичар - и немав апсолутно никакви врски. Меѓутоа, едно име што го знаев од моите години во Мадрид, беше Жан Епштајн, кој пишуваше за L’Esprit Nou¬veau. Заедно со Абел Ганс и Марсел, Хербие, Епштајн, по потекло од Русија, беше еден од најпознатите режисери на француската кинематографија. Кога дознав дека тој раководи со актерска школа, веднаш се запишав, за да дознаам дека сите други студенти се бели Руси. Првите неколку недели правевме вежби и импровизации, по наредба „Сите сте осудени на смрт. Тоа е ноќта пред вашата егзекуција“. Потоа Епштајн ќе побара од студентот да се однесува очајно, друг тажно, друг случајно или дрско. Тој исто така вети дека најдобрите од нас ќе имаат мали делови во неговите филмови. даде дел, но еден ден, кога филмот беше завршен, отидов со автобус до студиото Албатрос во Монтрејсо-Боа, каде знаев дека ги подготвува работите за Мопрет.

„Знам дека снимате уште еден филм“, кажав, „И јас правам љубовен филм, но не знам апсолутно ништо за тоа. Не можам да направам многу, но не мора да ми плаќате. Само дозволете ми да го изметам подот, да извршувам работи - што сакате, не ми е гајле!“

Епштајн се согласи, на мое големо изненадување. Mauprat, кој беше снимен во Париз, Роморантин и Шатору, беше моето прво вистинско искуство зад сцената на снимање. Направив по малку од сè; Управував со водопад, па дури и глумев џандар за време на владеењето на Луј XV (или беше XVI?), кој требаше да се застрела за време на битка и да падне од височина од околу десет метри. За време на снимањето ги запознав актерите Морис Шулц и Сандра Милованов, што беше многу возбудливо; но она што уште повеќе ме фасцинираше беше самата камера. Алберт Дувергер, камерманот, немаше асистент; го сменил сопствениот филм и развил свои принтови. Сè уште можам да го видам како стои таму, сталожејќи ја рачката на фотоапаратот.

Бидејќи овие филмови беа неми, никој не се потруди да ги изолира студиите; а некои од нив - онаа во Епинај, на пример - имаа стаклени ѕидови. Проекторите и рефлекторите испуштаа толку заслепувачка светлина што моравме да носиме оловни очила за да ги заштитиме очите. Епштајн ме држеше најмногу на страна, можеби затоа што имав одреден талент да ги насмеам актерите во погрешни моменти. Се сеќавам, исто така, кога се сретнав и пиев кафе со легендарниот Морис Метерлинк во Роморантин. Тој веќе беше доста стар и живееше со својата секретарка во хотелот каде што престојувавме.

По Маупра, Епштајн го започна Падот на куќата на Ашер, во кој глумат Жан Дебукур и сопругата на Абел Ганс, Маргерит. Ме прими како втор асистент, задолжен за внатрешни работи. Се снаоѓав добро сè додека еден ден менаџерот на сцената, Морис Морло, ме испрати во аптека да купам малку хемоглобин. За жал, дрогеријата беше бесен ксенофоб. Знаеше дека сум метек од мојот акцент и, откако ме пцуеше насилно, одби да ми го продаде.

Имаше уште еден тежок момент една вечер, откако ги комплетиравме ентериерите. Морло им кажуваше на сите кога да се сретнеме на станицата следното утро, бидејќи сите требаше да снимаме некои сцени во Дордоња.

„Остани малку со камерманот, Луис“, ненадејно ми рече Епштајн. „Абел Ганс ќе оди на аудиција на две девојки и можеби ќе можеш да му подадеш рака“.

Со моето вообичаено нагло, му одговорив дека јас сум негов асистент, а не на Ганс, дека не ми се допаѓаат многу филмовите на Ганс (освен Наполеон)

и дека самиот Ганс го сметам за многу претенциозен.

„Како може еден безначаен шупак како тебе да се осмели да зборува на тој начин за голем режисер! Епштајн експлодираше (има одредени ужасни реплики кои, еднаш кажани, вечно се паметат),

додавајќи

дека што се однесува до него, нашата соработка штотуку заврши. (Што беше вистина, и никогаш не стигнав до Дордоња.) Еден момент подоцна, тој малку се смири и ме врати во Париз со својот автомобил.

„Биди внимателен“, ми рече. „Гледам надреалистички тенденции во вас. Ако го сакате мојот совет, ќе се држите настрана од нив“.

Сè уште работев во студијата, каде и кога можеше. На Албатрос, имав малку улога како шверцер во Кармен на Жак Фајдер - обврзува Еспањ. Се сеќавам и на Пеинадо и Вајнс како свиреа гитаристи во истиот филм. За време на сцената со Дон Хозе, Кармен седеше неподвижно на масата, со главата во рацете. Фејдер ми рече да направам нешто, што било, некаков галантен гест. Ја го направив тоа, но за жал тоа беше арагониско „пицко“, вистинско силно штипкање, заради што добив силна шлаканица од ѕвездата.

Алберт Дувергер, кој исто така работеше на Un Chien andalou и L’Age (Тор, ме запозна со Етиевант и Марио Налпас, двајца режисери кои снимаа филм со Џозефина Бејкер наречен Сирената на тропските предели. Морам да признаам дека не беше Не е едно од моите поубави спомени; каприците на ѕвездата ме згрозуваа и ме згрозуваа. Се очекуваше да биде подготвена и на сетот во девет часот наутро, таа ќе пристигне во пет часот попладне, ќе влезеше во нејзината соблекувална, ќе тресна вратата и почна да крши

шишиња со шминка на ѕидот. Кога некој се осмели да праша што е работата, му беше кажано дека нејзиното куче е болно. Се сеќавам дека Пјер Бачеф

стоеше до мене кога ја слушнавме оваа размена.

„Па, претпоставувам дека тоа се филмовите“, забележав.

„Тоа е твој филм“, одговори тој суво, „не мој“.

Не можев а да не се согласам со него, и оттогаш бевме одлични пријатели. Тој дури и свиреше тава во Un Chien andalou.

За време на снимањето на Сирената на тропските предели светот реагираше на шокот од егзекуцијата на Сако и Ванцети. Цела ноќ демонстрантите владееја по париските улици. Отидов во Етоал со еден од електричарите од филмот, каде видовме дека некои мажи го гасат пламенот што гори покрај гробот на Непознатиот војник - мочајќи по него. Прозорците беа скршени; градот беше во хаос. Една британска актерка во филмот ми кажа дека некој со митралез го застрелал фоајето на нејзиниот хотел. Оштетувањата на булеварот Севастопол беа особено поразителни; Десет дена подоцна, полицијата сè уште ги собирала осомничените ограбувачи.

Пред да завршиме со снимањето на надворешноста, ги напуштив тропските предели и неговата сирена.

ЗДИВ

9. СОНИШТА И СОНУВАЊА

некој ми каже дека имам уште дваесет години и ме праша како би сакал да ги поминам, ќе му одговорам: „Дајте ми два часа активност на ден, а другите дваесет и два ќе ги земам во соништата. . . под услов да

можам да се сетам на нив“.

Сакам соништа, дури и кога тие се кошмари, што е обично случај. Моите соништа се секогаш полни со истите познати препреки, но тоа не е важно. Моето љубовно фоу - за самите соништа, како и за задоволството од сонувањето - е единствената најважна работа што ја споделив со надреалистите. Un Chien andalou се роди од средбата меѓу моите соништа и соништата на Дали. Подоцна ги внесов соништата директно во моите филмови, трудејќи

се колку што можев да избегнам каква било анализа. „Не грижете се ако филмот е премногу краток“, му реков еднаш на еден мексикански продуцент. „тоа ќе бидат само соништа“. (Тој не беше импресиониран.)

За време на спиењето, умот се штити од надворешниот свет; еден е многу помалку чувствителен на бучава, мирис и светлина. Од друга страна, умот е бомбардиран од вистински наплив на соништа кои се чини дека пукаат врз него како бранови. Милијарди слики се зголемуваат секоја вечер, а потоа се раствораат речиси веднаш, обвивајќи ја земјата во ќебе од изгубени соништа. Апсолутно сè е замислено во текот на една или друга ноќ од еден или друг ум, а потоа заборавено. Имам список од околу петнаесет повторливи соништа кои ме гонеа цел живот како верни придружници. Некои од нив се ужасно банални - блажено паѓам од работ на карпа; Ме гонат тигри или бикови; Се наоѓам во соба, ја затворам вратата зад мене, бикот се пробива; и така натаму. Или морам повторно да ги полагам завршните испити; Мислам дека веќе ги поминав, но излезе дека морам да ги направам уште еднаш и, се разбира, заборавив сè што треба да знам. Друг сон, вообичаен со луѓето во театарот или филмовите, е таков кога апсолутно морам да излезам на сцената за само неколку минути и да играм улога што не сум ја научил. Не го знам првиот збор од сценариото. Овој вид на сон може да биде долг и многу комплициран; Нервозен сум, потоа ме фаќа паника, публиката станува нетрпелива и почнува да шушка. Се обидувам да најдам некого - раководител на сцена, режисер, кој било - и им велам дека сум во агонија, но тие ладно ми одговараат дека морам да продолжам, завесата се крева, не можам повеќе да чекам. Всушност, се обидов да реконструирам одредени слики од овој сон во Дискретниот шарм на буржоазијата.

Друг од моите тековни анксиозни соништа е враќањето во војска. Педесет или шеесет години, облечен во мојата униформа, се враќам во касарната во Мадрид каде го отслужив воениот рок. Многу ми е непријатно, се лизгам по ѕидовите, се плашам да кажам некому дека сум пристигнал. Срамно е да се биде војник на моја возраст, но се чини дека не можам да направам ништо за тоа. Морам да разговарам со полковникот, морам да го објаснам мојот случај, да го прашам како е можно по сето она што го поминав да сум сè уште во војска.

Понекогаш, исто така, сонувам дека се враќам дома во Каланда и знам дека има дух во куќата (несомнено поттикнат од моето сеќавање на спектралниот изглед на татко ми ноќта на неговата смрт). Одам храбро во собата без светло и го предизвикувам духот да се покаже. Понекогаш го пцујам. Одеднаш има врева зад мене, тресна врата и јас се будам преплашен. Исто така, често го сонувам татко ми, седи на трпезата со сериозен израз на лицето, јаде многу бавно и многу малку, едвај кажано, знам дека е мртов, и мрморам на мајка ми или на сестрите: „Што и да се случи , не смееме да му кажеме!“

Без пари ме измачува во сон. Немам ни денар на име, ми е празна банкарската сметка - како ќе си ја платам хотелската сметка? Овој кошмар сè уште ме прогонува; тоа е реално како што сонува мојот воз, каде приказната е секогаш иста, иако деталите може да варираат. Јас сум во воз, не знам каде одам, моите торби се на решетката над мене. Одеднаш возот застанува во станица.

Станувам

да ги испружам нозете и да се напијам во кафулето на перонот, но многу сум внимателен бидејќи знам дека во моментот кога ќе стапнам на бетонот, возот ќе тргне. Знам сè за оваа стапица, сомнителен сум, ја ставам ногата многу бавно на платформата, гледам десно и лево, неврзано свиркам. Се чини дека возот застана мртов, па ја спуштив другата нога и потоа, во дел од секундата, како топовско ѓубре, возот рика од станицата со сиот мој багаж на него. Се колнам колку што можам гласно, но еве ме, повторно, сам на напуштена платформа.

Никој не е навистина заинтересиран за соништата на другите луѓе, затоа нема да се задржувам на оваа тема, иако сметам дека е невозможно да се објасни животот без да зборувам за делот што е под земја - имагинативното, нереалното. Можеби, тогаш, само ќе се препуштам преку еден или двајца други - на пример, сонот за мојот братучед Рафаел: макабарно, се разбира, но не без неговите горчливо-слатки аспекти. (Го репродуцирав овој сон речиси точно во Дискретниот шарм на буржоазијата.) Рафаел е мртов долго време, а сепак, во мојот сон, ненадејно го среќавам на празна улица. “Што

правиш овде?” Го прашувам изненаден: „Ох, доаѓам овде секој ден“, тажно одговара тој. Тој се свртува и оди во куќа; тогаш одеднаш и јас сум внатре. Куќата е темна и обесена со пајажина; Му се јавувам на Рафаел, но тој не ми одговара. Кога ќе се вратам надвор, јас сум на истата празна улица, но сега и се јавувам на мајка ми. “Мајко! Мајко!” Ја прашувам: „Што правиш талкајќи меѓу сите овие духови?

Овој сон за прв пат го сонував кога имав околу седумдесет и оттогаш, продолжи длабоко да ме засега. Сепак, малку подоцна сонував уште еден сон што ме трогна уште повеќе. Во него ја гледам Богородица, тивко сјае, со рацете испружени кон мене. Тоа е многу силно присуство, апсолутно неоспорна реалност. Таа ми зборува - со мене, неверникот - со бескрајна нежност; таа се капе во музиката на Шуберт. (Се обидов да ја репродуцирам оваа слика во Млечниот пат, но едноставно ја нема моќта и убедувањето како

оригиналот.) Очите полни со солзи, клекнам и одеднаш се чувствувам преплавен со жива и непобедлива вера . Кога ќе се разбудам, срцето ми чука, и го слушам мојот глас како вели: “Да! Да! Пресвета Богородица, да, верувам!” Ми требаат неколку минути да се смирам. Еротските призвук се очигледни, но тие секогаш остануваат во чистите граници на платонската посветеност. Можеби ако сонот продолжеше, ќе исчезнаше или ќе отстапеше место на желбата? Едноставно се чувствувам преоптоварено, срцето ми е полно; тоа е етерично чувство што често сум го доживеал, а не само во соништата.

Одамна, барем петнаесет години, сонував дека сум во црква. Притискам копче зад столб, олтарот полека се врти и гледам тајно скалило. Нервозно

се спуштам по скалите и се наоѓам во низа подземни одаи. Тоа е долг сон, и благо вознемирувачки - чувство во кое уживам.

Се сеќавам дека се разбудив една ноќ во Мадрид, не можејќи да престанам да се смеам. Кога жена ми праша што се случило, ѝ реков дека ја сонував сестра ми Марија и дека ми подари перница како подарок. Тоа е сè што можев да се сетам, па толкувањето ќе го оставам на психоаналитичарите.

Конечно, збор за познатата Гала, жена која отсекогаш се трудев да ја избегнам. За прв пат ја запознав во Кадакес во 1929 година, за време на Светскиот саем во Барселона. Салвадор Дали и јас бевме таму и работевме на L’Age dor. Во тоа време, таа беше во брак со Пол Елуар и имаше мала ќерка по име Сесил. Со нив беа Магрит и неговата сопруга, како и Геманс, сопственик на уметничка галерија во Белгија. Магрит и Елуард престојуваа во хотел во градот, а јас кај Дали, околу еден километар.

Се започна со грешка.

ЗДИВ

„Фантастична жена е во градот!“ ми објави Дали еден ден возбудено.

Сите пиевме заедно таа вечер, а француската забава реши да нè врати до куќата на Дали. До мене одеше Гала, а на патот разговаравме за разни тривијални работи. Во еден момент, се најдов себеси како кажувам дека она што ме одбива повеќе од било што друго во женската анатомија е кога жената има голем простор меѓу нејзините бутови. Следниот ден сите отидовме на пливање и, на моја срам, видов дека Гала го има токму овој несреќен

физички атрибут.

И Дали се трансформираше. Нашите идеи се судрија до тој степен што конечно престанавме да соработуваме на L’Age d’or. Тоа беше целосна метаморфоза. Сè што можеше да зборува беше Гала; тој го повторуваше секој збор што таа го изговори. Елуар и Белгијците си заминаа неколку дена подоцна, но Гала и Сесиле останаа зад себе. Еден ден сите отидовме со чамец со весла на пикник меѓу карпите со Лидија, сопруга на рибар, и му реков на Дали дека глетката ме потсетува на Сорола (прилично просечен сликар од Валенсија).

„Како можете да поднесете да кажувате такви глупости! Гала ми викна. „И во присуство на такви прекрасни карпи!

До крајот на пикникот, сите ќе испиевме многу. Заборавив за што беше

но Гала ме напаѓаше со својата вообичаена жестокост, кога одеднаш заипав на нозе, ја фрлив на земја и почнав да ја гуши. Малата Сесил била преплашена и истрчала да се скрие во карпите со Лидија. Дали падна на колена и ме молеше да престанам; Бев во слеп бес, но знаев дека нема да ја убијам. Колку и да изгледа чудно, сè што сакав беше да го видам врвот на нејзиниот јазик меѓу забите. Конечно се пуштив, а два дена подоцна таа си замина.

расправијата,

Подоцна, таа, Ејуард и јас живеевме извесно време во истиот хотел со поглед на гробиштата Монпарнас. Луѓето велеа дека Елуар никогаш не ја напуштил својата соба без својот револвер со рачка со бисер, бидејќи Гала му кажала дека сакам да ја убијам. Ако ви ја давам целата оваа позадина, тоа е само затоа што педесет години подоцна, во Мексико Сити, одеднаш сонував за Гала. Таа седеше во кутија во театарот со грбот кон мене. Нежно ја повикав, таа се сврте, стана и со љубов ме бакна во усните. Сè уште го чувствувам мирисот на нејзиниот парфем и ја чувствувам неверојатната мекост на нејзината кожа. Всушност, јас бев повеќе изненаден од овој сон отколку од кој било друг, вклучувајќи го и оној за Богородица.

Бидејќи сме на тема соништа, се сеќавам на една љубопитна анегдо-

ЗДИВ

та што ја слушнав во Париз во 1978 година, а која се однесуваше на мојата

пријателка Жиронела, прекрасен мексикански сликар кој дошол во Франција со својата сопруга Кармен Пара, сценски дизајнер и нивното седумгодишно дете. Се чинеше дека имаат проблеми со бракот, а во одреден момент Кармен се врати во Мексико додека Жиронела остана во Париз. Три дена подоцна тој добил телеграма во која објавила дека таа започнала постапка за развод. Кога прашал зошто, нејзиниот адвокат одговорил: „Поради сон.“ Тие се разведоа кратко време подоцна. Претпоставувам дека не е ништо исклучително, но една од чудните работи во соништата е што во нив никогаш не сум можел да водам љубов на вистински задоволувачки начин, обично затоа што луѓето гледаат. Тие стојат на прозорецот спроти нашата соба; менуваме соби, а понекогаш дури и куќи, но истите потсмевни, љубопитни погледи не следат каде и да одиме. Или понекогаш, кога ќе дојде моментот на кулминација, ја наоѓам жената зашиена цврсто. Понекогаш воопшто не можам да го најдам отворот; таа има беспрекорно тело на статуа.

Во будните соништа, од друга страна, ако еротската авантура е подготвена доволно прецизно, целта може, со соодветна дискреција, да се постигне. Кога бев многу млад, се препуштав на бескрајни уживања за убавата шпанска кралица, сопругата на Алфонсо XIII. Кога имав четиринаесет години, фантазирав сценарио кое на крајот беше проширено во Виридијана.

Кралицата се повлекува во својата спална соба, нејзините слуги и помагаат да се соблече, таа легнува во кревет. Кога слугинките ќе си заминат, таа пие чаша млеко во која јас натопив моќен наркотик, а веднаш потоа паѓа во тежок сон. Во тој момент, се лизгам во нејзиниот кралски кауч и постигнувам сензационално разврат.

Будните соништа се исто толку важни, непредвидливи и моќни како и оние што ги имаме кога спиеме. Честопати се препуштав на вкусни фантазии за тоа да бидам невидлив, и затоа станав најнеранлив човек на светот. Има безброј варијации на оваа тема, вклучително и една заснована на ултиматум што се сеќавам од времето на Втората светска војна. Мојата невидлива рака му дава на Хитлер парче хартија на кое пишува дека има дваесет и четири часа да ги погуби Геринг, Гебелс и останатите негови групи. Ако не го стори тоа, се вели во пораката, подобро е да внимава. Вознемирен, Хитлер ги повикува своите секретари.

„Кој ја донесе оваа хартија? тој вреска.

Невидлив во еден агол од собата, ја гледам неговата хистерија. Следниот ден го убивам Гебелс (на пример)... Оттаму, сеприсутен но и непобедлив,

ЗДИВ

се превезувам во Рим и му го поставувам истиот ултиматум на Мусолини. Во

меѓувреме, се лизгам во спалната соба на некоја прекрасна жена и седам во фотелја додека таа полека се соблекува. Потоа заминав да му го соопштам

мојот ултиматум на Хитлер, кој сега дивее од бес.

За време на моите студентски денови, кога шетав со Пепин Бело во Сиера де Гвадаррама, често застанував пред една особено прекрасна панорама, огромен амфитеатар целосно опкружен со планини.

„Замислете дека има бедеми насекаде околу него“, би рекол, „со процепи, ровови, галерии и сводови. И замислете дека сè внатре ми припаѓа мене. Јас ја имам мојата војска и моите земјоделци, моите занаетчии, капела. Ние живејте мирно; сè што правиме е да гаѓаме стрели од време на време кон трагачите на љубопитност кои се обидуваат премногу да се доближат до портите“.

Таа нејасна, но упорна привлечност за средниот век ме враќа одново и одново на истата слика на феудалец, изолиран од светот, кој владее со своето кралство како добронамерен диктатор. Тој не прави многу ништоможеби мала оргија одвреме-навреме. Тој пие медовина и вино пред оган на дрва каде цели животни се пече на плукања. Времето минува и ништо не се менува; секој живее во себе. Нема патувања што треба да се направат.

Понекогаш фантазирам и за неочекуван и провиден државен удар што ме направи владетел на светот. јас сум семоќен; ништо и никој не може да одбие да ги послуша моите наредби. Секој пат кога ќе се случи ова возбудување,

мојата прва

одлука е да се ослободам од медиумите, кои за мене се извор на сите наши нервози. Потоа, поради паниката што ја чувствувам кога ќе го видам Мексико преплавен од експлозијата на забеганото население, замислувам дека свикувам тим од биолози и им наредувам да шират грозен вирус кој ќе ја исчисти земјата од две илјади милиони луѓе. „Дури и јас да сум еден од нив“, им кажувам смело. Потоа тајно се обидувам да манипулирам со последиците; Правам списоци на луѓе кои треба да се спасат - одредени членови на семејството, моите најдобри пријатели, семејствата и пријателите на моите пријатели - па списокот е бесконечен, и конечно се откажувам.

Во текот на изминатите десет години, исто така, фантазирав за ослободување на светот од нафтената тиранија со експлозија на атомски бомби во одредени клучни подземни бунари. (Свесен сум за вклучените практични проблеми, па можеби е подобро да ја резервирам оваа стратегија за некое друго време.)

Или што е со одење ФК, прошетка еден ден со Луис Алкориза додека работевме на сценарио во Сан Хозе Пуруа? Решивме да одиме до реката и кога

стигнавме на работ на водата, одеднаш го фатив за рака и му покажав на една прекрасна птица качена на дрво на спротивниот брег. Луис ја зеде пушката што ја носев и пукаше; птицата падна во грмушките. Влезе во водата и тргна преку; беше тешко да се оди, но најпосле стигна на другата страна, ги турна настрана грмушките и најде - плишан орел. На етикетата закачена на едната нога беше името на продавницата каде што го купив и цената што

платив.

Во друга прилика, јадам во ресторан со Алкориза, кога една убава жена седнува на соседната маса, сама. Луис не може да го тргне погледот од неа.

„Луис“, велам строго, „тука сме да работиме. Не ми се допаѓа да ни го трошиш времето гледајќи жени“.

„Знам“, одговара тој. „Жал ми е“.

Продолжуваме со нашата вечера.

Потоа, подоцна, непосредно пред десертот, неговите очи уште еднаш залутаа во нејзиниот правец. Тој се насмевнува. Таа возврати со насмевка. Сега сум многу лут и го потсетувам дека сме во Сан Хозе на сериозна работа. Му велам и дека неговото мачо бркање жена е револтирано. И тој се лути и ме информира дека кога жена му се насмевнува, негова должност е да му се насмевне. Бесен ја напуштам масата и се повлекувам во мојата соба. Алкориза се смирува, го дотерува својот десерт и секако се придружува на убавата сосетка на кафе. Тие се претставуваат, разговараат малку; тогаш Алкориза го носи своето освојување во својата соба, ја соблекува нежно и открива, истетовиран на нејзиниот стомак - „cortes ta de Luis ВипиеГ!

(Жената е елегантна девојка за повици од Мексико Сити, која ја носам во Сан Хозе со огромни трошоци и која до писмо ги следи моите упатства.) Да, приказните за орелот и за девојката се само фантазии; но знам дека

ЗДИВ

кога станува збор за убавата жена!

10. НАДРЕАЛИЗМОТ (1929 - 1933)

Се враќав во Шпанија неколку пати помеѓу 1925 и 1929 година, обновувајќи ги моите стари пријателства со моите колеги во Резиденсија.

За време на едно од овие патувања, Дали возбудено ми кажа дека Лорка штотуку напишал прекрасна драма наречена Љубовта на Дон Перлимплин

за Белиса во неговата градина и дека апсолутно морам веднаш да ја слушнам. Федерико беше воздржан да го прочита; мислеше - не без причинадека мојот вкус е премногу провинциски за суптилностите на драмата. Но, Дали инсистираше и на крајот ние тројцата се сретнавме во барот во визбата во хотелот Национал, каде дрвените прегради ја делат просторијата во прегради, како во одредени источноевропски ресторани.

Лорка беше извонреден читател, но нешто во приказната за старецот и младата девојка кои се најдоа заедно во кревет со крошна на крајот од Првиот чин, ме импресионираше како безнадежно измислено. Како тоа да не е доволно, елф потоа излегува од кутијата на суфлерот и и се обраќа на публиката.

„Па, еминентни гледачи“, вели тој. „Тука се Дон Перлимплин и Белиса. . .

„Доста е, Федерико“, го прекинав, удирајќи по масата.

„Тоа е парче срање“.

Лорка се бланши, го затвори ракописот и го погледна Дали.

„Бунуел е во право“, рече Дали со својот длабок глас. „Ес уна мера“.

Дури и сега, не знам како завршува претставата; Всушност, морам да признаам дека не мислам многу на ниту една драма на Лорка, која ја сметам за украсена и бомбастична. Самиот тој како поединец далеку ја надмина својата работа.

Нешто подоцна, отидов на премиерата на Јерма во Театро Еспањол во Мадрид, со мајка ми, сестра ми Кончита и нејзиниот сопруг. Мојот ишијас беше толку болен таа вечер што морав да ја испружам ногата на столче во кутијата. Се крева завесата: гледаме овчар кој полека оди по сцената. (Му треба многу време, затоа што треба да рецитира долга песна.) Носи хеланки од овча кожа што ги држат ленти околу неговите телиња. Поемата е бесконечна. Се борам со мојата нетрпеливост. Сцена по сцена поминува сè додека конечно, стигнуваме до чинот Трет, каде што перачките ги исплакнуваат алиштата во обоен поток.

„Стадото! плачат кога ќе го слушнат ѕвонењето на ѕвоната. “Еве го стадото!”

Двајца воведници бијат ѕвона во задниот дел на театарот, иновација

која татнежот-Мадрид ја смета за извонредно оригинална и авангардна; но

јас бев толку лут што куцав надвор, поддржан од сестра ми. Моите различни искуства со надреализмот значеа дека овој вид на лажен модернизам ме остави ладно.

Од скандалот надвор од Closerie des Lilas, се чувствував сè повеќе заведен од страста за ирационалното што беше толку карактеристично за надреализмот (и покрај предупредувањето на Епштајн). Бев фасциниран од фотографијата во надреалистите на La Revolution од „Бенџамин Перет што навредува свештеник“ и од истражувањето за сексуалноста во истото списание. Надреалистите одговараа на секое прашање со нешто што изгледаше како целосна искреност - подвиг што може да изгледа вообичаено денес. но во тоа време прашања по редослед „Кое е твоето омилено место за водење љубов? Со кого? Како мастурбираш?“ ми изгледаше неверојатно.

Во 1929 година, на покана на предавачкото друштво на Резиденсија, отидов во Мадрид да зборувам за авангардното кино. Донесов неколку филмови за прикажување - Entr’acte на Рене Клер, секвенцата од соништата од La Fille de I’eau на Реноар, Rien que les heures на Кавалканти. Исто така, планирав да ја објаснам секвенцата со бавно движење и да ја илустрирам со истрели од куршум што полека излегува од цевката на пиштолот. Излезе татнежот-Мадрид, а по проекциите Ортега у Гасет ми призна дека ако е помлад, би сакал да се проба и во филмови. Вистински на формата, кога сфатив колку е аристократска мојата публика, му предложив на Пепин Бело да распишеме натпревар за менструација и да доделиме награди по предавањето; но како и многу други надреалистички чинови, овој никогаш не се случи.

Во тоа време, јас бев веројатно единствениот Шпанец меѓу оние што ја напуштија Шпанија и кој имаше какво било искуство со киното. Кога здружението Гоја од Сарагоса ме замоли да снимам филм за животот на сликарот за да ја прославам стогодишнината од неговата смрт, напишав целосно сценарио, со некои технички совети од сестрата на Жан, Мари Епштајн. Меѓутоа, подоцна, кога отидов да го видам Вале Инклан во Институтот за ликовни уметности, открив дека и тој снима филм за Гоја. Бев подготвен грациозно да се поклонам пред господарот кога тој самиот се повлече; но, на крајот, проектот беше напуштен поради недостиг на средства.

Еден од моите омилени автори беше Рамон Гомез де ла Серна, чии

ЗДИВ

раскази го инспирираа моето второ сценарио. Како средство за обединување, експериментирав со клипови од документарен филм што го прикажува правењето весник. Еден човек купува хартија од киоск и седнува на блиската клупа да ја прочита; додека тој чита, приказните на Серна се појавуваат на екранот, на секоја од нив претходи наслов во весник - локално злосторство, фудбалски натпревар, политички настан. Кога „приказните“

ќе завршат, човекот станува на нозе, ја гужва хартијата и ја фрла.

Неколку месеци подоцна, го направив Un Chien andalou, кој дојде од средба на два сона. Кога пристигнав да поминам неколку дена во куќата на Дали во Фигерас, му кажав за сон што сум го сонувал во кој долг, заострен облак ја преполовил Месечината, како жилет што се сече низ окото. Дали веднаш ми кажа дека видел рака како лази со мравки во сон што ја виде претходната вечер.

„А што ако почнеме токму таму и снимиме филм? - се запраша гласно.

И покрај моето двоумење, набрзо се најдовме напорно на работа и за помалку од една недела добивме сценарио. Нашето единствено правило беше многу едноставно: ниту една идеја или слика што би можела да се придобие за рационално објаснување од каков било вид нема да биде прифатена. Моравме да ги отвориме сите врати за ирационалното и да ги задржиме само оние слики што не изненадија, без да се обидеме да објасниме зошто. Неверојатното нешто беше што никогаш немавме ни најмало несогласување; поминавме една недела на целосна идентификација.

„Човек пука во контрабас“, би рекол некој од нас.

„Не“, одговори другиот, а оној што ја предложи

идејата

го

прифати

ветото и го почувствува оправдано. Од друга страна, кога сликата предложена од едниот беше прифатена од другата, таа веднаш се чинеше светло исправна и апсолутно неопходна за сценариото.

Кога беше завршено сценариото, сфатив дека имаме толку оригинален и провокативен филм што ниту една обична продукциска куќа нема да го допре. Така, уште еднаш се најдов себеси како барам поддршка од мајка ми, што, благодарение на нашиот сочувствителен адвокат, таа се согласи да ја обезбеди. Ги зедов парите назад во Париз и потрошив половина од нив во моите вообичаени ноќни клубови; Меѓутоа, на крајот, се смирив и контактирав со актерите Пјер Батшеф и Симон Маруј, Дуверже, камерманот, и се договорив да ги користам студиото Биланкур.

Снимањето траеше две недели; Бевме вклучени само пет-шест од нас, а најчесто никој не знаеше што прави.

„ Згледајте низ прозорецот и изгледајте како да го слушате Вагнер“, се сеќавам дека му реков на Батчеф. „Не, не, не така. Потажно. Многу потажно.”

Бачеф никогаш не ни знаеше што треба да гледа, но со оглед на техничкото знаење што успеав да го соберам, Дувергер и јас одлично се согласувавме. Дали пристигнал на сетот неколку дена пред крајот и поголемиот дел од времето го поминувал истурајќи восок во очите на плишаните магариња. Тој играше еден од двајцата браќа Марист кои во една сцена болно ги влече Бачеф. Поради некоја причина, ја прекинавме сцената. Во далечината можете да го видите Дали, како и да е, како трча со мојата вереница, Жана, по фаталниот пад на херојот.

Откако филмот беше монтиран, немавме идеја што да правиме со него. Го чував прилично во тајност од контингентот на Монпарнас, но еден ден во Дом, Териаде, од Cahiers d’Art, кои слушнаа гласини за тоа, ме запозна со Мен Реј. Реј штотуку го заврши снимањето Les Mysteres du chateau de De, документарен филм за Де Ноај и нивните пријатели, и бараше втор филм да ја заокружи програмата. Мен Реј и јас се собравме неколку дена подоцна во La Coupole, каде што ме запозна со колегата надреалист, Луис Арагон, кој ги имаше најелегантните

француски

манири што некогаш сум ги видел. Кога

им кажав дека Un Chien andalou на многу начини е надреалистички филм, тие се согласија да одат на проекција следниот ден во Studio des Ursulines и да почнат да ја планираат премиерата.

Повеќе од сè друго, надреализмот беше еден вид повик што го слушаа одредени луѓе насекаде - во САД, Германија,

Шпанија, Југославија

- кои, непознати еден за друг, веќе практикуваа инстинктивни форми на ирационално изразување. Дури и песните што ги објавив во Шпанија пред да слушнам за надреалистичкото движење беа одговори на тој повик што на крајот не собра сите нас во Париз. Додека Дали и јас го правевме Un Chien andalou користевме еден вид автоматско пишување. Навистина имаше нешто во воздухот, а мојата врска со надреалистите на многу начини го одреди текот на мојот живот.

Мојата прва средба со групата се одржа во нивното редовно кафуле, Сирано, на местото Бланш, каде што се запознав со Макс Ернст, Андре Бретон, Пол Елуар, Тристан Цара, Рене Шар, Пјер Уник, Ив Танги, Жан Арп, Максим Александре и Магрит - сите, со други зборови, освен Бенџамин Перет, кој беше во Бразил. Сите се ракувавме, а тие ми купија пијалок, ветувајќи дека нема да ја пропуштат премиерата на филмот за кој Арагон и Мен Реј веќе толку многу зборуваа.

Отворањето на Un Chien andalou се одржа во Урсулините и на него

ЗДИВ

присуствуваа голг-Париз - некои аристократи, многу етаблирани уметници (меѓу нив Пикасо, Ле Корбизие, Кокто, Кристијан Берар и композиторот Жорж Аурик ), и надреалистичката група во целост. Бев нервозен руина. Всушност, се криев зад екранот со плочата, менувајќи ги аргентинските танго со Тристан и Изолда. Пред претставата, ставав неколку камења во џебот за да ги фрлам на публиката во случај на катастрофа,

сеќавајќи

се дека кратко време пред тоа, надреалистите ја шушкаа La Coquille et le clergyman на Жермен Дулак, според сценарио на Антонин Арто, што повеќе би сакал. Го очекував најлошото; но, за среќа, камењата не беа потребни. По завршувањето на филмот, го слушав долготрајниот аплауз и дискретно, еден по еден, ги испуштав проектилите на подот зад екранот.

Мојот влез во надреалистичката група се одвиваше многу природно. Едноставно бев примен на дневните состаноци во Сирано или кај Андре Бретон на 42, улица Фонтен. Cyrano беше автентично кафуле Пигал, посетено од работничката класа, проститутки и макроа. Луѓето пиеја перно, или аперитиви како пикон-цвекло со нотка на гренадин (омилениот на Ив Тангуи; тој голташе едно, потоа второ, а до третиот мораше да го држи за нос!).

Дневниот собир наликуваше на шпанска репа. Читавме и дискутиравме за одредени написи, разговаравме за надреалистичкото списание, дебатиравме за која било критичка акција што сметавме дека е потребна, треба да се напишат писма, присуствувавме на демонстрации. Кога разговаравме за доверливи прашања, се сретнавме во студиото на Бретон, кое беше блиску. Се сеќавам на едно забавно недоразбирање што се појави затоа што,

јас обично бев еден од последните што пристигнуваа, се ракував само со најблиските луѓе, а потоа му мавтав на Бретон, кој секогаш беше премногу далеку за да стигнам. „Дали Бунуел има нешто против мене? праша тој еден ден, многу несоодветно. Конечно, некој ми објасни дека го мразам

францускиот обичај

да се ракувам насекаде наоколу секогаш кога некој ќе оди некаде; ми се чинеше толку глупаво што го забранив обичајот на сетот кога го снимавме Cela s’appelle l’aurore.

Сите ние бевме поддржувачи на одреден концепт на револуција, и иако надреалистите не се сметаа себеси за терористи, тие постојано се бореа против општеството кое го презираат. Нивното главно оружје не беа пиштолите, се разбира; тоа беше скандал. Скандалот беше моќен агент на револуцијата, способен да разоткрие такви општествени злосторства како што се експлоатација на еден човек од друг, колонијалистички империјализам, религиозна тиранија - накратко, сите тајни и омразени основи на системот што требаше да се уништи. Вистинската цел на надреализмот не беше да

бидејќи

создаде ново книжевно, уметничко, па дури и филозофско движење, туку да го експлодира општественото уредување, да го трансформира самиот живот. Набргу по основањето на движењето, сепак, неколку членови ја отфрлија оваа стратегија и отидоа во „легитимна“ политика, особено Комунистичката партија, која се чинеше дека е единствената организација достојна за епитетот „револуционерна“.

Како сеноритосите што ги познавав во Мадрид, повеќето надреалисти потекнуваа од добри семејства; како и во мојот случај, тие беа буржоаски бунт против буржоазијата. Но, сите почувствувавме одреден деструктивен импулс, чувство кое за мене беше уште посилно од креативниот порив... Идејата да се запали музеј, на пример, отсекогаш изгледала попримамлива од отворањето на културен центар или инаугурација на нова болница.

Меѓутоа, она што најмногу ме фасцинираше во сите наши дискусии во Cyrano беше моралниот аспект на движењето. За прв пат во мојот живот дојдов во контакт со кохерентен морален систем кој, колку што можев да кажам, немаше никакви недостатоци. Тоа беше агресивен морал заснован на целосно отфрлање на сите постоечки вредности. Имавме други критериуми: ја возвишувавме страста, мистификацијата, црниот хумор, навредата и повикот на бездната. Внатре во оваа нова територија, сите наши мисли и постапки изгледаа оправдани; едноставно немаше простор за сомнеж. Сè имаше смисла. Нашиот морал можеби беше понапорен и поопасен од поредокот што преовладуваше, но беше и посилен, побогат и покохерентен.

е што сите надреалисти беа згодни, факт што Дали еднаш ми го посочи. Имаше леонинска сјајност на Бретон и попрефинета убавина

на Арагон, Елуар, Кревел и самиот Дали. Беше Макс Ернст со неговата запрепастувачка птица. лицето и неговите сини очи, и Пјер Уник и сите други - горда, жестока и незаборавна група.)

По триумфалната премиера, Un Chien andalou беше купен од Моклер од Студио 28. Тој ми плати аванс од илјада франци, а бидејќи филмот имаше успешен филм од осум месеци, на крајот ми даде уште две илјади. (Сè на сè, добив околу седум или осум илјади франци.) И покрај неговиот успех, многу луѓе се жалеа на полицијата за нејзината „суровост“ и „безобразност“, но ова беше само почеток на животот на закани и навреди.

Одговарајќи на предлогот на Ауриол и Жак Бруниус, се согласив да го објавам сценариото во La Revue du Cinema, списание уредувано од издавачката куќа Галимар. Не ми падна на памет дека има нешто лошо во оваа одлука, но се чинеше дека Нариетис, белгиско списание, реши да посвети цел број на надреалистичкото движење. Кога Елуар ме замоли да го обја-

ЗДИВ

(Интересно

вам сценариото во оваа рецензија, морав да му кажам дека штотуку му го дадов на Галимар. Одеднаш, се најдов со сериозен морален проблем, таков што служи како добра илустрација за надреалистичкиот менталитет.

„Можеш ли да дојдеш кај мене оваа вечер, Бунуел?“, праша Бретон неколку дена по мојот разговор со Елуар. „Само за мала средба?

Сосема несомнен, пристигнав - само за да ја најдов целата група што ме чекаше. Очигледно, требаше да имаме судење. Арагон беше обвинител и со насилни зборови ме обвини дека сум продавал на буржоаско издание. Покрај тоа, имаше нешто сомнително за комерцијалниот успех на мојот филм. Како може еден ваков скандалозен филм да привлече толку огромна јавност? Што би можел да кажам? Сам пред групата, се обидов да се одбранам, но се чинеше дека не успеав да направам вдлабнатина во нивниот напад.

„Прашањето е“, конечно праша Бретон, „дали си со полицијата или со нас?

Ваквите претерани обвинувања можеби изгледаат смешно денес, но во тоа време тоа беше навистина драматична дилема. Всушност, тоа беше мојот прв вистински морален проблем. Откако се вратив во мојата соба, не можејќи да спијам, си реков дека сум слободен да го правам она што ми се допаѓа. Немаа право да се обидат да ме контролираат. Можев да им го фрлам моето сценарио во измет и да излезам; ништо не ме тераше да го правам тоа што тие го сакаа. Тие не беа подобри од мене, а сепак, во исто време, почувствував друга сила која тврдеше дека тие се во право. Можеби мислите дека вашата совест е единствениот судија, но се лажете. Ги сакаш овие мажи; им веруваш. Те прифатија како еден од нив. Не сте слободни, што и да кажете.

Твојата

слобода е само фантомка што патува низ светот во наметка од магла. Се обидувате да го зграпчите, но секогаш ќе ви се лизне. Ќе ви остане само влага на прстите.

Овој внатрешен конфликт ме мачеше долго време. Дури и сега, кога се прашувам што всушност бил надреализмот, сепак кажувам дека тоа било револуционерно, поетско и морално движење.

На крајот, ги прашав моите пријатели надреалисти што мислат дека треба да направам. Натерајте го господинот Галимар да се согласи да не го објавува, рекоа тие. Но, како би можел да влезам да го видам Галимард? Како можев да го убедам? Не ја знаев ни адресата на издавачката куќа!

„Елуар ќе оди со тебе“, ми рече Бретон.

И така, еден ден, Пол Елуар и јас се најдовме во канцеларијата на Галимар. Му реков дека се предомислив, дека не сакам моето сценарио да се појави во La Revue du Cinema. Несигурно, тој одговори дека не доаѓа пред-

ЗДИВ

вид да се премислам, дека сум дал збор и дека, во секој случај, печатачот веќе го поставил типот.

Кога се вратив во групата и го дадов мојот целосен извештај, консензусот беше дека ќе добијам чекан, ќе се вратам во Галимард и ќе го скршам типот. И така уште еднаш, придружуван од Елуар, отидов во Галимар, овој пат носејќи огромен чекан скриен под мојот мантил. Сега, сепак, навистина беше предоцна; изданието беше отпечатено и првите примероци беа дистрибуирани.

Кога сè беше кажано и направено, беше одлучено Varietis да го објави и сценариото, а јас да испратам писмо до шеснаесет париски весници во кои „огорчено протестирам“ тврдејќи дека сум бил жртва на злогласниот буржоаски заговор. (Неколку весници всушност го објавија писмото.)

Покрај тоа. Напишав пролог на сценариото за двата списанија во кој изјавив дека филмот не е ништо повеќе или помалку туку јавен повик за атентат.

Некое време подоцна, предложив да ја запалиме негативата на местото du Teatre во Монмартр, нешто што би го направил без двоумење доколку групата се согласеше. Всушност, сè уште би го правел тоа денес; Можам да замислам огромна клада во мојата сопствена мала градина каде што сите мои негативи и сите копии од моите филмови се запалуваат. Тоа не би направило ни најмала разлика. (Чудесно, сепак, надреалистите ставија вето на мојот предлог.)

Кога ќе се сетам на надреалистите како поединци, го гледам Бенџамин Перет како суштински надреалистички поет; Изгледа дека неговото дело тече слободно, непречено од каков било културен напор, од скриен извор на инспирација, спонтано пресоздавајќи сосема нов и поинаков свет. Во 1929 година, Дали и јас читавме од Le Grand Jeu и плачевме од смеа. Кога се приклучив на групата, Перет беше во Бразил и го претставуваше троцкистичкото движење; но тој набрзо беше протеран од земјата, а јас го сретнав при неговото враќање. Нашите најчести средби, сепак, беа во Мексико по војната. Додека го правев казиното Гран (En el viejo Tam¬pico), Перет дојде да побара работа; Се обидов да му помогнам, но и самиот бев во тешка состојба во тоа време. Тој живееше во Мексико Сити со сликарот Ремедиос Варо, чие дело го сметав за добро како и она на Макс Ернст. Перет беше чист и бескомпромисен надреалист и најчесто беше многу тежок.

Се сеќавам, исто така, дека на групата и покажав некои фотографии од сликите на Дали (вклучувајќи го и мојот портрет), но тие беа примени само со умерен ентузијазам. Меѓутоа, кога ги виделе самите слики, се предомис-

лиле и веднаш му посакале добредојде во групата. Бретон ја обожаваше теоријата за „параноја критика“ на Дали и тие имаа одлични односи; но не помина долго време пред влијанието на Гала да го трансформира Дали во „Авида долари“. Неколку години подоцна бил екскомунициран.

Имаше неколку подгрупи во рамките на движењето, кои се формираа според одредени љубопитни афинитети. Најдобри пријатели на Дали беа Кревел и Елуар, додека јас се чувствував најблизок со Арагон, Жорж Садул, Ернст и Пјер Уник. Иако денес се чини дека Уник е заборавен, го најдов прекрасен млад човек, брилијантен и огнен. Тој исто така бил атеист, и покрај фактот што неговиот татко бил еврејски кројач, кој исто така случајно бил рабин. Се сеќавам дека Пјер еден ден му кажа на својот татко за мојата желба да преминам во јудаизам. (Јасно објаснето, тоа беше за скандализирање на моето семејство.) Но, и покрај подготвеноста на татко му да ме види, јас се повлече во последен момент, претпочитајќи да му „останам верен“ на христијанството. Поминавме многу долги вечери заедно, со пријателката

на Пјер, Агнес Капри, убава и малку куца библиотекарка по име Јоланд Оливиеро и фотографката Дениз, разговарајќи

бескрајно, дискутирајќи

поезија

ги нашите одговори на надреалистичките истражувања (првенствено сексуални) и играјќи ужасно. чисти слободни игри. Пјер објави две збирки

и го уредуваше списанието на Комунистичката партија за деца. Никогаш нема да ги заборавам

фашистичките

немири на 6 февруари 1934 година, кога во капа го носеше она што остана од мозокот на работник чиј череп беше смачкан. Трчањето полета по него, но тој се заби во метрото на чело на група демонстранти и избега трчајќи по шините низ тунелот. За време на војната, тој беше во затворски логор во Австрија; кога слушнал дека руската војска е блиску, избегал да им се придружи и никогаш повеќе не бил слушнат. Пријавата беше дека тој бил однесен од лавина, бидејќи неговото тело никогаш не било пронајдено.

Што се однесува до Луис Арагон, тој имаше душа од железо под таа прилично скапоцена и елегантна надворешност. Еднаш, кога живеев на улицата Паскал, добив афреуматик од него во осум часот наутро, молејќи ме да дојдам што е можно поскоро, бидејќи тој имаше нешто апсолутно клучно да каже. Кога пристигнав половина час подоцна во неговиот стан на улицата Кампањ-Премиер, тој објави дека неговата голема љубов, Елза Триоле, го напуштила, дека надреалистите штотуку објавиле памфлет во кој го клеветат и дека Комунистичката партија гласала за избркајте го. Неговиот живот се распаднал; тој изгуби се што е важно. Додека зборуваше, чекореше напред-назад во своето студио, изгледајќи згодно и храбро и многу како лав. Следниот ден сè се врати во нормала - Елса се врати, Комунистичката

партија се предомисли, а што се однесува до надреалистите, она што тие мислеа веќе не му беше важно. Во спомен на тој ден пред педесет години, чував копија од Прогоните на прогоните во која Арагон напишал натпис. Во одредени денови, се вели, добро е да имаш пријател да дојде и да ти подаде рака „кога си помислил дека дошол твојот последен час“.

Алберт Валентин, асистент на Рене Клер на A Nous la libertē, исто така беше дел од групата во тоа време.

„Тоа е навистина револуционерен филм“, ни рече тој одново и одново.

ви се допадне!“

Целата група присуствуваше на премиерата и беше длабоко разочарана; филмот беше толку нереволуционерен што Валентин беше обвинет дека лаже и протеран. Многу години подоцна, налетав на него на фестивалот во Кан, каде што беше прилично пријателски настроен и се чинеше дека негува голема страст за рулет.

Потоа беше Рене Кревел, шармантен човек и единствениот хомосексуалец меѓу нас. Тој се бореше против оваа тенденција и се обиде да ја надмине, но заедно со безброј други конфликти меѓу комунистите и надреалистите, неговата лична болка беше преголема и тој изврши самоубиство една ноќ во единаесет часот. Во тоа време не бев во Париз, но сите ја оплакувавме неговата загуба.

Андре Бретон изгледаше како совршен господин, секогаш љубезен

вечно бакнувајќи ги рацете на жените. Тој беше многу сериозна личност, презираше секаков вид на вулгарност и имаше големо ценење за сувата духовитост. Заедно со делата на Пчерет, најубавиот литературен сувенир што го имам од надреализмот е песната на Бретон за неговата сопруга. Меѓутоа, ниту неговата ведрина, ниту неговата убавина, ниту неговиот одличен вкус не го спречија од ненадејни насилни експлозии на темперамент. Често ме прекоруваше што не сакав да ја запознаам мојата свршеница, Жана, во групата, инсинуирајќи дека, како и сите Шпанци, сум љубоморна. Конечно попуштив и се согласив да ја донесам Жана на вечера во неговата куќа. Гости беа и Магрит и неговата сопруга. Оброкот започна мрзливо. Поради некоја необјаснива причина, Бретон си го држеше носот во чинијата, се држеше постојано намуртено и зборуваше само во едносложни. Сите бевме напнати прашувајќи се што е маката кога тој одеднаш покажа со прстот на малиот крст што го носеше мадам Магрит околу нејзиниот врат, објави дека овој крст е срамота провокација и дека таа сигурно можеби носела нешто друго кога ќе дојде кај неговиот куќа. Магрит ги зеде гушките во име на неговата сопруга и спорот траеше енергично подолго време. Магрит вложија

ЗДИВ

голем напор и не заминаа пред крајот на вечерта, но извесно време потоа двајцата не разговараа меѓу себе.

Бретон, исто така, има тенденција да придава преголема важност на деталите што никој друг никогаш не ги забележал. Кога се врати од посетата на Троцки во Мексико Сити, го прашав каков е големиот човек.

„Тој има куче кое апсолутно го обожава“, одговори Бретон. „Еден ден кучето стоеше до Троцки и гледаше во него, а Троцки ми рече: „Има човечки изглед, нели?“ Можете ли да замислите како некој како Троцки може да каже таква глупост? ” Бретон побара: „Кучето нема човечки изглед! Кучето има кучешки изглед!“

Бретон беше искрено лут кога ми ја кажа таа приказна. Се сетив на една друга прилика кога тој одеднаш излета од својот стан и намерно го собори штандот на продавач на Библијата на тротоарот. И, како и многу надреалисти, тој ја мразеше музиката, особено операта. Со желба да се предомислам, го убедив да дојде една вечер со Рене Шар и Елуар и јас во Опера-Комик. Тие правеа Луиз кај Шарпентие, и во моментот кога се крена завесата, сите бевме многу вознемирени. Ниту сетот, ниту актерите ни најмалку не личеа на она што го сакавме кај традиционалната опера. Во еден момент, кога една жена излезе на сцената со супа и почна да пее арија на нејзината содржина, сите бевме настрана. Бретон конечно стана на нозе и излезе, бесен од губењето време. (Морам да признаам дека сите го следевме примерот.).

Често го гледав Бретон во Њујорк за време на војната, а потоа подоцна во Париз. Се сеќавам дека налетав на него во Париз, во 1955 година, додека двајцата бевме на пат да го посетиме Јонеско. Бидејќи бевме рано, решивме да застанеме и да се напиеме. Го прашав зошто Макс Ернст беше екскомунициран поради освоената прва награда на Биеналето во Венеција.

„Што очекуваше, Mon cher ami? ”

Тој молчеше некое време, неговото лице беше маска на огорченост.

„Тажно е, Mon cher Luis“, додаде тој, „но веќе не е можно да се скандализира никого!“

Бев во Париз кога тој почина, и преправен во темни очила и капа, отидов на погребот на гробиштата. (Не сакав да ме препознаат или да морам да разговарам со луѓе што ги немав видено четириесет години). Зажалив само што никој не кажа неколку зборови над неговиот гроб како последно збогум.

Што се однесува до мене, немаше враќање назад по Un Chien andalou; правење комерцијален филм беше тотално надвор од предвид. Без раз-

лика на цената, сакав да останам надреалист. Во исто време, не можев да се натерам да барам повеќе пари од мајка ми, а бидејќи се чинеше дека немаше друго решение, се откажав од киното. Меѓутоа, во одреден временски период, чував список со гази, идеи и слики - како количка натоварена со работници што татнеат низ литературен салон или татко што пука во сопствениот син затоа што момчето испушти пепел од цигари на подот. Ги прочитав моите белешки до Дали за време на патувањето во Шпанија, и тој беше заинтригиран; Мораше да има некаков филм таму, но како да го направиме тоа?

Јасно е дека станува збор за вовед. Кога се вратив во Париз, Зервос од Cahiers d’Art ме стави во контакт со Жорж-Анри Ривиер, кој ми понуди да ме запознае со неговите пријатели Де Ноај, кои очигледно го „обожуваа“ Un Chien andalou. Како добар надреалист , сфатив дека не може да се очекува многу од аристократите.

„Но, грешите“, рекоа и Зервос и Ривиер. „Тие се прекрасни луѓе и мора да ги запознаете!

На крајот, се согласив да вечерам, заедно со Жорж и Нора Аурик, во нивната палата на местото des Etats-Unis, скапоцен камен на куќата која содржи неверојатна уметничка колекција.

„Нашиот предлог“, ми рече Шарл де Ноај по вечерата додека седевме пред огнот, „е да снимаш дваесет минутен филм. Ќе имаш целосна слобода да правиш што сакаш. Има само еден услов : Имаме договор со Стравински да ја напишеме музиката за него“.

„Извинете“, одговорив, „но можете ли да замислите да соработувам со некој кој постојано паѓа на колена и ги тепа градите? (Тоа е она што луѓето го зборуваа за Стравински.)

Реакцијата на Де Ноај беше тотално неочекувана и го заслужи моето трајно восхитување.

„Сосема си во право“, рече тој. „Ти и Стравински никогаш нема да се согласувате. Избирате го вашиот композитор, а потоа одете да го снимате вашиот филм. Ќе најдеме друг проект за Игор“.

Прифатив, собрав аванс и отидов да му се придружам на Дали во Фигерас.

Кога пристигнав во Фигерас, беше Божиќ 1929 година. Отпрвин, сè што можев да слушнам беа лути извици; потоа наеднаш вратата се отвори и, виолетова од бес, таткото на Дали го исфрли синот надвор, нарекувајќи го секое име во книгата. Дали возвратил вреска додека татко му покажал кон

ЗДИВ

него и се заколнал дека се надева дека никогаш повеќе нема да ја види таа свиња во својата куќа. Бесот на постариот Дали беше сосема разбирлив; Изгледа дека на една од неговите слики тогаш на ревијата во Барселона, Дали напиша - со црно мастило и големи, невешт букви - „Радосно плукм по портретот на мајка ми“!

Протеран од Фигерас, Дали и јас отидовме во неговата куќа во Кадакес, каде што почнавме да работиме. По неколку дена, сепак, беше очигледно дека магичниот однос што го имавме за време на Ун Чиен андалу исчезна. Можеби тоа веќе беше влијанието на Гала. Во секој случај, не можевме да се договориме за ништо; ги најдовме меѓусебните невозможни предлози, а ветата беа брзи и бесни. На крајот, пријателски се разделивме, а сценариото го напишав сам, во Де Ноајс во Херес. Во текот на денот ме оставија целосно на моја волја, а навечер им читав што сум напишал. Низ сето тоа, тие никогаш не изразија ниту еден приговор; најдоа сè „исклучително и вкусно“.

Во последната верзија, филмот траеше еден час, многу подолго од Чиен андалу. Дали ми испрати неколку идеи, а една од нив барем се најде во филмот: Човек со карпа на главата шета во јавна градина. Тој поминува покрај статуа. Статуата има и карпа на главата!

„Изгледа како американски филм“, ми рече тој, што беше идејата на Дали за комплимент.

Распоредот за снимање беше прецизно поставен за да не се губи време или пари. Мојата свршеница, Жана, работеше како сметководител. Кога му го дадов на Шарл де Ноај мојот список на трошоци по завршувањето на филмот, бевме под буџет. Ги остави чаршафите на своето биро кога отидовме на вечера; подоцна во вечерните часови, ги видов изгорените страници и сфатив дека тој ги запалил сметките. Тоа беше убав и дарежлив гест, дотолку повеќе што беше направено приватно; Се восхитував на овој недостиг на покажување повеќе од кој било друг негов восхитувачки квалитет. L’Age dor снимаше во студиото Биланкур, додека Ајзенштајн правеше романтични чувства на соседниот сет. Во Монпарнас го запознав мојот главен машки, Гастон Модот, гитарист и хиспанофил; Лаја Лис, главната жена, ми беше испратена од агент, заедно со Елса Куприн, ќерка на руски писател. (Не можам да се сетам сега зошто ја избрав Лаја.) Како и во Чиен андалу, Дувергер беше мојот снимател, а Марвал продукциски менаџер. (Марвал играше и еден од бискупите кои се фрлани низ прозорецот.) Еден Русин ги правеше сетовите за ентериерот во студиото, а екстериерите беа снимени во Каталонија, во близина на Кадакес и во предградието на Париз. Макс

Ернст го играше шефот на разбојникот; Пјер Превер, болниот разбојник; и Жак Превен, човекот што оди по улицата. Меѓу гостите во салонската сцена се Валентин Хуго, висок и убав, кој стои до малечок со многу големи мустаќи - познатиот шпански керамичар Артигас, пријател на Пикасо. (Италијанската амбасада мислеше дека овој лик е упатување на кралот Виктор Емануел, исто така минијатурен, и поднесе жалба.)

Иако имаше проблеми со неколку од актерите, особено со рускиот емигрант кој го играше водачот на оркестарот (и тоа не многу добар), бев воодушевен од статуата, која беше направена специјално за филмот. Пол Елуар го направи гласот, тој рече: „Стави ја главата овде... поладно е на перницата“. (Големото доба беше вториот или третиот звучен филм направен во Франција.) И Лионел Салем, специјалист за улогата на Христос, го играше Војводата де Блангис во последниот дел од филмот, како омаж на Де Сад.

Не сум го видел L’Age d’or откако е направен, така што не можам навистина да кажам што мислам за него. Иако Дали го спореди со американските филмови (несомнено од техничка гледна точка), тој подоцна напиша дека неговите намери „при пишувањето на сценариото“ биле да ги разоткрие срамните механизми на современото општество. За мене тоа беше филм за страста, за неодоливата сила што спојува двајца луѓе и за неможноста тие некогаш да станат едно.

Додека ја правевме Златната доба, надреалистите нападнаа ноќен клуб на булеварот Едгар Квинет, кој немудро го зел своето име од насловот на Лес пеење на Малдора од Лотреамон. Сите надреалисти имаа страсна почит кон делата на Лотреамон. Бев изземен од оваа вежба затоа што, како странец, ризикував сериозни проблеми со полицијата со учеството во напад на јавно место. Акцијата се претвори во национален скандал; клубот бил ограбен и Арагон се здобил со рана со нож. Еден романски новинар кој напиша поволна рецензија за Ун Ктен Андалу беше присутен на кавгата, но овој пат тој силно се спротивстави на тактиката на надреалистите. (Кога се појави на сетот во Биланкур два дена подоцна, го исфрлив.)

На првата проекција присуствуваа само блиски пријатели и се одржа во Де Ноајс, кои уште еднаш рекоа, со британски акценти, дека филмот го сметаат за „исклучителен и вкусен“. Набргу потоа, тие организираа уште една проекција наутро во театарот Пантеон, овој пат за другиот Париз. Јас не бев таму, но Хуан Висен ми кажа дека Мари-Лор и Шарл де Ноај стоеле на вратата и се ракувале и се смешкале и ги бакнувале сите гости. На крајот од емисијата тие продолжија на своите позиции за да се поздрават, но и да слушнат што сите имаат да кажат. Очигледно, нивните гости брзо си зами-

нале и во тотална тишина. Еден ден потоа, Шарл де Ноај беше избркан од Џокеј клубот. Очигледно

и Црквата му се заканила дека ќе го екскомуницира; неговата мајка морала да оди во Рим за да преговара со папата. Како Chien, L’Age dor официјално

беше отворен во Студио 28, каде што играше во преполни куќи шест дена. Меѓутоа, Camelots du Roi, Jeunesses Patriotiques и десничарскиот печат го нападнаа театарот во целосна борбена облека, раскинувајќи ги сликите на надреалистичката изложба во фоајето и кршејќи ги столовите. (Во аналите на париската културна историја, епизодата сè уште е позната како „скандалот на Златното доба“.) Една недела подоцна, началникот на полицијата Чиапе го затвори театарот; филмот беше цензуриран и остана така педесет години. Можеше да се види само на приватни проекции и во кинотеки.Конечно, беше отворен во Њујорк во 1980 година и повторно беше прикажан во Париз во 1981 година.

Ги гледав де Ноајовите секој пат кога се враќав во Париз. Никогаш не ме обвинуваа за проблемите со филмот; во нозете, тие беа воодушевени што надреалистите го примија толку ентузијастички. Се сеќавам на една од нивните забави во 1933 година во Херес, каде што на сите поканети уметници им беше кажано да прават што сакаат. Плашејќи се од проблеми, Дали и Кревел ја одбиле поканата; но Дариус Милхауд, Франсоа Пуленк, Жорж Аурик, Игор Маркевич и Анри Соге прифатија. Секој состави и изведе дел во општинскиот театар; Кокто ги дизајнираше програмите, а Кристијан Берард креираше костими за сите оние кои сакаа да дојдат маскирани.

Во меѓувреме, Бретон вечно нѐ поттикнуваше сите нас да продуцираме, па решив да го земам и да напишам текст за еден час. Готовиот производ беше наречен Une Girafe; Уник го поправи мојот француски јазик, а Џакомети, кој штотуку се приклучи на групата, се согласи да оди со мене во Херес и да исече жирафа во природна големина од паста. Секоја точка на жирафата била прицврстена со шарки и можела лесно да се отвори со рака. Внатре во секое место напишав низа реченици кои доколку се постават од крај до крај и постапувале по нив, би произвеле спектакл од четиристотини илјади долари. (Целосниот текст беше објавен подоцна во Le Surrēalisme au service de la Revolution.) Едно место опишува „оркестар од сто музичари кои свират Die Walkiire во подрум“; друго едноставно изјави „Христос хистерично се смее“. Ја поставивме жирафата во градината на Abbaye St.-Bernard на имотот de Noailles; и пред да оди на вечера, на секој гостин му било дозволено да се качи по скала и да ги чита точките. По кафето, Џакомети и јас залутавме назад во градината, само за да откриеме дека нашето уметничко дело ис-

чезна без трага! Дали ова беше еден скандал премногу? (Сè уште немам поим што се случи со него, и, што е доволно чудно, Чарлс и Мари-Лор ниту еднаш не ми го спомнаа тоа.)

Куќната забава на Де Ноај продолжи неколку дена, додека конечно Роџер Дезормиер, диригентот, замина во Монте Карло за да ја диригира првата изведба на новиот Балет Рус. Ме покани да дојдам, а голема група гости нè придружуваа до станицата.

„Внимавај на балерините“, ме предупреди една од нив. „Тие се млади, тие се невини, не заработуваат речиси ништо, а барем една од нив секогаш останува бремена“.

За време на двочасовното патување, влегов во моите вообичаени фантазии - овој пат на група танчери во црни чорапи кои седеа рамо до рамо на редот столови и ме хранат, како харем, чекајќи ги моите команди. Кога и покажав на едната, таа стана и кротко се приближи, додека наеднаш не се предомислив. Сакав уште една, исто толку покорна. Потресен од движењето на возот, не најдов никакви пречки за моите еротски соништа.

Како и обично, реалноста беше нешто поинаква. Еден од танчерите беше посебен пријател на Дезормиер, а по првиот настап решивме да одиме во ноќен клуб на пијачка. Ми беше пронајдена многу убава Бела руска балерина и, еднаш во клубот, се чинеше дека сè се одвиваше сосема глатко. Дезормиер и неговата девојка си отидоа дома рано, оставајќи ме сама со мојата прекрасна балерина; но, вистински на формата, бев обземен од таа незгодност која изгледаше како неизбежен дел од моите односи со жените. Одеднаш бев таму, и започнав интензивна политичка дискусија за Русија, комунизмот и револуцијата. Танчерката сосема јасно стави до знаење дека е жестоко антикомунистка; всушност, таа не се двоумеше да зборува за злосторствата што ги направи сегашниот режим. Изгубив нерви и ја нареков валкана реакционерка; долго се расправавме додека конечно не и дадов пари за такси и си заминав во немир. Подоцна, се разбира, бев исполнет со каење, како што бев толку често во минатото.

Во овој период, имаше толку многу надреалистички каперси што е тешко да се одлучи кој да се опише, но добро се сеќавам на денот во 1930 година кога Садул и Жан Копен седеа и ги читаа своите весници во едно кафуле некаде во провинциите. Една од ставките во весникот се однесуваше на резултатите од натпреварот во воената академија Сен Сир. Првонаграден беше некој по име Келер, и како што читаа, и двајцата беа воодушевени од истиот поим. Таму беа, тотално напуштени, сосема сами во село, досадно до солзи без што да прават, и одеднаш се слушнаа како велат: „Што ако на овој

ЗДИВ

идиот му напишеме писмо?

Не порано кажано отколку направено. Келнерот донесе пенкало и хартија, а нашите двајца надреалисти составија едно од најелоквентно навредливите писма во историјата на движењето. Вклучуваше такви незаборавни реплики како: „Ние плукаме по тробојката. Со вашите сопствени војници во револт, ќе ги истуриме цревата на секој офицер во француската армија. И ако не принудат да се бориме, ќе служиме под славното и зашилени шлемови на Германците“.

Кога добитникот на наградата го примил писмото, го предал на директорот на академијата, кој пак му го дал на генералот Гуро. Во исто време, таа беше објавена во Le Surrealisme au service de la Revolution. Скандалот

потресе земјата; Садул беше целосно протеран од Франција, додека Каупен беше однесен во затвор. Татковците на двајцата морале да се извинат на армискиот штаб во Париз, но и тоа не било доволно. Сен Сир побара јавно извинување. Садул ја напушти Франција (секогаш дарежливиот Де Ноај му даде четири илјади франци), но се шпекулираше дека Копен клекнал на колена и молел за прошка во присуство на целото студентско тело. Кога ќе се сетам на оваа приказна, сè уште можам да ја видам тагата и ранливоста во очите на Бретон кога ми кажа толку многу години подоцна дека никој повеќе не може да биде скандализиран.

Во тоа време, запознав многу писатели и сликари кои накратко флертуваа со движењето, како и други кои тргнаа сами - сликари како Фернанд Леже, со кого често налетав во Монпарнас, и Андре Масон, кој ретко доаѓаше кај состаноци, но одржуваше пријателски односи со групата. Меѓутоа, вистинските надреалистички сликари биле Дали, Тангуј, Арп, Миро, Магрит и Макс Ернст. Последниот, кој веќе му припаѓаше на движењето Дада, беше мој близок пријател. Надреалистичкиот повик го најде во Германија, како и Мен Реј во Соединетите држави. Ернст ми кажа дека пред формирањето на надреалистичката група, тој, Арп и Цара присуствувале на отворањето на галерија во Цирих. Бидејќи идејата за детска перверзија отсекогаш ја сметал за заводлива, тој побарал од едно мало девојче да излезе на сцената во нејзиниот прв фустан за причест, да крене осветлена лента и да рецитира хардкор порнографски текст. Се разбира, таа не разбра ни збор од тоа, но скандалот беше значителен и многу задоволувачки. Ернст беше многу убав; тој имаше моќ и величественост на орел и, во нозете, избега за време на вечера со Мари-Берта, сестрата на сценаристот Жан Оренш, која играше мала тава во Златната доба. Една година, Ернст го помина својот одмор во истото село со миленикот на париското високо

општество, Анхелес Ортиз, кој имаше повеќе освојувања отколку што можеше да изброи. Се чини дека Ортиз и Ернст се заљубиле во иста жена, а по краток натпревар Ортиз излезе како победник. Кратко време подоцна, Бретон и Елуар дојдоа да ме видат на улицата Паскал, тврдејќи дека Ернст ме обвинил дека му помогнал на Ортиз да ја освои госпоѓата. Во име на Макс, кој чекаше на аголот, побараа објаснување. Не знаев апсолутно ништо за ништо од тоа и одговорив дека сигурно ќе бидам последната личност што ќе му даде совет на Ортиз како да заведува жени.

Потоа беше Андре Дерејн, висок, граден и многу популарен, кој остана некако одвоен од групата. Беше многу постар од мене - најмалку дваесет години - и честопати ми зборуваше за Париската комуна. Тој беше првиот што ми кажа за мажи кои биле егзекутирани за време на жестоката репресија предводена од војниците на кралот, едноставно затоа што имале калуси на рацете (стигмата на работничката класа).

Бев близок и со Роже Витрак, кого Бретон и Елуар не го сакаа многу, и со Андре Тирион, најполитичкиот член на групата. Сè уште можам да го слушнам Елуар како ме предупредува дека што се однесува до Тирион, „единствено нешто за што се грижи е политиката“. Државните удари беа многу во мода во тоа време, а Тирион предвидуваше дека шпанската монархија не е долго за овој свет. Тој ме испрашуваше за географски детали - шумски патеки, контури на крајбрежјето - за да може да ги додаде на неговите карти. (Непотребно е да се каже дека не помогнав многу.)

Подоцна Тирион напиша книга за овој период од историјата наречена Rēvolutionnaires sans Revolution, која многу ми се допадна. Се разбира, тој си ја даде главната улога (нешто што претпоставувам дека сите имаме тенденција да го правиме, иако често несвесно) и откри некои непотребно срамни лични информации. (Од друга страна, со цело срце го поддржувам она што тој го напиша за Андре Бретон.) По војната, Садул ми рече дека Тирион ја „издал“ каузата; како Голист, тој е одговорен за зголемувањето на цената на метрото.

Жак Превер беше тој што ме запозна со Жорж Батај, авторот на озлогласената Histoire de I’oeil, кој побара да се сретне поради срамота сцена во Чиен Андалу. Сите заедно вечеравме. Сопругата на Батај, Силвија, една од најубавите жени што сум ја видел, подоцна се омажи за Жак Лакан. Сепак, Бретон го сметаше Батај вулгарен и материјалистички, а јас мислев дека има тврдо лице кое изгледаше како никогаш да не се насмевнува.

Често ме прашуваат што и да се случи со надреализмот на крајот. Тоа е тешко прашање, но понекогаш велам дека движењето беше успешно во

ЗДИВ

деталите и неуспех во својата суштина. Бретон, Елуар и Арагон се меѓу најдобрите француски писатели во овој век; нивните книги имаат истакнати позиции на сите полици на библиотеката. Работата на Ернст, Магрит и Дали е позната, висока цена и виси видливо во музеите. Нема сомнение дека надреализмот беше културен и уметнички успех; но тоа беа токму областите од

најмала

важност за повеќето надреалисти. Нивната цел не беше да воспостават славно место за себе во аналите на уметноста и литературата, туку да го променат светот, да го трансформираат самиот живот. Ова беше нашата основна цел, но еден добар поглед наоколу е доволен доказ за нашиот неуспех.

Непотребно е да се каже дека било кој друг исход беше невозможен. Денес, местото на надреализмот во светот го гледаме како бесконечно мало. Како и самата земја, проголтана од монументални соништа, ние бевме ништо - само мала група дрски интелектуалци кои бескрајно се расправаа по кафулињата и издаваа списание; грст идеалисти, лесно поделени кога се работи за акција. А сепак, моето тригодишно престојување во возвишените - и да, хаотични - редови на движењето го промени мојот живот. Го ценам тој пристап до длабочините на јас по кој толку копнеев, кој повикува кон ирационалното, до импулсите што извираат од темната страна на душата. Надреалистите беа тие кои први го започнаа овој апел со постојана сила и храброст, со дрскост и разиграност и тврдоглава посветеност да се борат со сè што е репресивно во конвенционалната мудрост. Што се однесува до овие аспекти на движењето, не гледам ништо за отфрлање.

Всушност, дури би рекол дека повеќето надреалистички интуиции беа точни - на пример, нивниот напад на поимот работа, тој камен-темелник на буржоаската цивилизација, како нешто свето. Надреалистите беа првите кои ја открија лажноста на овој идеал, кои изјавија дека платената работа е суштински понижувачка. Во Тристана. Дон Лопе го повторува овој став кога му вели на младиот нем:

„Сиромашните работници! Најпрво ги курчат, а како тоа да не е доволно, потоа ги тепаат! Работата е проклетство, Сатурно. Велам по ѓаволите со работата што треба да ја завршите за да заработите за живот! Таквата работа не ни прави никаква чест; сè што прави е да им ги полни стомаците на свињите кои нè експлоатираат. Но, работата што ја работиш затоа што сакаш да ја работиш, затоа што си го слушнал повикот, имаш вокација - тоа е облагородувачки! Сите ние треба да можеме да работиме така. Гледај ме, Сатурно - не работам. И не ми е гајле ако ме обесат, нема да работам! Сепак, јас сум жив! Можеби живеам лошо, но барем не треба да работам за да го

сторам тоа!“ Одредени делови од говорот на Дон Лопе доаѓаат токму од Галдос; но таму каде што Галдос го критикуваше неговиот лик за неговата мрзеливост, јас го фалам.

Надреалистите

први почувствуваа дека работната етика почнала да трепери врз нејзините кревки темели. Денес, педесет години подоцна, речиси е банално да се зборува за распаѓање на вредност за која отсекогаш се мислело дека е непроменлива. Луѓето насекаде прашуваат дали навистина се родени само за да работат; тие почнуваат да замислуваат општества составени од безделници. (Франција има дури и министер за одмор во кабинетот.)

Друг траен аспект на надреализмот е моето откритие за длабокиот конфликт

помеѓу

преовладувачкиот морален код и мојот сопствен личен морал, роден од инстинкт и искуство. Сè додека не станав дел од движењето, никогаш не замислував вакво војување, но сега го гледам како неопходен услов за самиот живот. Повеќе од уметничките иновации или префинетоста на моите вкусови и идеи, аспектот на надреализмот кој ми остана тавче сите овие години е јасна и неприкосновена морална потреба. Оваа лојалност кон одреден сет на морални правила не е лесно да се одржи; постојано

доаѓа во конфликт со егоизмот, суетата, алчноста, егзибиционизмот, леснотијата и обичната заборавеност. Понекогаш сум подлегнал на искушенија и ги прекршив сопствените правила, но само, мислам, за работи од мала важност. Мојот премин низ срцето на надреалистичкото движење помогна да се зацврсти мојата решителност, што е можеби, на дното, суштинската работа.

Во мај 1968 година, повторно се најдов во Париз, проверувајќи ги локациите за снимањето на Млечниот пат. Еден ден, ненадејно наидовме на барикада составена од студенти во Латинскиот кварт, и за дваесет и четири часа Париз беше превртен наопаку. Се восхитував на работата на Маркузе и се согласив со сè што имаше да каже за потрошувачкото општество и за

очајната

потреба да го пренасочиме стерилниот и опасен тек на нашиот начин на живот. Мај 1968 година беше серија од извонредни моменти, а не и најмалку важно беше гледањето на старите надреалистички слогани насликани насекаде, слогани како „Цела моќ на имагинацијата!“ и „Забрането е да се забранува!“

Во овој момент, нашата работа на филмот беше запрена, и јас се најдов сам во Париз, како љубопитен, но непријатен турист. Не знаев што да правам со себе. Солзавецот ми лути на очите кога го преминав булеварот Сент Мишел. Имаше многу работи што едноставно не ги разбирав, како на

ЗДИВ

пример зошто демонстрантите извикуваа „Мао! Мао!“ - како навистина да бараат од Франција да усвои маоистички режим. Нормално разумните луѓе ги загубија главите, па дури и Луис Мал, многу драг пријател, стана водач на некоја акциона група. Тој го помина своето време организирајќи ги своите трупи за последниот напад, па дури и му нареди на мојот син Хуан-Луис да пука во моментот кога полицајците го свртеа аголот. (Да го послушаше, тој ќе беше единствената жртва на гилотина за време на оваа револуција.)

Градот беше исполнет со сериозна дебата, како и целосна конфузија. Секој си ја бараше својата револуција само со својот мал фенер за водич. Си реков дека ако ова се случуваше во Мексико, немаше да трае повеќе од два часа и сигурно ќе имаше неколку стотици жртви да се подигне, што е токму она што се случи, се разбира, во октомври на Плаза. de las Tres Culturas. А сепак во Париз една недела подоцна, сè се врати во нормала, а големата, за чудо бескрвна, прослава заврши.

Покрај паролите, мај 1968 година имаше и други заеднички работи со надреалистичкото движење - исти идеолошки теми, ист трепет, исти раскол и романса со илузии и истиот тежок избор помеѓу зборови и дела. Како и јас, учениците зборуваа многу, но работеа многу малку; како што би рекол Бретон, акцијата станала речиси невозможна како скандал. Но, дури и оние кои се одлучија за тероризам користеа слогани слични на оние од 1920-тите -

надреалистички гест се состои во излегување на улица, со пиштол во рака и пукање со тенџере кон толпата!“

(Симболичното значење на тероризмот има одредена привлечност за мене: идејата за уништување на целиот општествен поредок, целиот човечки вид. Од друга страна, ги презирам оние кои го користат тероризмот како политичко оружје во служба на некоја или друга кауза. - оние кои убиваат луѓе во Мадрид, на пример, со цел да го фокусираат вниманието на проблемите во Ерменија.)

Не, терористите на кои им се восхитувам се оние како Bande a Bonnot; Ги разбирам луѓето како Аскасо и Дурути кои внимателно ги избираа своите жртви, или француските анархисти на крајот на деветнаесеттиот век - сите оние, со други зборови, кои се обидоа да разнесат свет (и самите заедно со него) што изгледаше за нив недостојни за опстанок. Понекогаш има длабока бездна помеѓу реалноста и мојата имагинација - не е баш невообичаено несовпаѓање, сигурен сум; но никогаш не сум бил човек на акција. Едноставно не сум способен да ги имитирам оние луѓе на кои толку им се восхитувам.

Како фуснота на надреализмот, да додадам дека до крајот останав бли-

„Наједноставниот

зок пријател со Шарл де Ноај. Секогаш кога одев во Париз, ручавме или вечеравме заедно. На мојата последна посета, тој ме покани во домот каде што првпат ме пречека пред педесет години. Овој пат, сепак, сè се промени. Мари-Лор беше мртва, ѕидовите и полиците беа лишени од нивните богатства. Исто како и јас, и Шарл оглуве. Ние двајца јадевме сами и зборувавме многу малку.

ЗДИВ

11. АМЕРИКА

Беше 1930 година, а L’Age d’Or сè уште не беше прикажана. De Noailles

беа отсутни, но ми го дадоа клучот од нивната приватна просторија за проекции (првата за „говори“ во Париз) за да можам да имам приватна проекција за моите пријатели надреалисти. Меѓутоа, пред да започне филмот, групата одлучи да го проба барот, и набргу сите рикаа пијани, особено Тирион и Цара. На крајот, што и да било пијалок се испразнило во мијалникот, а и покрај хаосот, проекцијата била со голем успех. (Вистина, кога Де Ноај се вратија неколку дена подоцна, тие никогаш не ги спомнаа празните шишиња; сè што сакаа да знаат е како помина филмот.)

Благодарение на моите покровители, претставник од Метро-Голдвин-Мајер успеа да го види филмот и, како и многу Американци, беше воодушевен што се најде во толку добри односи со аристократијата. Потоа, тој инсистираше да поминам и да го видам во неговата канцеларија. Одбив колку што можев безобразно, но тој беше категоричен и на крајот јас неволно се согласив.

„Го видов твојот филм“, рече тој кога влегов, „и морам да ти кажам дека не ми се допадна. Не ја разбрав првата работа во врска со тоа, ако навистина сакате да знаете, но некако не можам да ја извадам од памет. Па дозволете ми да ви понудам договор. Одите во Холивуд и учите некои добри американски технички вештини. Јас ти плаќам, остануваш шест месеци, заработуваш двесте и педесет долари месечно и се што правиш е да научиш како да снимаш филм. Кога ќе го добиете, ќе видиме што можеме да направиме со вас“.

Зашеметен,

побарав четириесет и осум часа за да размислам. Таа вечер, требаше да одам на состанок во Бретон за да разговарам за моето патување во Харков со Арагон и Садул за Конгресот на интелектуалците за револуцијата; но кога им кажав на сите за предлогот на МГМ, немаа забелешки. И така, во декември 1931 година се прости од Франција и се качи на Левијатан во Авр.

Патувањето беше прекрасно, делумно поради шпанскиот комичар Тоно и неговата сопруга Леонор, кои минуваа со мене. Тоно бил ангажиран од Холивуд да работи на шпански верзии на американски филмови. Кога говорниците првпат се појавија во 1927 година, филмовите веднаш го изгубија својот меѓународен карактер; во нем филм се што требаше да напра-

вите е да ги смените насловите, но со говорни филмови мораше да ги снимате истите сцени со исто осветлување, но на различни јазици и со актери од различни земји. Ова, всушност, е една од причините поради која толку многу писатели и актери ги започнаа своите хегири во Холивуд; сите тие беа ангажирани да пишуваат сценарија и да ги пуштаат на нивните јазици.

Долго пред да пристигнам, бев заљубен во Америка. Сакав сè - стиловите и обичаите, филмовите, облакодерите, дури и полициските униформи. Поминав пет блескави денови во Algonquin во Њујорк, каде што одев следен од аргентински преведувач, бидејќи сè уште не зборував ни збор англиски. Потоа отидов со возот за Лос Анџелес со Тоно и Леонор. Додека

вртевме брзината низ земјата, Америка ми се чинеше дека е најубавото место на светот. Кога конечно стигнавме во Лос Анџелес, нè пречекаа тројца шпански писатели кои веќе беа ангажирани во студијата - Едгар Невил, Лопез Рубио и Угарте - и веднаш беа турнати во автомобил на чекање и возени до Невиловите.

„Ќе вечераш со човекот за кој ќе работиш“, ми рече Угарте по пат.

Во седум таа вечер, навистина запознав прекрасна млада жена и господин со седа коса, кој беше претставен како мој претпоставен. (Исто така, јадев авокадо за прв пат во мојот живот.) Дури кога заврши вечерата, сфатив кој е човекот - Чарли Чаплин - а убавата жена со него беше Џорџија Хејл, ѕвездата на Златната треска. Чаплин воопшто не знаеше шпански, но тврдеше дека ја обожава Шпанија, иако неговата идеја за земјата беше строго фолклорна, составена од газење со стапала и многу гази.

Следниот ден, се преселив кај Угарте на Оахурст Драјв во Беверли Хилс. Мајка ми уште еднаш ми даде пари, а првото нешто што го направив беше да купам автомобил (форд), пушка и Леика. Кога пристигнаа моите први чекови за плата, мислев дека Холивуд и Лос Анџелес воопшто се блиску до рајот.

Неколку дена по моето пристигнување, запознав продуцент-режисер по име Левин, еден од десната рака на Талберг и Френк Дејвис, кој теоретски беше задолжен за мојата кариера.

„Каде сакате да започнете? ме праша, јасно збунет од нејасните услови на мојот договор.

„Со снимање“, одговорив.

“Добро. Имаме дваесет и четири комплети. Изберете кој сакате, ќе ви добиеме пропусница, а вие можете да правите што треба да направите“.

Го избрав сетот каде Грета Гарбо снимаше филм; и, минувајќи под рака,

ЗДИВ

влегов внимателно, внимавајќи да останам настрана. Шминкерите мавтаа околу ѕвездата,

подготвувајќи

ја за крупен кадар, но и покрај мојата дис-

Гарбо ме забележа. Таа му сигнализираше на маж со мустаќи со молив, шепна нешто и пред да знам, тој стоеше пред мене и бараше да знае што мислам дека правам. Не знаев што да кажам, бидејќи едвај разбрав што рече. За кратко време се најдов себеси назад на многу.

креција

Од тој ден, останав тивко дома, никогаш не одев во студио освен да си ја подигнам платата во сабота. Во следните четири месеци никој не ме пропушти или воопшто не ме забележуваше. Одвреме-навреме се појавував - еднаш за да играм малку улога како шанкер (улогата беше направена по нарачка) во шпанската верзија на филмот, еднаш за турнеја во студио. Се сеќавам дека се восхитував на задниот дел на целата половина од бродот кој беше чудесно реконструиран во огромен базен. Сè беше подготвено за сцената на бродолом - огромни резервоари со вода беа подготвени да ја истурат својата содржина по колосалните тобогани на бродот што тапкаше во место. Бев со очи на невообичаено сложената машинерија и врвниот квалитет на

специјалните

ефекти. Во овие студија, сè изгледаше можно; да сакаа, можеа да го реконструираат универзумот.

Во текот на ова чудно време, сретнав неколку митски ликови. Обожавав да ми светат чевлите во фоајето во студиото и да ги гледам познатите фаци како минуваат. Еден ден Мек Свејн (Амброзио, како што го викаа во Шпанија)

- тој

огромен комичар со неверојатно црни очи што често играше спроти Чаплин - сар до мене, а друга вечер се најдов себеси како седам до Бен Турпин во кино . (Тој кривогледа во реалниот живот токму како што правеше на екранот.)

На крајот, сепак, бев обземен од љубопитност и отидов да го разгледам главниот сет на МГМ, каде што самиот мајстор, Луис Б. Мајер, требаше да одржи говор пред сите негови вработени. Бевме неколку стотини од нас седејќи на редови клупи и ја храневме платформата каде што големиот шеф седеше среде неговите главни соработници. Сите беа таму - секретари, техничари, актери, сценичари - и тој ден имав богојавление за Америка. Откако неколку директори одржаа говори со голем аплауз, Мајер стана на нозе и почна да зборува. Можеше да слушнеш како паѓа игла.

„Мои пријатели“, започна тој, „Тве размислуваше долго и напорно, а сега чувствувам дека можам да ви ја кажам тајната состојка во успехот и просперитетот на MGM. Тоа е навистина многу едноставна формула...“

Паднаа очекувана тишина; тензијата беше позитивно опиплива. Мајер се сврте, зеде парче креда и полека и намерно напиша на таблата со огром-

ни големи букви: СОРАБОТКА. Потоа седна на бурни диви и очигледно искрени аплаузи.

Бев покрај себе; целата сцена беше надвор од мене.

Покрај овие просветителски навлегувања во светот на киното, одев на долги возења низ земјата на воланот на мојот Форд, понекогаш и до пустината. Секој ден гледав нови лица и запознавав нови луѓе: Долорес Дел Рио, францускиот режисер Жак Фејдер. Остатокот од времето останав дома, читајќи ги весниците од моите француски пријатели од скандалот LAge d’Or во Париз.

Секоја сабота, Чаплин ја покануваше нашата мала група шпански бегалци на вечера. Всушност, често одев во неговата куќа на ридот за да играм тенис, да пливам или да користам сауна. Одвреме-навреме, Ајсенштајн поминуваше; се подготвуваше да оди во Мексико за да направи Que viva Mexico! Се сеќавам дека треперев низ Потемкин, но бев огорчен од претенциозноста на Романс сентименталниот и неговите апсурдни кадри од огромно бело пијано во полето со пченица и лебеди кои лебдат во студиото езерце.

ги чешлав кафулињата

го човекот само за да можам да му удри шамар.) Подоцна, тој тврдеше дека Романсата е навистина дело на неговиот ко-режисер Александров, неверојатна лагаго гледав како ја снима таа сцена самиот со лебедите во Биланкур. Гледајќи го во Холивуд, некако заборавив на гневот додека тој и јас разговаравме и пиевме долги, кул пијалоци покрај базенот на Чаплин.

Во студијата Парамаунт се сретнав со Јозеф фон Стернберг, кој ме покани на задниот дел додека снимаше филм што наводно се случува во Кина; Местото беше преполно со толпи статисти кои лебдеа по каналите, ги исполнуваа мостовите и се тепаа еден со друг по тесните улички. Меѓутоа, она што беше повеќе вознемирувачко беше да се види неговиот сценограф како ги позиционира камерите додека Стернберг изгледаше задоволен само да извикува „Акција!“ (Толку многу за авторите.) Всушност, повеќето од режисерите што ги гледав изгледаа малку повеќе од лакеи кои ги наддаваа студиите што ги ангажираа; тие немаа збор за тоа како треба да се сними филмот, па дури и како требаше да се уредува.

Во моите чести моменти на безделничење, се посветив на еден бизарен документ - синоптичка табела на американската кинематографија. Имаше неколку подвижни колони поставени на големо парче табла; првиот за „амбиент“ (париски, вестерн, гангстерски, воен, тропски, комичен, средновековен, итн.), вториот за „епохи“, третиот за „главните ликови“ и така натаму. Севкупно, имаше четири или пет категории, секоја со јазиче за лесно ма-

(Порано

во Монпарнас, барајќи

неврирање. Она што сакав да го направам беше да покажам дека американското кино е базирано на толку прецизни и стандардизирани линии што,

благодарение

на мојот систем, секој можеше да го предвиди основниот заплет на филмот едноставно со порамнување на даден амбиент со одредена ера, амбиент и карактер. Исто така, даде особено точни информации за судбините на хероините. Всушност, стана таква опсесија што Угарте, кој живееше горе, ја знаеше секоја комбинација со срцето.

Една вечер, продуцентот на Стернберг ме покани на скришум преглед на Dishonored, со Марлен Дитрих, шпионска приказна која беше прилично слободно адаптирана од животот на Мата Хари. Откако го оставивме Стернберг во неговата куќа, продуцентот ми рече:

„Прекрасен филм, не мислите?

„Прекрасно“, одговорив, со значителен недостаток на сладострасност.

„Каков режисер! Каков прекрасен режисер!”

„Да“.

„И каква оригинална тема!

Вознемирен, се осмелив да сугерирам дека изборот на темата на Стернберг не е точно различен; тој беше познат по тоа што своите филмови ги темелеше на евтини мелодрами.

„Како можеш да го кажеш тоа! продуцентот заплака. „Тоа е одличен филм! Воопшто нема ништо банално во врска со тоа! Боже мој, завршува со снимањето на ѕвездата! Дитрих! Пука во Дитрих! Никогаш порано не е направено!“

„Жал ми е“, одговорив, „Навистина ми е жал, но по пет минути, знаев дека ќе биде застрелана!“

“За што зборуваш?” протестираше продуцентот. „Ви велам дека тоа никогаш досега не било направено во целата историја на киното. Како можеш да кажеш дека знаеш што ќе се случи? Не биди смешен. Верувај ми, Бунуел, јавноста ќе полуди. Ова воопшто нема да им се допадне. Воопшто не!”

Беше многу возбуден, па за да го смирам, го поканив на пијачка. Откако тој се насели, отидов горе да го разбудам Угарте.

„Треба да слезеш“, му реков. „Ми требаш“.

Негодувајќи, Угарте се тетерави долу полузаспаниот, каде што го запознав со продуцентот.

„Слушај“, му реков. „Треба да се разбудиш. Се работи за филм“.

„Во ред“, одговори тој, со очите сè уште не отворени.

„Амбиент виенски. ”

“Во ред.”

„Епоха - Првата светска војна“.

“Во ред.”

„Кога ќе се отвори филмот, гледаме курва. Многу е јасно дека е курва.

Таа тркала офицер на улица, таа ...“

Угарте стана, зеваше, мавташе со раката во воздух и се врати горе во кревет.

„Не се замарај повеќе“, промрморе тој. „Тие ја пукаат на крајот“.

За време на Божиќ, Тоно и неговата сопруга приредија вечера за десетина шпански актери и сценаристи, како и за Чаплин и Џорџија Хејл. Сите донесовме подарок што требаше да чини некаде помеѓу дваесет и триесет долари, ги закачивме на дрвото и почнавме да пиеме. (И покрај забраната, се разбира, немаше недостиг од алкохол.)

Ривелс, познат актер во тоа време, ја рецитираше аграндилоквентната шпанска поема од Маркина, на слава на

војниците во Фландрија.

Како и сите патриотски прикази, тоа ми направи гадење.

им шепнав на Угарте и на актерот Пена на масата за вечера, „кога го дувам носот, тоа е сигналот да станам. Само следете ме и ќе го распарчиме тоа смешно дрво!“

Што е токму она што го направивме, иако не е лесно да се распарчи новогодишна елка. Всушност,

добивме

многу гребнатинки за некои прилично патетични резултати, па се откажавме да ги фрламе подароците на под и да ги газиме. Собата беше апсолутно тивка; сите зјапаа во нас со отворени усти.

„Луис“, конечно рече сопругата на Тоно. „Тоа беше непростливо“.

одговорив. „Воопшто не беше непростливо. Тоа беше субверзивно“.

Следното утро осамна со вкусна случајност, напис во весникот за еден човек во Берлин кој се обидел да распарчи новогодишна елка среде полноќната миса.

На новогодишната ноќ, Чаплин — човек што простува — уште еднаш не покани во неговата куќа, каде најдовме уште едно дрво украсено со сосема нови подароци. Пред да седнеме да јадеме, ме тргна на страна.

„Бидејќи многу сакаш да кинеш дрвја, Бунуел“, ми рече тој, „зошто не го

„Слушајте“,

„Напротив“,

завршиш тоа сега, за да не нѐ вознемируваат за време на вечерата?

Јас му одговорив дека навистина немам ништо против дрвјата, но дека не можам да го поднесам видот на нагласен патриотизам што го слушнав таа вечер.

Тоа беше година на City Lights. Ги видов брзањата еден ден и ја најдов сцената каде Чаплин бескрајно го голта свирчето, но ја задржав устата затворена. Невил се согласи со мене, но тој зборуваше, а Чаплин подоцна направи некои опсежни намалувања. Интересно, се чинеше дека немаше самодоверба и имаше доста проблеми со донесувањето одлуки. Имал и чудни работни навики, меѓу кои и компонирањето на музиката за неговите филмови додека спие. Постави комплициран уред за снимање покрај својот кревет и се будеше на половина пат, потпевнуваше неколку решетки и се враќаше на спиење. Тој на тој начин ја составил целината „La Violetera“, плагијат што му донесе многу скапо судење.

Освен што простуваше, тој беше и дарежлив човек и одржа неколку проекции на Un Chien andalou во неговата куќа. Се сеќавам на првиот пат. Филмот едвај започна кога слушнавме силен шум зад нас и се свртевме за да го видиме кинескиот мајордомо на Чаплин, кој управуваше со проекторот, рамно на подот во несвестица. (Многу подоцна, Карлос Саура ми кажа дека кога Џералдин Чаплин била мало девојче,

нејзиниот

татко ја плашел опишувајќи одредени сцени од мојот филм.)

Друг пријател беше Томас Килпатрик. Тој беше сценарист и еден од асистентите на Френк Дејвис, а по некое чудо зборуваше

беспрекорно

шпански.

„Талберг сака да одиш да ја видиш Лили Дамита како брза“, ми рече еден ден. „Тој сака да знае дали таа има акцент на шпански“.

„Не сум тука како Шпанец“, одговорив. „Тука сум како Французин. И уште повеќе, кажи му на Талберг дека не го губам времето слушајќи ги жените кои спијат наоколу!“

Јасно е дека дојде моето време. Следниот ден отидов во студијата и дадов оставка. МГМ љубезно ми напиша елегантно писмо во кое ме уверуваа дека долго ќе го паметат мојот престој во Холивуд. Денес, кога ќе се сетам на овој период од мојот живот - мирисите на пролетта во Кањонот Лорел, италијанскиот ресторан во кој пиевме вино камуфлирано во шолји за кафе, полицајците кои еднаш го запреа мојот автомобил затоа што мислеа дека превезувам алкохол и потоа го придружуваа јас до вратата затоа што бев изгубен, моите пријатели Френк Дејвис и Килпатрик - кога ќе се сетам на тој чуден начин на живот, калифорниската жештина, американската наивност,

сè уште ги имам истите добри, топли чувства како тогаш. Моето единствено вистинско жалење беше што никогаш не стигнав до

полинезиските острови, кои во тоа време беа мојата идеја за Ел Дорадо. Отсекогаш сакав да одам, но секогаш се појавуваше нешто за да го спречи тоа. Еднаш морав да го одложам патувањето затоа што се заљубив (платонски, како и обично) во пријателка на Лаја Лис; друг пат, Бретон ја направи мојата астролошка карта и најави дека ќе умрам или од мешање во лекови или во некое далечно море. Затоа, наместо тоа, се вратив со возот за Њујорк, каде што поминав десет прекрасни денови - тоа беше најславниот период на спикерите - пред да заминам на Лафајет за Франција.

Имаше неколку француски актери кои се враќаа во Европа на истиот брод, како и еден англиски бизнисмен со љубопитното име на г-дин вујко, кој водеше фабрика за капи во Мексико Сити и кој беше доволно љубезен да ми служи како преведувач. Севкупно, бевме жива група, со оглед на фактот дека се собиравме секое утро во единаесет во барот. За среќа, моите надреалистички афинитети сè уште беа доволно силни, дури и по толку време во Лос Анџелес, за да предизвикаат помал скандал на бродот. Една вечер, за време на забавата во големата сала за да го прослави роденденот на капетанот, оркестарот почна да свири „The Star-Spangled Banner“. Сите станаа, се разбира, освен мене. по првите две мерки, се наведнав наназад и ги стави нозете на масата. Во тој момент, еден млад човек се приближи

ми кажа несигурно дека моето однесување е несовесно, на што му одговорив дека ништо не е понесовесно од националните химни. Некое време се разменувавме со навреди, додека тој неизлезе, длабоко навреден.

Половина час подоцна тој се врати и полн со извинување, но, тврдоглав како и секогаш, одбив да му подадам рака. (Кога пристигнав во Париз, гордо им ја раскажав мојата приказна на моите пријатели надреалисти; денес изгледа срамно детско, се разбира - иако надреалистите тоа го сакаа.)

За време на вкрстувањето, имав и чудна „сентиментална авантура“, уште еднаш совршено чесна (долги, долги прошетки на палубата), со осумнаесетгодишна Американка која одлучила дека ќе се заљуби во мене. Тргнуваше сама на стандардната европска турнеја, но несомнено потекнуваше од семејство на милионери, бидејќи на пристаништето ја чекаа Ролс и шофер. Првиот ден надвор, таа ме одведе во нејзината кабина за да ми покаже слика на згоден млад човек во златна рамка.

„Тоа е мојот вереник“, ме извести таа. „Ќе се венчаме кога ќе се вратам“.

Три дена подоцна, пред да го напуштиме бродот, повторно отидов во

ЗДИВ

нејзината кабина и видов дека сликата е искината на парчиња.

„Твоја вина е“, едноставно рече таа.

Не реков ништо, не сакајќи да ја оцрнам несериозната фантазија на

премногу слаба Американка на нејзиното прво патување во Европа. (Непотребно е да се каже, штом таа возеше со нејзините ролни, никогаш повеќе не ја видов.)

До моментот кога пристигнав во Париз и повторно се видов со Жана, немав ниту денар на моето име. Нејзиното семејство ми позајми доволно пари за да ми дозволи да се вратам во Шпанија, а јас пристигнав во Мадрид во април 1930 година.

12.

ШПАНИЈА И ФРАНЦИЈА (1931-1936)

пуч што ја воспостави шпанската република беше дочекан со див ентузијазам, но по заминувањето на кралот, прославата отстапи место на нелагодност, а потоа и на длабока вознемиреност. Во текот на петте години пред Граѓанската војна, живеев во стан на улицата Паскал во Париз и заработував за живот синхронизирајќи ги сликите на Парамаунт; од 1934 година, сепак, живеев во Мадрид.

Бескрвниот

Никогаш не сум бил еден од оние луѓе кои патуваат заради задоволство од патувањето. И покрај она што изгледа како раширена манија за трчање по светот, јас самиот немам никаква љубопитност за странските земји. (Од друга страна, сакам да се враќам на места каде што сум бил, места полни со спомени и да престојувам таму долго време.) Викомт де Ноај имаа девер, принцот де Лињ, потомок на старо и славно белгиско семејство. Кога Де Ноај дозна дека имам страст за Полинезија, тој претпостави дека имам скитничка крв во моите вени и ми предложи да го придружувам на експедиција низ субсахара Африка, организирана од принцот, кој тогаш беше генерален гувернер. на белгиско Конго. Требаше да бидат вклучени неколку стотици луѓе, пред се антрополози, географи и зоолози, кои ќе патуваат од Дакар до Џибути; и Де Ноајс почувствува дека можеби би сакал да направам документарен филм за патувањето. Ќе надвладее строга воена дисциплина, ме увери тој. На пример, нема да се пуши додека сте на пат. Од друга страна, можев слободно да снимам што ми се допаѓа. Никој не можеше да побара повеќе, но некако не можев да се натерам да прифатам; Едноставно не бев толку заинтересиран за Африка. (Разговарав со Мишел Леирис за тоа, и тој отиде на мое место, враќајќи го својот фантом L’Afrique.)

До 1932 година, кога Арагон, Садул, Уник и Максим Александре го напуштија движењето за да се приклучат на Комунистичката партија, јас останав активен во надреалистичката група. Иако бев симпатизер на комунизмот и припаѓав на Здружението на писатели и уметници за револуцијата, никогаш не се приклучив на партијата, најмногу затоа што не сакав долги состаноци. Нетрпелив по природа, не можев да ги поднесам сите правила на редот, бескрајните дебати и менталитетот на „клетката“. Бретон се чувствуваше исто; како и сите надреалисти, тој исто така флертуваше со партијата бидејќи таа претставуваше реална можност за револуција. , но тој се откажа кога од него беше побарано, на неговиот прв состанок, да состави целосно документиран извештај за индустријата за ископување јаглен во

Италија.

„Извештај за нешто што можам да го разберам, добро“, рече тажно. „Но . . . јаглен?”

За време на состанокот на странски работници одржан во предградијата на Париз во Монтреј-со-Боа во 1932 година, се најдов во иста просторија

со Касанелас, еден од наводните атентатори на премиерот Дато. Тој побегнал во Русија, станал полковник во Црвената армија и сега бил во Париз, тајно. Средбата беше бескрајна и ми беше многу досадно, па станав да заминам.

„Ако одиш сега“, ми вика еден од говорниците, „и ако Казанелас биде уапсен, ќе знаеме дека ти си предавникот!“

Брзо се вратив кај мене и седнав. (Казанелас подоцна беше убиен во несреќа со мотор во близина на Барселона, пред почетокот на Граѓанската војна.)

Да бидам искрен, не беше само политичкото несогласување меѓу надреалистите што ми го олади жарот за движењето, туку и нивниот зголемен снобизам, нивната чудна привлечност кон аристократијата. Се сеќавам на моето чудење кога ги видов големите фотографии на Бретон и Елуар истакнати во излогот на една книжарница на булеварот Распаил, кога излезе зачнувањето L’lmmaculee. Кога го преиспитав, тие тврдеа дека имаат право да ја објавуваат

својата

работа на кој било начин што сакаат.

Покрај тоа, не бев премногу среќен со надреалистичкото списание Mino¬taure, кое стануваше сè помазно и буржоаско. Во одреден временски период, постепено престанав да одам на состаноци додека конечно не ја напуштив групата едноставно како што и се придружив. Меѓутоа, на лично ниво, ги задржав моите стари пријателства. Сега, се разбира, останавме многу малку - Арагон, Дали, Андре Масон, Тирион, Џоан Миро.

Неколку дена во 1933 година, бев зафатен со еден филмски проект, руска продукција на Гидовиот Ватикан Swindle (Les Caves du Vatican). Арагон и Пол Вајлан-Кутиер, прекрасен човек кој ме посетуваше на улицата Паскал придружуван од двајца цивили кои чекореа горе-долу по улицата под мојот прозорец, го поставија распоредот. Гид ми кажа колку е поласкан што советската влада ја избрала неговата книга, но наеднаш Русите се предомислиле и се повлекле. Бев разочаран, но не долго, бидејќи наскоро требаше да снимам уште еден свој филм.

Овој пат, сепак, снимањето беше во Шпанија. Во Естремадура, помеѓу Касерес и Саламанка, се наоѓа пуст планински регион населен само со камења, грмушки и кози. Некогаш, високите висорамнини на Лас Хурдес биле

населени од бандити и од Евреи кои избегале од инквизицијата. Само што прочитав книга за регионот, напишана од директорот на Францускиот институт во Мадрид и бев

фасциниран

од неа. Назад во Сарагоса, разговарав со Санчез Вентура и Рам6н Ацин за можноста да се направи документарен филм.

„Додека не ви кажам што“, рече Ачин. „Ако добија на лотарија, јас ќе ги вложам парите!“

Секако, два месеци подоцна, тој победи - и го одржа зборот. Тој беше посветен анархист кој на работниците им предаваше уметност ноќе. (Кога започна Граѓанската војна, екстремно десничарска група пристигна во Хуеска, целосно вооружена, за да го уапси. Тој успеа некако да се одлепи, па ја уапсија неговата сопруга и најавија дека ќе ја погубат доколку Ацин не се предаде. Тој се предаде следниот ден, а фашистите ги застрелаа и двајцата.)

Кога бев подготвен да почнам со снимањето, го замолив Пјер Уник да дојде од Париз и да ми биде помошник. Ели Лотар беше мојот снимател, на машина што требаше да ја позајмиме од Ив Алегрет. Бидејќи имавме само дваесет илјади пезети, моравме сето тоа да го направиме за еден месец. Четири илјади отидоа на половен Fiat, кој сам го поправав секој пат кога се расипуваше. Престојувавме во еден спартански хотел со десет соби, кој беше изграден во обессветениот манастир наречен Лас Батуекас и кој беше празен откако Мендизабал ги објави своите антиклерикални закони во деветнаесеттиот век. Секое утро пред зори тргнувавме на снимањето, возевме два часа во автомобилот, а потоа продолживме пешки, носејќи ја опремата на грб.

Тие немилосрдни планини ме фасцинираа, како и сиромаштијата и интелигенцијата на нивните жители. Бев изненаден од нивната жестока приврзаност кон оваа стерилна земја, оваа „без леб“ земја.Всушност, свеж леб беше речиси нечуен, освен кога некој ќе донесе сушен леб од Андалузија.

Нашиот буџет истече последниот ден од снимањето, а монтажата ја направив сам, на кујнската маса во Мадрид. Бидејќи немавме Movi¬ola, го погледнав филмот преку лупа и ги споив сегментите најдобро што можев. Некоја добра снимка мора да била фрлена во ѓубре едноставно затоа што не можев да ја видам јасно! Првата проекција се одржа во „Сине де ла Пренса“, каде што, бидејќи беше нем филм, сам го раскажав на микрофон. Размислувајќи за неговата инвестиција, Ацин постојано ме притискаше да направам малку публицитет, па решивме да одржиме приватно шоу за Маранон, еминентен научник и претседател на управниот совет на Лас Хурдес. Во исто време, моќните десничарски сили вршеа притисок врз младата Ре-

ЗДИВ

публика. Секој изминат ден носеше вести за уште еден пресврт, уште еден „инцидент“, како што некои од Фалангистите на Примо де Ривера пукаа врз новинарите што го продаваа Мундо Обреро (Работничкиот свет). Беше јасно

дека сме на работ на долг и крвав период .

Поради престижната позиција на Марафион, бевме сигурни дека тој

помогне да се добие потребното овластување за дистрибуција на филмот, кој, се разбира, беше цензуриран. За жал, неговите реакции не можеа да бидат понегативни.

„Зошто сакаш на сите да им ги покажеш сите тие грди работи?“, праша тој. „Не е толку лошо, знаеш. Сум видел колички полни со пченица во Лас Хурдес. Зошто не покажеш нешто убаво, како народни ора?“

Непотребно е да се каже дека филмот никогаш не бил прикажан. Уште повеќе, како што веднаш му кажав на Маранон, тие познати колички со пченица поминуваа само по патот долу, на пат кон Гранадила, па дури и тогаш беа прилично ретки. Што се однесува до народните ора, оние банални изрази на погрешно поставен национализам, Лас Хурдес ги немаше.

Две години подоцна, шпанската амбасада во Париз ми даде пари за да додадам звук на филмот. Пјер Браунбергер ги купи правата за дистрибуција, во добро или во лошо, и успеа да ме плати на парчиња, иако еднаш мораше да се закани дека ќе ја скрши машината за пишување на својата секретарка со чекан за да го добие дури и тоа. Беше потребно долго време, но на крајот успеав да ја вратам инвестицијата на Рамон Ацин. Меѓутоа, поради неговата прерана смрт, парите отидоа кај неговите ќерки.

Кога републиканските трупи, поддржани од анархистичката колона на Дурути, го окупираа Квинто, мојот пријател Мантекон, гувернерот на Араг6н, најде досие со моето име на него во досиејата на цивилната гарда. Во него ме опишуваа како озлогласено развратен, зависник од морфиум и автор на тој грозоморен филм, тоа злосторство против државата, Лас Хурдес. Ако можев да ме најдат, се вели во белешката, веднаш требаше да ме предадат во Фалангата, каде што ќе ги добијам своите праведни пустини.

Спротивно на тоа, се сеќавам на времето кога го прикажував филмот на публиката од работници, на барање на Жак Дорио, комунистичкиот градоначалник. Четири-пет работници доселеници од областа беа во театарот, а кога налетав на еден од нив подоцна, при посетата на тие сушни планини, тој ме поздрави со голем ентузијазам. (Точно е дека мажите од Лас Хурдас често заминуваа, но секогаш се враќаа во својата родна земја.)

Во средината на оваа пустелија се наоѓа малиот рај на Лас Батуекас, осумнаесет мали испосници кои се издигнуваат од карпите и се групирани

околу руинирана црква (која оттогаш е обновена). Некогаш, пред наредбата за протерување на Мендизабал, секој пустиник заѕвони на полноќ како доказ дека е буден и бдее над градот. Најдобриот зеленчук во светот расте во неговите мали градини; има мелница за маслиново масло, една за пченица, па дури и фонтана со минерална вода. Додека го снимав филмот, единствените луѓе таму беа еден стар монах и неговиот слуга, но на ѕидовите на пештерите имаше цртежи од кози и кошници. За малку ќе го купив Лас Батуекас во 1936 година за најниската цена од сто и педесет илјади пезети. Сè беше договорено со сопственикот, кој живееше во Саламанка, иако тој веќе преговараше со група калуѓерки од Светото срце; но додека тие сакаа да платат на рата, јас нудев готовина. Бевме скоро подготвени да потпишеме кога изби Граѓанската војна и сите такви трансакции едноставно станаа ирелевантни. Да станав земјопоседник и да ме најдеше избувнувањето на војната во Саламанка (кој беше еден од првите градови што падна во рацете на фашистите), сигурно ќе бев погубен. (Иронично, Франко

изгради патишта и училишта во обид да внесе нов живот во оваа заедница во умирање.) Дури во 1960-тите се вратив во Лас Батуекас. Манастирот бил окупиран од Кармелитите, а знакот на вратата гласел: „Патник, ако те мачи совеста, чукни и ќе отвориме. Нема жени“.

Бев со Фернандо Реј во тоа време, и тој затропа - поточно заѕвони. Домофон одговорил, вратата се отворила и се појавил

специјалист.

Кога му го кажавме нашиот проблем, тој ни даде толку разумен совет што не можев да одолеам да му дадам реплика на еден од монасите во „Фантомот на слободата“. „Ако секој секој ден му се молеше на Свети Јосиф“, рече тој спокојно, „се ќе беше добро“.

На почетокот на 1934 год., се омажив во градското собрание на дваесеттиот арондисман во Париз. Му забранив на семејството на жена ми да присуствува. Наши сведоци беа Хернандо и Лулу Вајнс и странец што го собравме на улица. По ручекот во Кошон де Лаит во близина на Одон, се поздравив со Жана, накратко влегов во Арагон и Садул и тргнав со возот за Мадрид.

Додека ги синхронизирав филмовите на Парамаунт во Париз со мојот пријател Клаудио де ла Торе (под раководство на сопругот на Марлен Дитрих), направив прилично малку напредок со мојот англиски јазик; и кога го напуштив Парамаунт, отидов да работам за Warner Brothers, надгледувајќи ја нивната синхронизација во Мадрид. Се задржав на тоа околу десет месеци; тоа беше лесна работа со добра плата, и некако никогаш навистина не размислував да снимам друг филм. Комерцијалните филмови не до-

ЗДИВ

аѓаа предвид, но ништо не ме спречуваше да продуцирам туѓи филмови. И така станав продуцент, баран, а понекогаш и прилично сомнителен. Кога го запознав Рикардо

Ургоити,

продуцент на високо комерцијални

филмови,

предложив партнерство. Тој се насмеа, но кога му кажав дека можам да смислам сто и педесет илјади пезети - половина буџет, што мајка ми беше подготвена да ми го позајми - тој престана да се смее и се ракувавме. Имав само еден услов: моето име да не стои во кредитите.

Нашиот прв проект беше адаптација на драмата на Арничес наречена Дон Квинтин ел Амаргао, која се покажа како огромен комерцијален успех. (Со заработката купив две илјади квадратни метри земја во Мадрид.) Претставата зборува за арогантен и огорчен човек, амаргао, кого сите го загрозуваат и го плашат. Тој ја напушта својата ќерка во морнарска кабина покрај патот, а дваесет години подоцна одеднаш тргнува да ја најде. Има една убава драматична сцена што се одвива во кафуле каде што Дон Квинтин седи на маса со неколку пријатели, а неговата ќерка (која тој не ја препознава, се разбира) седи на друга маса со нејзиниот сопруг. Дон Квинтин јаде маслинка и ја фрла јамата, што случајно ја удира ќерката во окото. Без збор, парот станува и заминува. Додека пријателите на Дон Квинтин му честитаат за неговото храброст, сопругот повторно се појавува, маршира до неговата маса и го принудува да ја проголта јамата.

Подоцна, Дон Квинтин го чешла градот за младиот човек, барајќи одмазда. На крајот, додека снимавме многу мелодраматичен судир меѓу таткото и ќерката, се сеќавам дека ѝ викнав на Ана-Марфа Кустодио, ѕвездата: „Треба да внесеш повеќе сентиментални срања во сето ова!“

„За доброто на небото“, извика таа. „Како може некој да работи сериозно со вас“.

Втората продукција, која исто така беше голем комерцијален успех, беше ужасната музичка мелодрама со наслов La hija de Juan Simon. Анџелило, кој беше најпопуларниот фламенко пејач во Шпанија, ја играше главната машка улога; женската ѕвезда беше почетник по име Кармен Амаја, млада циганка која стана позната фламенко танчерка. (Мојата трета продукција, Quien me quiere a mi?, беше мојот единствен комерцијален неуспех и прилично лош.)

Меѓутоа, ова беа чудни времиња. Се сеќавам на една вечер кога Гименез Кабаљеро, уредникот на La Gaceta Literaria, одржа банкет во чест на Вале Инклан. Имаше триесетина гости, меѓу кои и Алберти и Хинохоса. На крајот од вечерата, од нас беше побарано да кажеме неколку зборови.

„Синоќа, додека спиев“, почнав, „одеднаш почувствував дека нешто ме

чеша. Кога го вклучив светлото, сфатив дека ползам со малите Вале Инданс!“

Алберти и Хинохоса зборуваа исто толку љубезно, но, љубопитно, немаше протести. Нашите говори беа примени во целосна тишина. Кога налетав на Вале Инклан на Calle d’Alcala следниот ден, тој ја подигна капата и ме поздрави многу пријателски, како ништо да не се случило.

Во Мадрид работев во канцеларија на Гран Виа и живеев во стан со седум соби со мојата сопруга Жана и нашиот малороден син Хуан-Луис. Иронично, бидејќи Републиката усвои крајно либерален устав, десното крило можеше легално да ја добие власта. Меѓутоа, во 1935 година, новите избори ја вратија моќта на левицата - на Народниот фронт и на луѓето како Прието, Ларго Кабалеро и Азана. Како премиер, Азана мораше да се справи со сè поконфронтирачкото работничко движење. По озлогласената репресија во 1934 година на народното востание познато како Астуриски бунт, кое беше предводено од десното крило со помош на шпанската армија со своите пиштоли и авиони, Азаха конечно мораше да им нареди на своите трупи да пукаат врз луѓето, и покрај фактот дека бил левичар. Во градот наречен Casas Viejas во Андалузија, работниците фрлиле барикади и биле нападнати од полицијата, која употребила гранати. Многу

бунтовници

беа убиени во битката, а потоа десничарските полемичари почнаа да ја нарекуваат Азана „убиецот на Касас Виехас“.

Во оваа клима на постојани и насилни штрајкови, на напади од двете страни, на палење цркви (се чини дека народот инстинктивно почнува со својот вековен непријател), го контактирав Жан Гремилон и му предложив да дојде во Мадрид и да работи со мене на комедија за војската наречена Centinela alert. Го запознав Гремилон во Париз и знаев колку ја сака Шпанија; всушност, тој веќе имаше снимено еден филм овде. Тој ја прифати мојата понуда, под услов да нема писмен договор меѓу нас, што беше во ред со мене, бидејќи ниту јас никогаш не потпишав договори. Режирав неколку сцени на негово место, како и мојот пријател Угарте, во деновите кога Гремилон не сакаше да стане од кревет. За време на снимањето, ситуацијата во Шпанија стануваше постојано поочајна. Во последните месеци пред војната, воздухот не можеше да се дише; токму додека се подготвувавме да снимаме сцена во црква, таа изгоре до темел; и додека уредувавме, пушки експлодираа насекаде околу нас. Филмот беше објавен во средината на војната и беше многу успешен; но, точно на формата, не заработив пари за тоа. Ургоити беше воодушевен од нашата соработка и предложи други проекти; Сè на сè, требаше да направиме осумнаесет филмови заедно и веќе размислував за некои адаптации на делото на Галдос. Неплодни планови, како и многу други. Настаните што ја разурнуваа Европа ќе ме оддалечат

ЗДИВ

од киното многу години. 13. ЗА ЉУБОВТА И ВРСКИТЕ

1920-тите, додека живеев во Резиденсија, имаше чудно самоубиство во Мадрид што ме фасцинираше со години.

Во населбата Аманиел, студент и неговата млада свршеница се самоубиле во градина во ресторан. Беше познато дека се страсно заљубени; нивните семејства беа во одлични односи меѓу себе; а кога била извршена обдукција на девојчето било констатирано дека е девица.

На површината, тогаш, се чинеше дека нема никакви пречки; всушност, „љубовниците Аманиел“ правеа свадбени планови во моментот на нивната смрт. Па зошто двојното самоубиство? Сè уште го немам одговорот, освен дека можеби навистина страсна љубов, возвишена љубов која достигна одредено врвот на интензитетот е едноставно некомпатибилен со самиот живот. Можеби е преголем, премоќен. Можеби може да постои само во смртта. Како дете чувствував интензивна љубов, разведена од секаква сексуална привлечност, и за момчиња и за девојчиња. Како што велеше Лорка, „Mi alma nina у nino“ - имам андрогина душа. Тоа беа чисто платонски чувства; Сакав како што жесток монах би ја сакал Дева Марија. Самата идеја да допрам женски пол или гради, или да го почувствувам нејзиниот јазик против мојот, ме одби.

Овие платонски афери траеја до моето крштевање во традиционалниот бордел во Сарагоса, но овие платонски чувства никогаш не ѝ отстапија целосно на сексуалната желба. Многупати сум се заљубил во жени, но одржував совршено чисти односи со нив. Од друга страна, од четиринаесетгодишна возраст до последните неколку години, мојата сексуална желба остана моќна, посилна дури и од гладот и обично многу потешко да се задоволи. Штом ќе седнам во железнички вагон, на пример, еротските слики ми го исполнија умот. Сè што можев да направам е да потклекнам, за потоа да ги најдам уште таму, а понекогаш и посилни.

Кога растевме, инстинктивно не ги сакавме хомосексуалците, како што сугерираше мојот одговор на инсинуациите за Лорка. Еднаш дури и го глумев агентот-провокатор во јавен писоар во Мадрид, улога која одназад изгледа апсурдна и непријатна. Додека моите групи чекаа надвор, влегов во кабината и почнав да мамкам кој беше внатре. Една вечер, еден човек одговори; Истрчав надвор и во моментот кога тој излезе, му дадовме толпање. Во тоа време во Шпанија хомосексуалноста беше нешто темно и тајно.

Дури и во Мадрид знаевме само за три или четири „официјални“

педерасти. Еден од нив беше маркиз кој го сретнав еден ден додека чекав трамвај.

Се обложив со еден мој пријател дека можам да заработам дваесет и пет пезети. за пет минути, па отидов кај него, трепнав со трепките и почнав да зборувам.

Направивме

планови да се сретнеме следниот ден на пијачка, и кога навестив дека сум многу млад и дека училишните книги се многу скапи. , ми даде дваесет и пет пезети. Се разбира, не отидов на рандеву, но една недела подоцна, кога повторно налетав на него во истиот трамвај, му покажав прст.

Поради многу причини - мојата плашливост, за почеток - повеќето жени што ги привлекував се држеа на дистанца. Несомнено, имаше многу кои едноставно не ме сметаа за неодолива; но, од друга страна, една од понепријатните ситуации во животот е да ве гони некој што не ви се допаѓа. Ми се има случено повеќе од еднаш, и тоа е многу непријатно; Отсекогаш претпочитав да сакам отколку да бидам сакан.

Се сеќавам на една афера во Мадрид, кога бев продуцент. Отсекогаш сум ги презирал филмските магнати кои ја користат нивната моќ да заведат млади аспирантни актерки, но и јас се најдов во оваа ситуација, на многу засрамување. Во 1935 година, запознав многу убава млада актерка која ќе ја наречам Пепита. Таа имаше најмногу

осумнаесет години, а јас се заљубив во неа. Очигледно невина, таа живеела со мајка си во мал стан. Почнавме да се гледаме повремено - пикник во планините, танц во Бомбила во близина на Манзанарес - но нашата врска остана апсолутно чиста. Бев двојно постар од неа и, иако очајно заљубена (или можеби затоа што бев заљубена), ја почитував. Така ја држев за рака, ја гушкав, често ја бакнував во образот; но и покрај мојата желба останавме во платонски услови цело лето.

Еден ден пред да тргнеме на екскурзија, наутро дојде да ме види еден мој пријател од филмската дејност, низок и целосно незабележителен човек, но со репутација на прилично гребло.

„Дали утре ќе одиш на планина со Пепита? Тој одеднаш праша, среде деловен разговор.

“Како знаеше?” извикав.

„Утрово бевме во кревет заедно и таа ми кажа“. “Ова утро?”

„Да. Кај неа. Заминав околу девет часот, а таа ми рече дека не може да ме види утре бидејќи оди некаде со тебе“.

Бев занемена. Очигледно дојде само да ми ја каже веста, но не можев да верувам.

„Невозможно“, протестирав. „Таа живее со нејзината мајка!

ЗДИВ

„Кој спие во друга соба“, мирно одговори.

„И јас мислев дека е девица! стенкав.

„Да“, рамномерно одговори тој. „Знам“.

Пепита падна до тоа попладне и, без да откријам ништо од мојата утринска средба со нејзиниот љубовник, ѝ дадов понуда.

„Слушај, Пепита“, почнав, „Имам предлог за тебе. Ми се допаѓаш многу и сакам да ми бидеш љубовница. Ќе ти давам две илјади пезети месечно, можеш да продолжиш да живееш со мајка ти, но водиш љубов само со мене. Дали е тоа договор?“

Изгледаше изненадена, но доволно спремно прифати. И помогнав да се соблече со облеката и ја држев гола во раце само за да се најдам парализирана од нервоза. Предложив да одиме да танцуваме; таа повторно се облече и влеговме во мојот автомобил, но наместо да одам во Бомбија, јас излегов од Мадрид. На два километри од Пуерта де Иеро, застанав и ја натерав да излезе.

„Пепита“, реков, „Знам дека спиеш со други мажи. Нема смисла да го негираш тоа, па ајде да се збогуваме токму овде“.

Се свртев и се упатив назад кон градот, оставајќи ја Пепира сама да се грижи. После тоа, сè уште ја гледав често во студио, но никогаш не разговаравме. И така дојде крајот на мојата неуспешна љубовна врска, иако сè уште вцрвенувам кога ќе помислам како се однесував.

Кога бевме млади, љубовта изгледаше доволно моќна за да ги промени нашите животи. Сексуалната желба одеше рака под рака со чувствата на интимност, освојување и споделување, што нè издигна над секојдневните грижи и нè натера да се чувствуваме способни за големи нешта. Денес, ако можам да верувам во она што го велат луѓето, љубовта е како верата. Стекнал одредена тенденција да исчезне, барем во некои кругови. Изгледа дека многу луѓе го сметаат за историски феномен, еден вид културна илузија. Се проучува и анализира и, секаде каде што е можно, се лекува.

Протестирам. Не бевме жртви на илузија. Колку и да звучи чудно овие денови, ние навистина сакавме.

14. ГРАЃАНСКАТА ВОЈНА (1936-1939)

Во јули 1936 година, Франко пристигна во Шпанија со своите марокански трупи и цврстата намера да ја урне Републиката и повторно да воспостави „ред“. Мојата сопруга и синот се вратија во Париз претходниот месец, а јас бев сам во Мадрид. Рано едно утро, се разбудив од серија експлозии и топовски оган; републикански авион ја бомбардираше армиската касарна во Монтана.

Во тоа време, сите касарни во Шпанија беа полни со војници. Група фалангисти се навлезе во Монтана и пукаше од неговите прозорци веќе неколку дена, ранувајќи многу цивили. Утрото на 18 јули, групи работници, вооружени и поддржани од републиканските јуришни трупи на Азана, ја нападнаа касарната. Се беше готово до десет часот, бунтовничките офицери и фалангистите беа егзекутирани. Војната беше започната.

Беше тешко да се поверува. Слушајќи го далечниот оган од митралезот од мојот балкон, гледав топови од Шнајдер како минува низ улицата долу, влечен од неколку работници и некои цигани. Револуцијата што ја чувствувавме како собира сила толку многу години, и која јас лично толку жестоко ја посакував, сега минуваше пред моите очи. Се што чувствував беше шок. Две недели подоцна, Ели Фор, познатиот историчар на уметност и жесток поддржувач на републиканската кауза, дојде во Мадрид на неколку дена. Отидов да го посетам едно утро во неговиот хотел и сè уште можам да го видам како стои на прозорецот во неговата долга долна облека, ги гледа демонстрациите на улицата долу и плаче пред очите на луѓето во раце. Еден ден, гледавме стотина селани како маршираат, четворица настрана, некои вооружени со ловечки пушки и револвери, некои со српови и вили. Во очигледен напор за дисциплина, тие многу напорно се обидуваа да маршираат во чекор. И јас и Форе плачевме.

Се чинеше дека ништо не може да ја победи толку длабоко вкоренетата популарна сила, но радоста и ентузијазмот што ги обоија тие рани денови набрзо отстапија место за расправии, неорганизираност и неизвесностсето тоа траеше до ноември 1936 година, кога ефикасен и дисциплиниран републиканец почна да се појавува организација. Не тврдам дека пишувам сериозен извештај за длабокиот удар што ја зафати мојата земја во 1936 година. Јас не сум историчар и секако не сум непристрасен. Можам само да се обидам да опишам што видов и што се сеќавам. Во исто време, тие први месеци во Мадрид ги гледам многу јасно. Теоретски, градот сè уште бил во рацете на републиканците, но Франко веќе стигнал до Толедо, откако ги

окупирал другите градови како Саламанка и Бургос. Во Мадрид постојано имаше снајперисти од страна на фашистичките симпатизери. Свештениците и богатите земјопоседници - со други зборови, оние со конзервативна наклонетост, за кои претпоставувавме дека ќе ја поддржат Фалангата - беа во постојана опасност да бидат погубени од републиканците. Во моментот кога започнаа борбите, анархистите ги ослободија сите политички затвореници и веднаш ги вклучија во редовите на Националната Конфедерација де Трабајо, која беше под директна контрола на анархистичката федерација. Одредени членови на оваа федерација беа такви екстремисти што самото присуство на религиозна икона во нечија соба водеше автоматски до Каса Кампо, јавниот парк на периферијата на градот каде што се извршија егзекуциите. На луѓето кои беа уапсени ноќе секогаш им се кажуваше дека ќе „прошетаат малку“.

Препорачливо е да се користи интимната форма на обраќање „ту“ за секого и да се додаде енергичен придружник секогаш кога ќе разговарате со анархист или со комунист. Повеќето автомобили носеа неколку душеци врзани за покривот како заштита од

Беше опасно дури и да ја подадеш раката за да сигнализираш пресврт; бидејќи гестот може да се протолкува како фашистички поздрав и да добиете брз истрел од огнено оружје. Сеноритосите, синовите на „добрите“

семејства, носеа стари капи и валкани алишта за да изгледаат колку што можат повеќе како работници, додека од другата страна Комунистичката партија им препорача на работниците да носат бели кошули и вратоврски.

Онтанон, кој беше мој пријател и познат илустратор, ми кажа за апсењето на Саенз де Хередија, режисер кој работеше за мене на La hija de Juan Simon и Quien me quiere a mi? Саенз, првиот братучед на Примо де Ривера, спиел на клупата во паркот бидејќи се плашел да си оди дома, но и покрај неговите мерки на претпазливост, бил собран од група социјалисти и сега чекал егзекуција поради неговите фатални семејни врски. . Кога слушнав за ова, веднаш отидов во студиото Ротпенс, каде што открив дека вработените, како и во многу други претпријатија, формирале совет и одржуваат состанок. Кога прашав како е Саенц, сите ми одговорија дека е „во ред“, дека немаат „ништо против него“. Ги молев да назначат делегација да оди со мене на Calle de Marques de Riscal, каде што тој беше задржан, и да им каже на социјалистите што ми кажаа. Неколку мажи со пушки се согласија, но кога стигнавме, најдовме само еден стражар кој седеше на портата со својата пушка лежерно во скутот. Со заканувачки глас колку што можев да соберам, побарав да се видам со неговиот претпоставен, кој се покажа дека е поручник со кој вечерав претходната вечер.

снајперисти.

„Па, Бунуел“, рече тој мирно, „што правиш овде?

Објаснив дека навистина не можеме да ги извршиме сите, дека секако

сите сме многу свесни за односот на Саенц со Примо де Ривера, но дека режисерот отсекогаш постапувал совршено правилно. Делегатите од студиото исто така зборуваа во негова корист, и на крајот тој беше ослободен, за да се одлепи во Франција и подоцна да се приклучи на Фалангата. По војната, тој се вратил на режија на филмови, па дури и снимил филм во кој го велича Франко! Последен пат што го видов беше на долг, носталгичен ручек што го имавме заедно во 1950-тите на Канскиот фестивал.

Во тоа време, бев многу пријателски настроен со Сантијаго Карило, секретарот на Обединетата социјалистичка младина. Наоѓајќи се себеси невооружен во град каде што луѓето пукаа еден на друг од сите страни, отидов да го видам Карило и побарав пиштол.

„Нема повеќе“, одговори тој, отворајќи ја празната фиока.

По неверојатна потрага, конечно добив некој да ми даде пушка. Се сеќавам на еден ден кога бев со некои пријатели на Плаза де ла Индепенденсија и почна пукањето. Луѓето пукаа од покриви, од прозорци, од зад паркирани автомобили. Беше во кревет, а јас бев, зад едно дрво со мојата пушка, не знаејќи каде да пукам. Зошто да се мачам да имам пиштол, се прашував и побрзав да го вратам.

Првите три месеци беа најлоши, најмногу поради целосното отсуство на контрола. Јас, кој бев толку жесток субверзивник, кој толку посакував рушење на воспоставениот поредок, сега се најдов среде вулкан и се плашев. Ако одредени подвизи ми изгледаа и апсурдни и славни - како работниците кои еден ден се качија во камион и излегоа до споменикот на Пресветото Срце Исусово на дваесетина километри јужно од градот, формираа стрелачки вод и ја погубија статуата Христови - сепак не можев да ги измачам кратките егзекуции, грабежите, криминалните дејствија. Веднаш штом луѓето станаа и ја презедоа власта, се поделија на фракции и почнаа да се кинат еден со друг на парчиња. Ова лудо и неселективно расчистување на сметките ги натера сите да заборават на суштинските причини за војната.

Одев на ноќни состаноци на Здружението на писатели и уметници за револуцијата, каде што ги видов повеќето мои пријатели - Алберти, Бергамин, новинарот Корпус Варга и поетот Алтолагире, кои веруваа во Бог и кои подоцна го направија моето мексиканско возење со автобус. . Групата постојано избувнуваше во страсни и бескрајни расправии, од кои многу се однесуваа на тоа дали треба само да дејствуваме спонтано или да се оби-

ЗДИВ

деме да се организираме. Како и обично, бев растргнат помеѓу мојата интелектуална (и емоционална) привлечност кон анархијата и мојата основна потреба за ред и мир. И таму седевме, во ситуација на живот и смрт, но целото наше време го трошевме на конструирање теории.

Франко продолжи да напредува. Одредени градови и градови останаа лојални на Републиката, но други му се предадоа без борба. Фашистичката репресија беше немилосрдна; секој осомничен за либерални тенденции беше погубен. Но, наместо да се обидеме да формираме организација, ние дебатиравме - додека анархистите ги прогонуваа свештениците. Сè уште го слушам стариот плач: „Слези и види. Има мртов свештеник на улицата“. Колку и да бев антиклерикален, не можев да го одобрам овој вид масакр, иако свештениците не беа баш невини случајни минувачи. Тие зедоа оружје како и сите други, и правеа фер малку снајперски удари од нивните камбанарија.

Видовме дури и Доминиканци со митралези. Неколку од свештенството се приклучија на републиканската страна, но повеќето отидоа кај фашистите.

Војната не поштеди никого, и беше невозможно да се остане неутрален, да се изјасни за верност на утописката илузија на терцера Еспана.

Некои денови бев многу исплашен. Живеев во екстремно буржоаска станбена куќа и често се прашував што ќе се случи ако среде ноќ ненадејно ми провалат див куп анархисти за да „ме одведат на прошетка“. Дали би се спротивставил, како би можел, што да им кажам?

Градот беше преполн со приказни; секој имаше по еден. Се сеќавам дека слушнав за некои калуѓерки во еден манастир во Мадрид кои беа на пат кон капелата и застанаа пред статуата на Богородица која го држеше бебето Исус во рацете. Со чекан и длето претпоставената мајка го извадила детето и го однела.

„Ќе го вратиме“, ѝ рекла таа на Богородица, „кога ќе ја добиеме војната“.

Републиканскиот табор беше преполн со несогласувања. Главната цел и на комунистите и на социјалистите беше да ја добијат војната, додека анархистите, од друга страна, сметаа дека војната е веќе добиена и дека почнале да го организираат своето идеално општество.

„Започнавме комуна во Торелодонес“, ми рече Гил Бел, уредникот на трудовото списание „Ел Синдикалиста“ еден ден во кафе Кастила. „Веќе имаме дваесет куќи, сите окупирани. Треба да земете еден“.

Бев покрај себе со бес и изненадување. Тие куќи им припаѓале на луѓе кои побегнале или биле погубени. И како тоа да не беше доволно, Торелодонес стоеше во подножјето на Сиера де Гвадаррама, на само неколку

километри од фашистичката линија на фронтот. На растојание од стрелање до армијата на Франко, анархистите мирно ја поставуваа својата утопија.

Во друга прилика, бев на ручек во ресторан со музичарот Ремача, еден од директорите на студиото Филмофоно каде што некогаш работев. Синот на сопственикот на ресторанот бил тешко ранет борејќи се со фалангистите во Сиера де Гуадаррама. Одеднаш, неколку вооружени анархисти упаднаа во ресторанот, викајќи: „Салуд компанерос!“ и викајќи за вино. Бесен, им реков дека треба да бидат во планините и да се борат наместо да ја испразнат винарската визба на добар човек чиј син се борел за живот. во болница Брзо се отрезниле и си заминале земајќи ги секако со себе шишињата.

Секоја вечер, цели бригади анархисти слегуваа од ридовите за да ги ограбат хотелските винарски визби. Нивното однесување турна многумина од нас во прегратките на комунистите. Малку на број на почетокот на војната, тие сепак стануваа посилни со секој изминат ден. Организирани и дисциплинирани, фокусирани на самата војна, ми изгледаа тогаш, како и сега, беспрекорни. Тажно, но вистинито беше што анархистите ги мразеа повеќе отколку што ги мразеа фашистите. Овој непријателство започна неколку години пред војната кога, во 1935 година, Federacion Anarquista Iberica (FAI) објави генерален штрајк меѓу градежните работници. Анархистот Рамон Ацин, кој го финансираше Лас Хурдес, ми кажа за времето кога комунистичката делегација отишла да се види со шефот на штрајкувачкиот комитет.

„Во твоите редови има тројца полициски табури“, му рекоа тие, наведувајќи имиња.

“Па што?” анархистот ретонираше. „Знаеме сè за тоа, но повеќесакаме столчиња од комунистите“.

И покрај моите идеолошки симпатии со анархистите, не можев да го поднесам нивното непредвидливо и фанатично однесување. Понекогаш, беше доволно само да се биде инженер или да се има универзитетска диплома за да се однесе во Каса Кампо. Кога републиканската влада го пресели своето седиште од Мадрид во Барселона поради напредувањето на фашистите, анархистите фрлија барикада во близина на Куенка на единствениот пат што не беше пресечен. Во самата Барселона го ликвидираа директорот и инженерите во фабрика за металургија за да докажат дека фабриката може да функционира совршено кога ја водат работниците. Потоа направија тенк и гордо му го покажаа на советски делегат. (Кога побарал парахел и пукал во него, тој се распаднал.)

И покрај сите други теории, многу луѓе мислеа дека анархистите се од-

ЗДИВ

говорни за смртта на Дурути, кој беше застрелан додека излегуваше од својот автомобил на Calle de la Princesa, на пат да се обиде да ја олесни ситуацијата на универзитетот. , кој беше под опсада. Тие беа вид на фанатици

кои ги нарекоа своите ќерки Акрасија (Отсуство на моќ) или Четиринаесетти септември и не можеа да му ја простат на Дурути дисциплината што им ја наметна на своите војници.

Се плашевме и од самоволните дејствија на ПОУМ (Partido Obrero de Unification Marxista), која теоретски беше троцкистичка група. Членовите на ова движење, заедно со анархистите од ФАИ, изградија барикади во мај

1937 година на улиците на Барселона против републиканската армија, која тогаш мораше да се бори со сопствените сојузници за да се пробие.

Мојот пријател Клаудио де ла Торе живееше во изолирана куќа надвор од Мадрид. Неговиот дедо бил масон, суштинска одвратност во очите на фашистите. Всушност, тие ги презираа слободните ѕидари исто толку срдечно како и комунистите. Клаудио имаше одличен готвач чиј вереник се тепаше со анархистите. Еден ден отидов во неговата куќа на ручек, и одеднаш, таму, на отворено, се возеше автомобил ПОУМ. Бев многу нервозен, бидејќи единствените хартии што ги имав на мене беа социјалистички

комунистички, што значеше помалку од ништо за ПОУМ. Кога автомобилот се приближил до вратата, возачот се наведнал и . . . побара насоки. Клаудио ги даде доволно спремно, а ние двајцата воздивнавме големо олеснување додека тој си заминуваше.

Сè на сè, доминантното чувство беше чувството на несигурност и конфузија, отежнато, и покрај заканата од фашизам на самиот наш праг, од

бескрајните внатрешни

конфликти и различните тенденции. Додека го гледав остварувањето на еден стар сон, се што чувствував беше тага.

И тогаш еден ден дознав за смртта на Лорка, од републиканец кој некако успеал да се провлече низ редот. Непосредно пред Un Chien andalou, Лорка и јас се скаравме; подоцна, андалузиецот со слаба кожа, мислеше (или се преправаше дека мисли) дека филмот всушност е личен напад врз него.

„Бунуел направи мал филм, токму таков! „Тоа се вика Ля Андалузиско куче, а јас сум кучето!

Меѓутоа, до 1934 година, повторно бевме најдобри пријатели; и покрај фактот што понекогаш мислев дека тој е премногу љубител на јавно фалење, поминавме многу време заедно. Со Угарте, често возевме во планините за да се опуштиме неколку часа во готската осаменост на Ел Паулар. Самиот манастир беше во урнатини, но имаше неколку спартански соби

резервирани за луѓето од Институтот за ликовни уметности. Ако си донел своја вреќа за спиење, би можел и да преноќиш.

Се разбира, беше тешко да се води сериозна дискусија за сликарството

и поезијата додека војната беснееше околу нас. Четири дена пред пристигнувањето на Франко, Лорка, кој никогаш не бил возбуден за политиката, одеднаш решил да замине за Гранада, неговиот роден град.

„Федерико“, се молев јас, обидувајќи се да го одвратам од тоа. „Ужасни работи се случуваат. Не можете да одите таму долу сега; побезбедно е да се остане токму овде“.

Не обрнуваше внимание на никого од нас и замина, напнат и исплашен следниот ден. Веста за неговата смрт беше страшен шок. Од сите човечки суштества што некогаш сум ги познавал, Федерико беше најдобриот. Не мислам на неговите драми или неговата поезија; Мислам на него лично. Тој беше сопствено ремек дело. Без разлика дали седеше на пијано

го Шопен, импровизираше пантомима или глумеше сцена од претстава, тој беше неодолив. Прекрасно читаше, имаше страст, младост и радост. Кога првпат го запознав, во Резиденсија, бев неполиран рустиканец, заинтересиран првенствено за спорт. Ме трансформираше, ме воведе во сосема поинаков свет. Тој беше како пламен.

Неговото тело никогаш не било

пронајдено.

Гласините за неговата смрт циркулираа слободно, а Дали дури и даде нерамна

сугестија

дека имало хомосексуално злобно играње. Вистината е дека Лорка умрел затоа што бил поет. „Смрт на интелигенцијата“ беше омилен слоган за време на војната. Кога стигнал во Гранада, очигледно останал со поетот Росалес, фалангист чие семејство било пријателско со семејството на Лорка. Претпоставувам дека мислеше дека е безбеден со Росалес, но група мажи (никој не знае кои се тие, и не е важно, во секој случај) предводена од некој наречен Алонсо се појави една вечер, го уапси и го избрка во камион со неколку работници.

Федерико беше преплашен од страдање и смрт. Можам да замислам што мораше да почувствува, среде ноќ во камион што го носеше во маслинка да го застрелаат. Често размислувам за тоа.

На крајот на септември, републиканскиот министер за надворешни работи, Алварез дел Вајо, побара да се види со мене. Љубопитен, отидов во неговата канцеларија и ми рекоа само дека ќе дознаам сè што сакам да знам кога ќе стигнам во Женева. Излегов од Мадрид во преполниот воз и се најдов како седам до командантот на ПОУМ, кој постојано викаше дека републиканската влада е ѓубре и дека мора да биде збришана по секоја цена. (Иронично, требаше да го користам овој командант подоцна, како шпион,

ЗДИВ

имитирајќи

кога работев во Париз). политичка конвенција. Ме прашаа какви хартии носам.

„Но, никогаш нема да ја поминеш границата“, извика Суаи кога му реков.

„Ти треба виза од анархистите за да го направиш тоа!“

Првото нешто што го видов кога пристигнавме во Порт Бу беше група војници кои ѕвонеа на станицата и маса на која тројца анархисти со мрачни лица, предводени од брадест Италијанец, го држат судот како совет од судии.

„Тука не можеш да преминеш“, ми рекоа кога им ги покажав документите.

Сега шпанскиот јазик е способен за повеќе жестоки хули од кој било друг јазик што го знам. Клетвите на друго место се типично кратки и исцртани со други коментари, но шпанската клетва има тенденција да има форма на долг говор во кој извонредните вулгарности - главно се однесуваат на Дева Марија, апостолите, Бог, Христос и Светиот Дух, а не на спомни го папата - се нанижани од крај до крај со низа импресивни скатолошки извици. Всушност,

во Шпанија е навистина уметност; Во Мексико, на пример, никогаш не слушнав соодветна клетва, додека во мојата родна земја, добрата трае најмалку три реченици со добра големина. (Кога околностите бараат, тоа може да стане вистинска химна.)

Тоа беше со клетва од овој вид, изречена со сиот негов навидум јачина, што ги охрабрив тројцата анархисти од Порт Бу. Кога завршив, ми ставија печат на документите и ја преминав границата. (Она што го кажав за важноста на шпанското проклетство не е претерување; во одредени стари шпански градови, сè уште можете да видите знаци како „Забрането просење или хулење - предмет на парична казна или затвор“ на главните порти. За жал, кога јас се вратив во Шпанија во 960 година, проклетството изгледаше многу поретко; или можеби тоа беше само мојот слух.)

Во Женева имав фестивалска дваесетминутна средба со министерот, кој

ме замоли да одам во Париз и да почнам да работам за новиот амбасадор, кој се покажа дека е мојот пријател Аракистан, поранешен новинар, писател и левичарски социјалист. . Очигледно, му требаа мажи на кои може да им верува. Во Париз останав до крајот на војната; Имав канцеларија на улицата де ла Пепиниер и бев официјално одговорен за каталогизирање на републиканските пропагандни филмови направени во Шпанија. Всушност, сепак, мојата работа беше нешто покомплицирана. Од една страна, бев еден вид протоколар, одговорен за организирање вечери во амбасадата,

богохулењето

што значеше да се погрижам Андре Жид да не седи до Луис Арагон. Од друга страна, јас требаше да ги надгледувам „вестите и пропагандата“. Оваа работа бараше да патувам - во Швајцарија, Антверпен (каде што белгиските комунисти ни дадоа целосна поддршка), Стокхолм, Лондон - барајќи поддршка за различни републикански каузи. Исто така, одев во Шпанија од време на време, носејќи куфери полнети со трактати што беа испечатени во Париз.Благодарение на соучесништвото на одредени морнари, нашите трактати еднаш патуваа во Шпанија со германски брод.

Додека француската влада цврсто одбиваше да направи компромиси или да интервенира во име на Републиката, потег што сигурно ќе го смени правецот на работите, францускиот народ, особено работниците кои припаѓаа на Конфедерацијата Женерал де Травеј, ни помогнаа енормно. Не беше невообичаено, на пример, вработен во железница или таксист да дојде да ме види и да ми каже дека претходната вечер со возот осум и петнаесет пристигнале двајца фашисти и отишле во таков и таков хотел. Сите информации од ваков вид ги пренесов директно до Аракистан, кој се покажа како наш

и другите демократски сили беше фатална за републиканската кауза. Иако Рузвелт навистина ја изјавил својата поддршка, тој се откажал од притисокот од неговата католичка изборна единица и не интервенирал. Ниту Леон Блум во Франција. Никогаш не се надевавме на директно учество, но мислевме дека Франција, како Германија и Италија, барем ќе одобри транспорт на оружје и „доброволци“. Всушност, судбината на шпанските бегалци во Франција не беше ништо помалку од катастрофална. Обично, тие едноставно беа земени на граница и фрлани директно во кампови. Подоцна, многу од нив паднаа во рацете на нацистите и загинаа во Германија, главно во Маутхаузен.

Меѓународните бригади,

организирани и обучени од комунистите, беа единствените кои ни дадоа вистинска помош, но имаше и други кои едноставно се појавија сами, подготвени да се борат. Треба да му се оддаде почит и на Малро, иако некои од пилотите што ги испрати беа малку повеќе од платеници. Во мојата канцеларија во Париз, им издадов пропусници за безбедно однесување на Хемингвеј, Дос Пасос и Џорис Ајвенс, за да можат да направат документарен филм за републиканската армија.

Се случуваше доста фрустрирачки интриги додека снимавме пропаганден филм во Шпанија со помош на двајца руски сниматели. Овој филм требаше да има светска дистрибуција, но откако се вратив во Париз, неколку месеци ништо не слушнав за напредокот на снимањето. Конечно, закажав

ЗДИВ

најефикасен амбасадор.

Неинтервенцијата на Франција

состанок со шефот на советската трговска делегација, кој ме држеше да гледам цел час додека не почнав да и викам на неговата секретарка. Човекот конечно ме прими ледено.

„А што правиш во Париз? праша тестамент.

Му возвратив дека тој нема апсолутно никакво право да ги оценува моите активности, дека само следев наредби и дека само сакав да знам што се случило со филмот. Тој одби да ми одговори на прашањето и прилично нецеремонино ме покажа до вратата. Штом се вратив во мојата канцеларија, напишав четири писма - едно до L’Humanite, едно до Правда, едно до рускиот амбасадор и последното до шпанскиот министер - осудувајќи го она што изгледаше како саботажа во советската трговска делегација. самото (обвинение кое на крајот беше потврдено од пријателите во Француската комунистичка партија, кои ми рекоа дека тоа е „истата работа“) Се чинеше дека Советскиот Сојуз има непријатели, дури и во своите официјални кругови, и навистина, некои време подоцна, шефот на делегацијата стана една од жртвите на сталинистичките чистки.

Друга чудна приказна, која фрла љубопитна светлина врз француската полиција (да не зборуваме за полицијата ширум светот), се однесува на три мистериозни бомби. Еден ден, еден млад и многу елегантен Колумбиец влезе во мојата

Тој побара да се види со военото аташе, но бидејќи веќе го немавме, претпоставувам дека некој мислеше дека јас сум следната најдобра работа. Ми стави мал куфер на биро, а кога го отвори, лежеа три мали бомби.

„Можеби се мали“, ми рече тој, „но тие се моќни. Тие се оние што ги користевме во нападите на шпанскиот конзулат во Перпињан и на возот Бордо-Марсеј“.

Занемен, го прашав што сака и зошто дојшол кај мене. Тој одговори дека нема намера да ги крие своите фашистички симпатии (тој беше член на Легијата Кондор), туку дека тоа го прави затоа што го презира својот претпоставен!

„Сакам да бидам уапсен“, рече тој едноставно. „Зошто - не е ваша работа. Но, ако сакаш да го запознаеш, дојди во Лакупол утре во пет часот. Тој ќе биде човекот од мојата десна страна. Прави што сакаш. “.

Штом отиде, му кажав на Аракистан, кој му телефонираше на префектот на

полицијата.

Кога нивните експерти за бомби завршија со нивната анализа, се покажа дека нашиот терорист бил во право; тие беа помоќни од сите други со таа големина.

Следниот ден, го поканив синот на амбасадорот и една моја пријателка

канцеларија.

актерка да се напијат со мене во Ла куполе. Колумбиецот беше токму таму каде што рече дека ќе биде, седејќи на терасата со група луѓе. И колку и да звучи неверојатно, го познавав човекот од неговата десна страна, а исто така и мојот пријател. Тој беше латиноамерикански актер и сите пријателски се ракувавме додека поминувавме. (Неговиот предавнички колега никогаш не мрдна ни мускул.)

Бидејќи сега го знаев името на водачот на оваа терористичка група, како и хотелот во Париз каде што живееше, стапив во контакт со префектот, кој беше социјалист, веднаш штом се вратив во амбасадата. Тој ме увери дека веднаш ќе го соберат; но времето минуваше, а ништо не се случи. Подоцна, кога налетав на шефот кој седеше среќно со неговите пријатели во Селект на Елисејските полиња, плачев од бес. Каков свет е ова? се запрашав. Еве еден познат криминалец, а полицијата не сака никакво тавче од него!

Набргу потоа, повторно се слушнав со мојот колумбиски доушник, кој ми кажа дека неговиот лидер ќе биде во нашата амбасада следниот ден и ќе аплицира за виза за Шпанија. Уште еднаш, тој беше во право. Актерот имал дипломатски пасош и ја добил визата без никакви проблеми. Меѓутоа, на пат за Мадрид, тој беше уапсен на граница од страна на републиканската полиција, која беше предупредена предвреме; но тој беше ослободен речиси веднаш на протестот на неговата влада. Тој продолжи во Мадрид, ја изврши својата мисија, а потоа мирно се врати во Париз. Дали беше неранлив? Каква заштита имал? Бев очаен да знам.

Отприлика заминав на мисија во Стокхолм, каде што прочитав во весник дека бомба срушила мала станбена зграда во близина на Етоал, која била седиште на синдикат. Се сеќавам на написот дека сосема прецизно пишуваше дека бомбата била толку моќна што зградата едноставно се распаднала во прашина и дека двајца агенти загинале во експлозијата. Очигледно беше кој терорист ја заврши работата.

Повторно, ништо не се случи. Човекот продолжи да ги извршува своите активности, заштитен од внимателната рамнодушност на француската полиција, која изгледаше дека поддржуваше кој и да има предност. На крајот на војната, актерот, член на Петтата колона, беше одликуван за неговите услуги од Франко.

Додека мојот терорист весело одеше на својата валкана работа во Париз, бев насилно нападнат од француската десница, која - верувале или не - не ја заборавила Златната доба. Тие пишуваа за мојот вкус за вулгарности и за мојот „анален комплекс“, а весникот Gringoire (или беше Кандид?) ги по-

ЗДИВ

тсети своите читатели дека сум дошол во Париз неколку години претходно во обид да ја „корумпирам француската младина“.

Еден ден, Бретон дојде да ме види во амбасадата.

„Mon cher ami“, започна тој, „се чини дека има некои непријатни гласини за тоа дека републиканците го погубиле Перет затоа што тој припаѓал на ПОУМ“.

ПОУМ инспирираше одредено придржување меѓу надреалистите. Всушност, Бенџамин Перет замина за Барселона, каде што можеше да се види секој ден на плоштадот Каталуна опкружен со луѓе од ПОУМ.

На барање на Бретон, поставив неколку прашања и дознав дека Перет отишол на фронтот на Арагон во Хуеска; очигледно, тој исто така го критикуваше однесувањето на одредени членови на ПОУМ толку отворено и гласно што многумина ја објавија својата цврста намера да го застрелаат. Сепак, му гарантирав на Бретон дека Перет не бил погубен од републиканците, и тој веднаш потоа се врати во Франција, здрав и здрав.

Одвреме-навреме се среќавав со Дали на ручек во Rotisserie Perigourdine на местото St.-Michel. Еден ден ми даде бизарна понуда.

„Можам да ве запознаам со еден енормно богат Англичанец“, рече тој. „Тој е на ваша страна и сака да ви даде бомбаш!

Англичанецот Едвард Џејмс штотуку го купил целото производство на Дали во 1938 година и навистина сакал да им даде на републиканците ултрамодерен бомбардер кој потоа бил скриен на чехословачки аеродром. Знаејќи дека Републиката има драматично недостиг од воздух, тој ни го подарува овој убав подарок - во замена за неколку ремек-дела од Прадо. Тој сакаше да постави изложба во Париз, како и во други градови во Франција; сликите би биле ставени под гаранција на Меѓународниот трибунал во Хаг, а по војната би имало две опции: ако републиканците победиле, сликите би биле вратени во Прадо, но доколку Франко бил победник, тие би останале имотот на републиканската влада во егзил. Овој необичен предлог му го пренесов на Алварез дел Вајо, кој призна дека бомбардерот би бил многу добредојден, но дека дивите коњи не можат да го натераат да извади слики од Прадо. „Што би рекле за нас? Тој побара. „Што би направил печатот со ова? Дека го заменивме нашето наследство за оружје? Не, не, тоа е невозможно. Да не зборуваме повеќе за тоа“. (Едвард Џејмс е сè уште жив и е сопственик на неколку замоци, а да не зборуваме за голем ранч во Мексико.)

Мојата секретарка беше ќерка на благајникот на Француската комуни-

стичка партија. Тој му припаѓаше на озлогласениот Банде а Боно, а неговата ќерка се сеќава како шетала како дете по раката на озлогласениот Рејмондла-Сајнс. Самиот познавав двајца олдтајмери од бендот - Рирет Мејтрежан

и господинот кој правеше броеви на кабаре и се нарече себеси „невин осуденик.“ Еден ден пристигна коминике во кое се бара информација за пратка со калиум од Италија до Шпанец. пристаништето тогаш во рацете на фашистите.Мојата секретарка го повика нејзиниот татко.

„Ајде да одиме малку да возиме“, ми рече два дена подоцна, кога пристигна во

мојата канцеларија.

„Сакам да запознаеш некого“.

Застанавме во едно кафуле надвор од Париз, и таму ме запозна со мрачен, но елегантно облечен Американец, кој се чинеше дека е во доцните триесетти години и кој зборуваше француски со силен акцент.

„Слушам дека сакате да знаете за малку калиум“, благо праша тој.

„Да“, одговорив.

„Па, мислам дека можеби имам некои информации за вас за бродот“.

Тој навистина ми даде многу прецизни информации и за товарот и за маршрутата, што веднаш му телефонирав на Негрин. Неколку години подоцна, повторно го сретнав човекот на коктел рапу во Музејот на модерна уметност во Њујорк. Се погледнавме низ собата, но никогаш не разменивме збор. Подоцна, по Втората светска војна, го видов во Ла Купол со неговата сопруга. Овој пат имавме муабет, при што тој ми кажа дека порано водел фабрика во предградието на Париз и дека на различни начини ја потикнувал републиканската кауза, така што таткото на мојата секретарка го познавал.

За тоа време живеев во предградието Меудон. Кога доаѓав дома навечер, секогаш застанував, со едната рака на пиштолот и проверував дали не ме следеле. Живеевме во клима на страв и тајни и непознати сили, и додека продолжувавме да добиваме билтени на час за напредокот на војната, гледавме како нашите надежи полека се намалуваат и умираат.

Не е изненадувачки што републиканците како мене не се спротивставија на нацистичко-советскиот пакт. Бевме толку разочарани од западните демократии, кои сè уште го третираа Советскиот Сојуз со презир и ги одбиваа сите

контакти со неговите водачи, што гестот на Сталин го гледавме како начин за стекнување време, за зајакнување на нашите сили, кои, без разлика она што се случи во Шпанија, сигурно ќе биде фрлено во Втората светска војна. Поголемиот дел од француската комунистичка партија, исто така, го одобри пактот; Арагон тоа јасно го кажа повеќе од еднаш.

ЗДИВ

значајни

Еден од ретките гласови на протест во партијата беше гласот на брилијантниот марксистички интелектуалец Пол Низан. Сепак, сите знаевме дека пактот нема да трае, дека, како и сè друго, и тој ќе се распадне.

Останав сочувствителен со комунистичката партија до крајот на 1950тите, кога конечно морав да се соочам со мојата одбивност. Фанатизмот од секаков вид отсекогаш ме одбивал, а марксизмот не беше исклучок; беше како и секоја друга религија која тврди дека ја нашла вистината. Во 1930тите, на пример, марксистичката доктрина не дозволуваше да се спомнува несвесниот ум или бројните и длабоки психолошки сили во поединецот. Сè можеше да се објасни, рекоа, со социоекономски механизми, поим што ми изгледаше совршено потсмев. Ваквата доктрина изоставува барем половина од човечкото битие.

Знам дека отстапувам; но, како и кај сите шпански пикарески, дигресијата се чини дека е мојот природен начин на раскажување приказна. Сега кога сум стар и моето помнење е послабо, морам да бидам многу внимателен, но изгледа не можам да одолеам да почнам приказна, а потоа да ја напуштам наеднаш за заводлива заграда и додека да завршам, заборавив од каде почнав. Секогаш ги прашувам моите пријатели: „Зошто ви го кажувам ова? И сега се плашам дека ќе морам да попуштам на последната дигресија.

Имаше секакви мисии што требаше да ги изведам, едната беше онаа на телохранителот на Негрин од време на време. Вооружен до заби и поддржан од социјалистичкиот сликар Кинтанила, го чував Негрин на Гар д’Орсеј без тој да знае за тоа. Исто така, честопати се лизгав преку границата со

документи. Во една од тие прилики првпат во животот се качив со авион, заедно со Хуанито Негрин, синот на премиерот. Само што ги прелетавме Пиринеите кога видовме фашистички борбен авион како се упатува кон нас од правец на Мајорка. Бевме преплашени, се додека не излета наеднаш и не се сврте, разубедени можеби од DC-8 од Барселона.

За време на едно патување во Валенсија, отидов да го видам шефот на агитпроп за да му покажам некои документи што ни дојдоа во Париз и кои мислевме дека може да му бидат корисни. Следното утро ме крена и ме однесе во една вила на неколку километри надвор од градот, каде што ме запозна со еден Русин, кој ми ги прегледа документите и тврдеше дека ги препознава. Како Фалангистите и Германците, републиканците и Русите имаа десетици вакви контакти - тајните служби ги правеа своите чираци насекаде. Кога една републиканска бригада се најде под опсада од другата страна на Гаварни, француските симпатизери им шверцуваа оружје преку планините. Всушност, во текот на војната, шверцерите на Пиринеите пре-

Шпанија, носејќи „специјални“

везувале и мажи и пропаганда. Во областа Сент-Жан-де-Луз, еден бригадир во француската жандармерија не им задавал проблеми на шверцерите доколку ја минуваат границата со републикански трактати. Посакувам да имаше поофицијален начин да ја покажам мојата благодарност, но му дадов извонреден меч што го купив во близина на местото на Републиката, на кој имав изгравирано: „За дадените услуги на Шпанска Република“.

Нашиот однос со фашистите беше исклучително сложен, како што илустрира инцидентот со Гарсија толку добро. Гарсија беше безобразен измамник кој тврдеше дека е социјалист. За време на првите месеци од војната, тој го постави својот рекет во Мадрид под злобното име Бригада дел Аманесер - Бригада изгрејсонце. Рано наутро, тој провалуваше во куќите на богатите, „ги шеташе мажите“, ги силуваше жените и крадеше сè што ќе им дојде на рака и на неговата група. Бев во Париз кога еден француски синдикат кој работеше во хотел дојде да ми каже дека Шпанец се подготвува да замине со брод за Јужна Америка и дека носи куфер полн со украдени накит. Се чинеше дека Гарсија го направи своето богатство, ја напушти Шпанија и целосно го прескокнува континентот под претпоставено име.

Гарсија беше ужасен срам за Републиката, но и фашистите беа очајни да го фатат. Бродот требало да попатува во Санта Круз де Тенерифе, кој во тоа време бил окупиран од Франко. Моите информации му ги пренесов на амбасадорот и без ни малку двоумење тој им ги пренесе на фашистите преку неутрална амбасада. Кога Гарсија пристигнал во Санта Круз, бил собран и обесен.

Една од најчудните приказни што произлезе од војната беше пактот Каланда. Кога започна агитацијата, на цивилната гарда и беше наредено да ја напушти Каланда и да се концентрира во Сарагоса. Меѓутоа, пред да заминат,

полицајците

му ја дадоа работата за одржување на редот во градот на еден вид совет составен од водечки граѓани, чиј прв потфат беше да уапси неколку озлогласени активисти, вклучително и познат анархист, неколку Социјалистички селани и единствени комунисти. Кога анархистичките сили од Барселона стигнаа до периферијата на градот на почетокот на војната, овие значајни граѓани решија да го посетат затворот.

„Имаме предлог за вас“, им рекоа на затворениците. „Ние сме во војна, а рајот знае само кој ќе победи. Сите ние сме Каланѓани, па ќе ве пуштиме под услов, што и да се случи, сите да ветиме дека нема да се вклучиме во никакви акти на насилство. ‘’

Затворениците, се разбира, се согласија и веднаш беа ослободени; неколку дена подоцна, кога анархистите влегоа во Каланда, нивниот прв чин

ЗДИВ

беше да погубат осумдесет и две лица. Меѓу жртвите имаше девет Доминиканци, повеќето водечки граѓани во советот, некои лекари и сопственици на земјиште, па дури и неколку сиромашни луѓе чиј единствен криминал беше угледот на побожност.

Договорот беше склучен со надеж дека Каланда ќе биде ослободена од насилството што го раскина остатокот од земјата, за да го направи градот еден вид ничија земја; но неутралноста беше фатаморгана. Беше фатално

да се верува дека секој може да избега од времето или историјата.

Уште еден несекојдневен настан што се случи во Каланда, а веројатно

и во многу други села, започна со анархистичката наредба да се оди на главниот плоштад, каде што градскиот плач трубеше и објави: „Од денес па натаму, се декретира дека ќе има слободна љубов во Каланда“. Како што можете да замислите, декларацијата беше прифатена со крајна збунетост, а единствената последица беше тоа што неколку жени беа малтретирани на улица. Се чинеше дека никој не знаеше што значи слободна љубов, а кога жените одбија да го почитуваат декретот, некого не беше лесен подвиг да се прескокне од совршената ригидност на католицизмот на нешто што се нарекува слободна љубов; целиот град беше во состојба на целосна конфузија. отколку каде било на друго место, Мантекон, гувернерот на Арагон, еден ден од балконот на нашата куќа одржа

несекојдневен

говор во кој изјави дека слободната љубов е апсурд и дека имаме други, посериозни работи за размислување, како граѓанска војна. .

Во времето кога трупите на Франко се приближија до Каланда, републиканските симпатизери во градот одамна избегаа. Оние кои останаа да ги поздрават Фалангистите немаа за што да се грижат. Сепак, ако можам да му верувам на таткото на Лазарис, кој дојде да ме види во Њујорк, околу сто луѓе во Каланда беа егзекутирани, толку жестока беше желбата на фашистите да ја отстранат секоја можна републиканска контаминација.

Мојата сестра Кончита беше уапсена во Сарагоса откако републиканските авиони го бомбардираа градот (всушност, бомба падна на покривот на базиликата без да експлодира, што и даде на црквата неспоредлива можност да зборува за чуда), а мојот зет , армиски офицер, беше обвинет дека бил вмешан во инцидентот. Иронично, тој беше во републикански затвор во тој момент. Кончита конечно беше ослободена, но не пред многу блиска четка со егзекуција.

(Таткото Лазар кој дојде во Њујорк ми го донесе портретот што Дали го наслика за време на нашите години во Резиденсија. Откако ми кажа што се случило во Каланда, тој искрено ми рече: „Што и да правиш, не оди назад

ЗДИВ

таму!” Немав никаква желба да се вратам и требаше да поминат многу години пред да се

вратам.)

Во 1936 година, гласовите на шпанскиот народ се слушнаа за прв пат во нивната историја; и, инстинктивно, првото нешто што тие ја нападнаа беше Црквата, а потоа и големите земјопоседници - нивните двајца антички непријатели. Додека ги палеа црквите и манастирите и масакрираа свештеници, сите сомнежи што некој можеби ги имал за наследните непријатели целосно исчезна.

Отсекогаш сум бил импресиониран од познатата фотографија на тие црковни достоинственици кои стојат пред катедралата Сантијаго де Компостела во целосна светинска облека, со кренати раце во фашистичкиот поздрав кон некои офицери кои стојат во близина. Бог и Земја се непобедлив тим; ги уриваат сите рекорди за угнетување и крвопролевање.

Никогаш не сум бил еден од фанатичните противници на Франко. Што се однесува до мене, тој не беше персонифициран Ѓавол. Подготвен сум дури и да верувам дека тој ја спречи нашата исцрпена земја да не биде нападната од нацистите. Да, дури и во случајот на Франко има простор за нејаснотија. И во кожурецот на мојот плашлив нихилизам, си велам себеси дека целото богатство и култура на фалангистичката страна требаше да го ограничи ужасот. Сепак, најлошите ексцеси дојдоа од нив; затоа, сам со моето суво мартини, се сомневам во придобивките од парите и културата.

ЗДИВ

управува со сите нешта; нужноста, која е далеку од тоа да ја има

истата чистота, доаѓа дури подоцна. Ако имам мека точка за некој од моите филмови, тоа би било за „Фантомот на слободата“, бидејќи се обидува да ја разработи токму оваа тема.

Честопати го фантазирав моето идеално сценарио, кое би започнало во сосема банален момент - на пример, просјак што поминува улица. Гледа како рака излегува од отворената врата на луксузен автомобил и ја фрла полузачадената Хавана на улица. Просјакот кратко застанува да ја земе пурата, друг автомобил го удира и тој веднаш умира. Од оваа несреќа произлегува бесконечна серија прашања: Што правел просјакот на улица во тој час? Зошто човекот кој ја пушел пурата ја фрлил токму во тој момент? Одговорите на ваквите прашања предизвикуваат други прашања, исто како што често се наоѓаме на комплицирани раскрсници кои водат до други раскрсници, до уште пофантастични лавиринти. Некако мора да избереме пат. Со други зборови, со следење на очигледните причини (кои навистина не се ништо повеќе од несреќи), можеме вртоглаво да патуваме назад во времето, назад низ историјата - сè назад, всушност, до првобитните протозои. (Можеме да го следиме сценариото во спротивна насока и да видиме дека чинот на фрлање пура низ прозорецот, што доведува до смрт на просјак, може да го промени текот на историјата и да доведе до крајот на светот.)

Совршен пример за оваа историска несреќа е Понсе Пилат на Роже Каилоа, прекрасна книга која навистина е квинтесенција на одреден вид француска култура. Во него Пилат ги има сите причини во светот да си ги измие рацете и да остави Христос да биде распнат. Тоа е мислењето на неговиот политички советник, кој е загрижен за проблемите во Јудеја. Тоа е и она што Јуда го сака, за да може да се остварат Божјите намери. Дури и Мардук,

калдејскиот

пророк кој знае што ќе се случи по смртта на Месијата, сака Пилат да го остави Христос таму каде што е. Но, Пилат е чесен и посветен на правдата и затоа по непроспиената ноќ ги отфрла сите овие совети и решава да му ја даде на Христос својата слобода. Неговите ученици радосно го прегрнуваат, Христос го продолжува своето учење и тој умира во длабока старост, според секого светец. Неколку века, аџиите го посетуваат неговиот гроб, но потоа тој е заборавен. Да се случеше ова, само помислете колку поинаква ќе беше историјата на светот.

Оваа книга ги поттикна моите фантазии многу долго време; и покрај она што луѓето го велат за историскиот детерминизам и за волјата на се-

моќниот Бог кој сакал Пилат да си ги измие рацете, сепак чувствувам дека можеби не го сторил тоа. Со одбивање на басенот и водата, тој би го променил светот; беше чиста шанса да ги прифати.

Се разбира, ова е ризично размислување. Ако нашето раѓање е сосема случајно,

случајната средба

на јајце клетка и сперма (но зошто, всушност, таа конкретна јајце клетка и сперма меѓу сите милиони можности?), шансата сепак исчезнува кога ќе се формираат општествата, кога фетусот — а потоа и детето се наоѓа подложени на неговите закони. А сепак овие закони и обичаи, овие историски и општествени услови во секој даден период - сите овие работи, со други зборови, тврдат дека придонесуваат за напредниот марш на цивилизацијата на која и припаѓаме со добрата или лошата среќа на нашето раѓање - се појавуваат како толку многу обиди да се совлада судбината. Единствената неволја е што судбината е полна со изненадувања, бидејќи таа не престанува да се обидува да се прилагоди на социјалната

потреба.

Единствениот излез е да не ги гледаме овие закони, замислени за да можеме да живееме заедно на некој разумен начин, како исконски потреби. Не е „потребно“ светот да постои, ние да бидеме овде, да живееме и да умираме. Ние сме деца на несреќа; универзумот можеше да продолжи без нас до крајот на времето. Знам, тоа е невозможна слика - празен и бесконечен универзум, бездна која поради некоја необјаснива причина е лишена од живот. Можеби всушност постојат и други светови токму како овој; на крајот на краиштата, длабоко во себе, сите ние имаме склоност кон хаос. Некои луѓе сонуваат за бесконечен универзум; други го гледаат како конечен во просторот и времето. Претпоставувам дека сум некаде помеѓу. Не можам да замислам бесконечен универзум, а сепак идејата за конечен, кој по дефиниција ќе престане да постои еден убав ден, ме втурнува во фасцинантна и ужасна празнина. И така се вртам напред-назад од една слика на друга и немам одговори.

Кога би можеле да замислиме дека не постои такво нешто како шанса, дека историјата на светот е логична, па дури и предвидлива, тогаш би требало да веруваме во Бог. Би требало да претпоставиме дека постои голем часовничар, врвен организатор. Сепак, на истиот начин, ако Бог може да направи нешто, зарем не би создал свет управуван случајно? Не, ни велат филозофите. Случајноста не може да биде едно од Божјите созданија, бидејќи тоа е негација на Бога. Двете се исклучуваат меѓусебно, и бидејќи јас самиот немам вера (што исто така често е прашање на случајност), се чини дека нема начин да излезам од овој маѓепсан круг - и затоа никогаш не сум влегол во првиот место.

ЗДИВ

На крајот, верувањето и недостатокот од него се исти. Ако некој ми докаже - токму сега - дека Бог, во сета своја сјајност, постои, тоа нема да промени ниту еден аспект од моето однесување. Тешко ми е да поверувам дека Бог ме набљудува секоја секунда, дека се грижи за моето здравје, за моите желби, за моите грешки. На крајот на краиштата, ако некогаш прифатам таков поим, би морал да верувам во моето вечно проклетство.

Што сум јас за Бога? Ништо, матна сенка. Мојот премин на оваа земја е премногу брз за да остави какви било траги; не се брои ништо ни во просторот ни во времето. Бог навистина не ни обрнува внимание, па дури и да постои, како да не постоел. Мојата форма на атеизам, сепак, неизбежно води до прифаќање на необјаснивото. Мистеријата е неразделна од случајноста, а целиот наш универзум е мистерија. Бидејќи ја отфрлив идејата за божествен часовничар (поим уште помистериозен од мистеријата што наводно ја објаснува), морав да се согласи да живеам во некаква тајна конфузија. И доколку ниту едно објаснување, дури и наједноставното, не функционира за секого, јас ја избрав мојата мистерија. Барем тоа ја задржува мојата морална слобода недопрена.

Луѓето често ме прашуваат за науката. Зарем науката, велат тие, не бара начини да ја разјасни мистеријата? Можеби, одговарам; но, да бидам искрен, науката не ме интересира многу. Сметам дека е аналитичко, претенциозно и површно - главно затоа што не се однесува на соништата, шансата, смеата, чувствата или парадоксот - со други зборови, сите работи што најмногу ги сакам. Како што изјавува еден лик во Млечниот пат: „Фактот што науката и технологијата ме исполнуваат со презир не може а да не ме принуди да верувам во Бог“. Не би морал да се согласам, затоа што може да се избере, како и јас, едноставно да се живее во мистеријата.

Целиот мој живот ме малтретираат прашања: Зошто нешто е вака, а не друго? Како го објаснувате тоа? Овој бес да се разбере, да се пополнат празнините, само го прави животот побанален. Кога би можеле да најдеме храброст да ја оставиме нашата судбина на случајноста, да ја прифатиме основната мистерија на нашите животи, тогаш можеби ќе бидеме поблиску до видот на среќа што доаѓа со невиноста.

За среќа, некаде помеѓу случајноста и мистеријата лежи имагинацијата, единственото нешто што ја штити нашата слобода, и покрај фактот што луѓето постојано се обидуваат да ја намалат или целосно да ја уништат. Претпоставувам дека затоа христијанството го измислило поимот намерен грев. Кога бев помлад, мојата таканаречена совест ми забрануваше да забавувам одредени слики - како братоубиство, на пример, или инцест. Ќе

ЗДИВ

си кажам дека ова се грозни идеи и ќе ги истиснам од мојот ум. Но, кога наполнив шеесет години, конечно ја разбрав совршената невиност на имагинацијата.

Толку

време ми требаше да признаам дека што и да ми влезе во главата е моја работа и само моја. Концептите на грев или зло едноставно не важеа; Бев слободен да ја пуштам мојата имагинација каде и да одбере, дури и ако произведува крвави слики и безнадежно декадентни идеи. Кога го сфатив тоа, одеднаш прифатив сè. „Добро“, си велам. „Значи, спијам со мајка ми. Па што? Дури и сега, кога и да го кажам тоа, поимите за грев и инцест исчезнуваат под големиот бран на мојата рамнодушност.

Колку и да се необјасниви несреќите што го предизвикаа, нашата имагинација е клучна привилегија. Целиот мој живот се трудев едноставно да ги прифатам сликите што ми се прикажуваат без да се обидувам да ги анализирам. Се сеќавам кога го снимавме „Тој нејасниот објект на желбата“ во Севиља и одеднаш се најдов себеси како му кажувам на Фернандо Реј, на крајот од сцената, да земе голема вреќа полна со алатки лежена на клупа, да му ја стави преку рамо и заминува. Дејството беше целосно ирационално, но сепак ми се чинеше апсолутно правилно. Сепак, бев загрижен за тоа, па снимив две верзии на сцената: една со вреќа, една без. Но, за време на брзањето следниот ден, целата екипа се согласи дека сцената е многу подобра со вреќата. Зошто? Не можам да го објаснам тоа, и не уживам да претурам по клишеата на психоанализата.

Доволно забавно, многу психијатри и аналитичари имаа многу да кажат за моите филмови. Благодарен сум за нивниот интерес, но никогаш не ги читам нивните написи, бидејќи кога се е кажано и направено, психоанализата, како терапија, е строго привилегија на високата класа. Некои аналитичари - во очај, претпоставувам - ме прогласија за „неанализалив“, како да припаѓам на некој друг вид или да сум дошол од друга планета (што, се разбира, секогаш е можно). На мои години ги оставам да кажат што сакаат. Сè уште ја имам мојата фантазија и во нејзината непробојна невиност ќе ме држи до крајот на моите денови. Сета оваа принуда да „разберам“ сè ме исполнува со ужас. Го сакам неочекуваното сè повеќе и повеќе колку што стареам, иако малку по малку се повлекував од светот. (Минатата година тоа го пресметав за шест дена , или сто четириесет и четири часа, поминав само три часа разговарајќи со пријателите, остатокот од времето бев сам со моите фантазии, чаша вода или шолја кафе, аперитив два пати на ден, ненадејно сеќавање или слика што ме изненади. Деновиве, една работа води кон друга, додека ненадејно Ј откри дека .ноќта падна.)

Се извинувам ако овие неколку страници изгледаат нејасни и досадни,

ЗДИВ

но мислите како овие се дел од мојот живот, заедно со сите други несериозни детали. Јас не сум филозоф и не ми оди баш најдобро со апстракции. Ако оние кои се замислуваат дека поседуваат филозофска свиткана насмевка додека читаат, мило ми е што им дадов забавен момент. Изгледа како да се најдам назад во училиште со Језуитите и да слушнам професор како вели: „Побијте ми го Бунуел“. (Како и со Кант, сигурен сум дека нема да потрае повеќе од неколку минути.)

16. НАЗАД ВО АМЕРИКА

1938

година ме затекна во Бајон на Пиринеите, каде што, како пропагандист, бев задолжен за лансирање на мали воздушни балони полни со трактати над планините. Некои комунистички пријатели кои подоцна беа

погубени од нацистите се погрижија за вистинското испраќање кога ветровите дуваа во вистинската насока. Целиот систем ми се чинеше прилично апсурден додека стоев и гледав како балоните пловат на која страна,

испуштајќи

трактати насекаде - во шумата, полињата, водата - и се прашував каква разлика може да има мало парче хартија испуштено од никаде. направи секому. Конечно, се вратив во Париз за да го прашам шпанскиот амбасадор, Марселино Паскуа, дали можеби нема нешто подобро за мене. Во тоа време, во САД се снимаа филмови за Шпанската граѓанска војна. Холивуд често правеше сериозни грешки во овие филмови, особено кога станува збор за локалните детали, па Паскуа ми предложи да се вратам во Калифорнија и да се вработам како технички советник. Заштедев малку пари од мојата плата во последните три години и со помош на прилозите од пријателите, купив пасус за моето семејство.

Кога стигнав во Холивуд, открив дека мојот стар пријател и претпоставен, Френк Дејвис, е продуцент на Карго на невиноста, филм за евакуацијата на Билбао, и тој веднаш ме ангажираше како консултант, брзајќи да додаде дека историската точност е не е баш од витално значење за американскиот гледач. Штотуку го прочитав сценариото и бев подготвен да одам на работа кога пристигна нарачка од Вашингтон, преку Здружението на продуценти на филмови, со која се забрануваат сите филмови за Граѓанската војна, без разлика на која страна филмот поддржуваше. Останав неколку месеци, гледајќи како ми се намалуваат парите и, бидејќи не можев да си дозволам повратни билети, се обидував да најдам работа. Дури се обидов да му продадам шеги на Чаплин, но тој не се грижеше да ме види. Еден од газите, што ми дојде на сон, имаше врска со револвер кој испука куршум толку нежно што исплива на земја кога излезе од цевката. Иронично, истата слика се појави во Големиот диктатор, со топ наместо пиштол; но тоа беше целосна случајност, бидејќи немав можност да му кажам.

И покрај моите напори, беше невозможно да најдам работа. Отидов да го видам Рене Клер, сега меѓународно

познат режисер, кој френетично бараше сценарио, преплашен дека ако не сними филм во следните три месеци, луѓето ќе почнат да го нарекуваат „европски лажен“. Тој конечно напра-

ви / се ожени со вештерка и ја помина целата војна работејќи во Холивуд. Меѓутоа, една од поубавите иронии беше дека добив писмо од Де Ноај, додека бев сам и без пари, прашувајќи дали не можам да најдам некаква интересна работа за нивниот пријател Олдос Хаксли. Отприлика во тоа време, дознав дека мојата категорија, мојата квинта, била мобилизирана за должност на фронтот. Му пишав на шпанскиот амбасадор во Вашингтон барајќи да биде вратен, но тој ми одговори дека моментот е „непогоден“, ситуацијата збунувачка и дека ќе ме извести веднаш штом ќе ми биде потребен. Неколку недели подоцна дојде војната до крај.

Бидејќи очигледно немаше што да правам во Холивуд, отидов во Њујорк. Времињата беа насекаде лоши, но јас бев подготвен да направам се, а Њујорк имаше репутација (или ја

охрабруваше илузијата?) дека е дарежлив и гостопримлив град каде што лесно можеше да се најде работа. Набргу откако пристигнав, налетав на механичар од Каталонија по име Гали, кој емигрирал во Њујорк во 1920 година со еден пријател виолинист. И

двајцата најдоа работа еден ден по закотвувањето на бродот, виолинистот во Филхармонијата и Гали, механичарот, како танчерка во луксузен хотел. За жал, сега времињата беа поинакви, ми рече тој, и веднаш ме запозна со друг Каталонец, малку рекетар кој беше поврзан со гангстер кој исто така

беше шеф на синдикатот на готвачи. Ми дадоа воведно писмо и неколку препораки и ми рекоа да одам во одреден хотел каде што сигурно ќе најдам работа во кујните.

Меѓутоа, пред да се обидам, налетав на една моја стара пријателка, Англичанка по име Ајрис Бери, која беше сопруга на потпретседателот на Музејот на модерна уметност. Очигледно, Нелсон Рокфелер ја формираше својата Канцеларија за меѓуамерикански прашања и чекаше само овластување од владата, и покрај фактот што таа отсекогаш била озлогласена рамнодушна кон пропагандата, особено кон филмовите. И така, токму кога започна Втората светска војна, Ајрис се понуди да се обиде да ми најде работа во комитетот на Рокфелер.

„Во меѓувреме“, ми рече таа, „мораш малку да се заобиколиш и да оствариш некои контакти. На почетокот, првиот секретар во германската амбасада ни шверцуваше два пропагандни филма - „Триумфот на волјата“

на Лени Рифенштал и уште еден за нацистичкото освојување на Полска. Би било интересен експеримент да ги намалиме малку, бидејќи се премногу долги и да има некои проекции, само за да им се покаже на таканаречените трошоци што може еден филм. направи.”

случајно

Бидејќи мојот германски не постоеше, ми дадоа асистент и отидов на работа, обидувајќи се да зачувам одреден континуитет во говорите на Хитлер и Гебелс и сè уште да направам некои значајни намалувања. Идеолошки, се разбира, филмовите беа ужасни, но технички беа неверојатно импресивни. Кога ги снимаа нацистичките собири во Нирнберг, беа подигнати четири огромни кули само за камерите. Сечењето и уредувањето поминаа добро, а скратените верзии беа широко прикажани, особено на сенаторите и конзулатите. Рене Клер и Чарли Чаплин побрзаа да ги видат и имаа сосема различни реакции.

„Никогаш не покажувај ги! рече Клер, ужаснат од нивната моќ. „Ако го направите тоа, ние сме изгубени“.

Чаплин, од друга страна, се насмеал, еднаш толку силно што всушност паднал од столот. Дали тој беше толку забавен поради Големиот диктатор?

Додека траеше уредувањето, Рокфелер доби зелено светло за неговиот комитет, а музејот приреди огромен коктел, каде Ајрис рече дека ќе ме запознае со милионерот кој работеше за Рокфелер и во чии раце изгледаше, мојата

почина. На забавата, човекот одржал суд во една од изложбените простории каде што луѓето се ределе за вовед.

„Кога ќе ти го дадам знакот“, ми рече Ајрис, напорно трчајќи од група до група, „ти се лизгаш во редот“.

Стоев наоколу и разговарав со Чарлс Латон и неговата сопруга Елза Ланчестер, додека Ајрис не даде знак, по што се приклучив на линијата и по долго чекање конечно стигнав кај неговото височество.

„Колку долго сте тука, господине Бунуел?“, праша тој.

„Околу шест месеци“, одговорив.

И тоа беше тоа, барем за момент. Подоцна истиот ден, тој и јас имавме посериозен разговор во барот на Плаза. Кога ме праша дали сум комунист, му реков дека сум републиканец и на крајот од разговорот се најдов себеси како работам во Музејот на модерна уметност. Следниот ден имав канцеларија, неколку асистенти и титула главен и одговорен уредник. Очигледно, требаше да изберам антинацистички пропагандни филмови, да организирам нивна дистрибуција во Северна и Јужна Америка и на три јазици - англиски, шпански и португалски. Требаше да продуцирам и два наши филма. (Во една прилика, се сеќавам дека се сретнав со Џозеф Лоси, кој ни донесе кратко.)

Живеев во средината на Јорктаун, на аголот на Втората авенија и Осум-

ЗДИВ

“Колку прекрасно.”

десет и шестата улица, прилично солидно пронацистичка населба. На почетокот на војната, имаше чести профашистички демонстрации на улиците, кои често се претвораа во насилни конфронтации. Дури кога Америка не влезе во војната против Германија, немирите конечно престанаа. Њујорк, исто така, беше нервозен поради бомбардирањето во тоа време, а затемнувањето беше вообичаено. Музејот на модерна уметност ги зголеми безбедносните вежби. Кога Александар Калдер, близок пријател кој нè издржуваше некое време, се пресели надвор од градот во Конектикат, јас му купив мебел и се препуштив на неговиот закуп. За среќа, повторно бев во контакт со неколку членови на надреалистичката група што сега живее во Њујорк - Андре Бретон, Макс Ернст, Марсел Дишан и

Швајцарецот

Курт Селигман. Дури и Ив Танги, најбизарниот и најбоемот од сите нив, со прамени коса што му штрчеа од главата, беше тука, оженет со вистинска италијанска принцеза која се обиде да го држи во вагонот. Сите одевме на нашите активности како сè да е сосема нормално; Дишан, Леже и јас дури планиравме да снимиме порно филм на покривот, но помисливме подобро кога дознавме дека казната е десет години затвор.

Меѓу луѓето што ги запознав во Њујорк беа Сент Егзипери, кој секогаш нè восхитуваше со својот репертоар на магични трикови; Клод Леви-Строс, кој понекогаш учествуваше во нашите надреалистички истражувања; и Леонора Карингтон, која штотуку излезе од психијатриската болница во Сантандер каде што ја смести нејзиното англиско семејство. Сега разделена од Макс Ернст, Леонора очигледно живеела со мексикански писател по име Ренато Ледук. Еден ден, кога пристигнавме во куќата на извесен г-дин Реис на нашиот редовен состанок, Леонора одеднаш стана, влезе во бањата и се истушираше - целосно облечена. Потоа, капејќи се мокра, се врати во дневната соба, седна во фотелја и ме загледа.

„Ти си убав човек“, ми рече на шпански, фаќајќи ме за раката. „Изгледаш токму како мојот управник“.

(Години подоцна, додека го снимав Млечниот пат, Делфин Сејриг ми кажа дека кога била многу мало девојче, седнала во мојот скут за време на еден од тие состаноци.)

Дали беше и во Њујорк. Со години одевме по наш пат, но се сеќавам дека отидов да го видам во февруари 1934 година, ден по немирите во Париз. Бев многу нервозен поради политичката ситуација, но тој беше, веќе оженет со Гала, и вајаше гола жена на сите четири. Да бидам попрецизен, Хте беше во процес на зголемување на јачината на нејзиниот дериер - и целосно рамнодушен кон она што се случува во светот надвор од неговото

студио.

Подоцна, за време на Граѓанската војна, тој беше сосема јасен за неговите симпатии кон фашистите. Тој дури и предложил бизарен комеморативен споменик за нив, кој требало да се направи со топење во една маса на коските на сите оние кои загинале за време на војната. Потоа, на секоја

пресвртница помеѓу Мадрид и Ескоријал, требаше да се подигне постамент на кој ќе се чува скелет извајан од вистинските коски. Како што се приближуваа до Ескоријал, скелетите стануваа поголеми; првиот, веднаш надвор од Мадрид, би бил висок само неколку сантиметри, а последниот, кај Ескоријал, би бил најмалку три или четири метри.

Во својата книга Тајниот живот на Салвадор Дали. Ме опишуваа како атеист, обвинение кое во тоа време беше полошо од тоа да ме нарекуваат комунист. Иронично, во истиот момент кога се појави книгата на Дали, еден човек по име Прендергаст, кој беше дел од католичкото лоби во Вашингтон, почна да го користи своето влијание врз владините претставници за да ме отпуштат. Не знаев ништо за тоа, но еден ден кога пристигнав во мојата канцеларија, ги најдов моите две секретарки расплакани. Ми покажаа статија во филмското списание наречено Motion Picture Herald за одреден чуден лик по име Луис Бунуел, автор на скандалозниот L’Age cfor и сега уредник во Музејот на модерна уметност. Клеветата не беше баш нова за мене, па ги отфрлив рамениците, но моите секретарки инсистираа дека ова е навистина многу сериозно. Кога влегов во просторијата за проекции, проекционерот, кој исто така го читаше делото, ме поздрави мафтајќи со прстот во моето лице и насмевнувајќи се: „Лошо момче!“

Конечно, и јас се загрижив и отидов да ја видам Ајрис, која исто така беше во солзи. Се чувствував како одеднаш да ме осудија на електричната столица. Таа ми кажа дека една година пред тоа, кога се појавила книгата на Дали, Прендергаст поднел неколку протести до Државниот оддел, кој пак почнал да врши притисок врз музејот да ме отпушти. Тие успеаја да ги премолчат работите една година; но сега, со овој напис, скандалот излезе во јавноста, истиот ден кога американските трупи се симнаа во Африка.

Иако директорот на музејот, Алфред Бар, ме советуваше да не попуштам, решив да дадам отказ и повторно се најдов на улица, четириесет и три и без работа. Следуваше уште еден црн период, полош од порано бидејќи ишијасот ми беше толку болен што во одредени денови можев да одам само со патерици. Благодарение на Владимир Познер, конечно добив работа на снимање текстови за документарни филмови за американската армија. По мојата оставка, закажав состанок да се сретнам со Дали во барот

ЗДИВ

Шери Холандија. Нарачавме шампањ, а јас бев многу лут.. Беше копиле, му реков, салауд; неговата книга ми ја уништи кариерата.

„Книгата нема никаква врска со тебе“, одговори тој. „Го напишав за да станам ѕвезда. Имаш само споредна улога“.

Ги држев рацете во џебовите за да не го удрам; и конечно, смирени од шампањот и старите спомени, се разделивме речиси пријатели. Раскинувањето сепак беше сериозен, и требаше да го видам само уште еднаш.

Додека Пикасо бил сликар и само сликар, Дали отишол многу подалеку. И покрај неговата манија за публицитет, неговиот егзибиционизам и неговата френетичка потрага по оригиналната фраза или гест (што обично се покажа како нешто толку банално како „Морате да се сакате еден со друг“), тој е неоспорен гениј, безвредни. писател, зборувач и мислител. Бевме интимни пријатели долго време, а моите прекрасни спомени од нашата хармонична соработка на Un Chien andalou сè уште се недопрени. Иако малкумина го сфаќаат тоа, Дали е безнадежно непрактичен. Луѓето го сметаат за чудесен бизнисмен со вистински талент за манипулирање со пари, но, всушност, додека не ја запознал Гала, тој немал никаква смисла за пари. Мојата сопруга, Жана, на пример, секогаш мораше да се грижи за неговите билети за воз. Се сеќавам еден ден во Мадрид кога Лорка го замоли Дали да оди преку улица и да ни купи билети за зарзуела во Аполо. Дали го немаше добар половина час, за да се врати без билетите. „Не можам да сфатам“, рече тој. едноставно не знам како да го направам тоа“.

Кога живееше во Париз, тетка му го фаќаше за рака кога ја преминуваа улицата; а кога ќе плаќаше за нешто, си замина без кусур. Меѓутоа, под железната рака на Гала, тој ги заработил парите богот што требало да доминира во втората половина од неговиот живот; а сепак, дури и денес, сигурен сум дека тој сè уште нема чувство за секојдневните практичности.

Еден ден отидов да го видам во неговиот хотел во Монмартр, каде што го најдов соблечен до половината, со огромен завој на грбот. Очигледно, тој мислел дека почувствувал „болва“ или некој друг чуден ѕвер и дека го нападнал грбот со жилет. Обилно крвавејќи, го натерал менаџерот на хотелот да повика лекар, само за да открие дека „болвата“ всушност била мозолче. Дали кажа многу лаги, а сепак, парадоксално, тој не е способен да лаже. Голем дел од она што тој го кажува е само за скандализирање, како времето кога отишол во Природонаучниот музеј и тврдел дека бил толку стимулиран од скелетите на диносаурусите што морал да ја извади Гала во ходникот и да ја содомизира. Ова очигледно беше шега, но Дали е толку збунет од самиот себе што сè што ќе каже му изгледа апсолутна вистина.

Дали е, исто така, одличен фантазер, со одредена склоност кон садизам; но всушност неговиот сексуален живот практично не постоел. Како млад човек, тој беше тотално асексуален и засекогаш се исмејуваше

со пријателите кои

се

заљубуваа

или трчаа по жени - сè до денот кога ја изгуби невиноста со Гала и ми напиша писмо на шест страници во кое детално, на негов неповторлив начин, ги опиша чуда на телесна љубов. (Гала е единствената жена со која навистина водел љубов. Се разбира, тој заведе многумина, особено американските наследнички; но тие заведувања обично подразбираа нивно соблекување голи во неговиот стан, пржење неколку јајца, ставање на рамениците на жените, и, без збор, покажувајќи ги до вратата.)

Во текот на 1930-тите, кога Дали за прв пат дошол во Њујорк, запознал неколку милионери, кои ги обожавал. Во тоа време, целата земја беше во состојба на шок поради киднапирањето на Линдберг, но кога едно од освојувањата на Дали го покани на забава со костими, Гала пристигна на неговата рака, облечена како бебето Линдберг, нејзиното лице, вратот, а рамената капе лажна крв. Скандалот беше без преседан; Линдберг беше света крава, а киднапирањето не беше баш тема за сатира. Прочитајте го чинот на бунт од неговиот агент, Дали се повлече и во својот најдобар херметичко-психоаналитички жаргон им објасни на новинарите дека костимот на Гала е чисто фројдовска претстава на злогласниот комплекс Х. Меѓутоа, кога се вратил во Париз, морал да се соочи со судење, бидејќи неговата грешка била сериозна - јавното повлекување на надреалистички чин. Бретон ми извести дека за време на состанокот Дали паднал на колена, ги стегнал рацете и, очите му се наполниле со солзи, се заколнал дека печатот лажел, дека никогаш не го негирал фактот дека маската е добра и навистина бебето на Линдберг.

Друга откривачка анегдота за Дали се случи многу години подоцна, кога тој живееше во Њујорк во текот на 1960-тите. Еден ден, тројца Мексиканци кои снимаа филм дојдоа да го видат. Карлос Фуентес го напиша сценариото, а Хуан Ибанез го режираше. Мексиканците побараа од Дали да го одобри нивното снимање како влегува во барот во Сент Реџис со бебе пантер на златен синџир. Дали ги испратил на Гала, која, како што рече, „се погрижила за такви работи“.

Кога мажите седнаа и го повторија своето барање, Гала одговори: „Дали сакаш стек? Добар стек? Пресечен дебел? Многу нежен?“

Без зборови, но мислејќи дека се поканети на ручек, сите тројца кимнаа со главата.

„Па“, продолжи Гала непасивно, „и и Дали. Знаете ли колку чини добар стек?“

Очигледно, таа барала десет илјади долари за услугите на Дали, а тројцата заминале набрзина, без зборови и со празни раце.

Како и Лорка, Дали имал огромен страв од болка и смрт, но сепак еднаш напишал за тоа колку се израдувал пред погледот на железничкиот оддел од трета класа исполнет со работници кои биле згмечени до смрт во несреќа. Од друга страна, тој тврдеше дека ја открил смртта на денот кога принцот Мдивани, еден од неговите добри пријатели, загинал во сообраќајна несреќа. Очигледно, и тој и Дали биле поканети да поминат извесно време со сликарот Хозе-Марија Серт во Каталонија, но Дали во последен момент одлучил да остане во Паламос и да работи. Тој бил првиот што дознал за смртта на принцот, додека возел кон Каталонија, а кога пристигнал на местото на настанот тврдел дека е целосно ничкум од тага. За Дали, смртта на принцот беше реалност и немаше никаква врска со кочија полн со трупови од работничката класа.

Не сме се виделе триесет и пет години, се сеќавам дека еден ден во 1966 година, додека работев во Мадрид со Кариере на сценариото за Belle de jour, добив кабел од Cadaques. Беше на француски (квинтесенцијален снобизам), а Дали бараше веднаш да му се придружам за да го напишам продолжението на Un Chien andalou. „Имам идеи кои ќе ве натераат да плачете од радост“, рече тој, додавајќи дека со задоволство би дошол во Мадрид доколку Кадакес ми е незгоден. Јас одговорив со една шпанска поговорка: Agua pasada no rueda molino. или, Откако водата ќе помине преку браната, воденицата повеќе нема да тече. се подготвува за лансирање, наречен носорог. Решив да не одговарам.

Во 1979 година, се согласив да го позајмам Музејот Бобур во Париз, сликата што Дали ја направи за мене додека бевме студенти во Мадрид. Во овој прецизен портрет Дали го подели платното на мали квадрати, со големина до сантиметар мојот нос и усни. На мое барање, тој додаде неколку долги, тенки облаци како оние на кои толку се восхитував во една од сликите на Мантења. Планиравме да се сретнеме на изложбата, но кога слушнав дека треба да има свечен банкет, полн со фотографи и новинари, одбив.

И покрај сите прекрасни спомени од нашата младост и восхитот што сè уште го чувствувам за голем дел од неговата работа, кога размислувам за Дали не можам да му простам за неговата егоманија, неговиот опсесивен егзибиционизам, неговата цинична поддршка на Фајанжот и неговото искрено непочитување. за пријателство. Се сеќавам дека реков пред неколку

за време на едно интервју, дека сепак би сакал да пијам чаша шампањ со него пред да умрам, и кога ја прочита статијата, тој одговори: „И јас. Но,

јас повеќе не пијам“.

17. ХОЛИВУДСКО ПРОДОЛЖЕНИЕ

Деветнаесет

четириесет и четири ме најдоа во Њујорк, без работа и

мачен од ишијас.

(Претседателот

на Здружението на хиропрактичари користеше толку брутални методи што се ближеше да направи постојан

инвалид од мене.) Еден ден, навлегов во Ворнер Брадерс на патерици и за чудо ми беше понудена шанса да се вратам во Лос Анџелес и да работам на синхронизирање. Овој пат се согласив, но додека патував низ земјата со сопругата и двата сина (вториот, Рафаел, е роден во Њујорк во 1940 година),

ми беше толку болен што лежев на грб на даска во поголемиот дел од патот. За среќа, еднаш во Лос Анџелес, најдов друг хиропрактик, жена, и по неколку месеци понежно лекување, мојата болка целосно исчезна.

Овој пат, во Калифорнија останав две години. Во текот на првата живеевме нормално од мојата плата, но втората година ми заврши работата и имавме само наши заштеди. Ерата на „различни верзии“ заврши; со крајот на војната, беше јасно дека секоја земја сака американски филмови и американски актери. Во Шпанија, на пример, јавноста претпочиташе Хемфри Богарт да зборува шпански, дури и ако е лошо синхронизиран, наместо шпански актер кој ја игра истата улога. Како престолнина на синхронизацијата, Холивуд беше завршен, бидејќи тоа се правеше во секоја земја каде што требаше да се прикажува филмот.

За време на ова трето престојување во Лос Анџелес, често ги гледав Рене Клер и Ерих фон Штрохајм, кои многу им се допаднаа. Резигниран на фактот дека никогаш нема да снимам друг свој филм, сепак имав навика да ги запишувам идеите - на пример, изгубеното девојче чии патенти ја бараат насекаде и не можат да ја најдат, додека сите додека таа е всушност веднаш покрај нив (ситуација што ја користев во Фантомот на слободата), или филм со ликови кои се однесуваат токму како инсекти: пчела, пајак итн. Еден ден додека возев, го открив огромното ѓубриште во Лос Анџелес, долга две милји, со сè, од кора од портокал до клавири до цели куќи. Чадот од пожарите се креваше овде-онде; а на дното на јамата, на мало парче земја малку подигнато од купиштата ѓубре стоеја неколку мали куќи населени со вистински луѓе. Еднаш видов една млада девојка, можеби четиринаесет или петнаесет години, како излегува од една од куќите и ја фантазирав дека е вклучена во љубовна врска во овој пеколен декор. Мен Реј и јас сакавме да снимиме филм за тоа, но не можевме да собереме пари.

Наместо тоа, работев со Рубија Барсија, шпанска писателка, на сцена-

рио за мистерија наречена Полноќна невеста, за една млада девојка која умира, а потоа повторно се појавува. Тоа беше совршено рационална приказна, бидејќи

сè

е објаснето на крајот, но и овде не успеавме да ја произведеме.

Исто така, се обидов да работам за Роберт Флори, кој го снимаше „Ѕверот со нежни прсти“, со Питер Лори во главната улога. По негов предлог, смислив сцена на која се гледа како ѕверот, жива рака, се движи низ библиотека. На Лоре и Флори им се допадна, но продуцентот апсолутно одби да го користи. Кога го видов филмот подоцна во Мексико, таму беше мојата сцена во сета нејзина оригинална чистота. Бев на работ да ги тужам кога некој ме предупреди дека Warner Brothers има шеесет и четири адвокати само во Њујорк. Непотребно е да се каже, ја отфрлив целата идеја.

Се чинеше како навистина да го допрев дното, сè додека не налетав на Дениз Туал, која ја познавав во Париз кога беше во брак со Пјер Бачеф, актерот кој ја играше главната улога во Chien andalou. (Подоцна се омажи за Роланд Туал.) Од ведро небо, таа ме праша дали сум заинтересиран да се вратам во Франција за да ја направам филмската верзија на Лорка Куќата на Бернарда А.лба, која беше одличен хит во Париз, но јас не не ми се допаѓа многу. Сепак, се согласив да се обидам, и бидејќи Дениз мораше да помине неколку дена во Мексико Сити, отидов со неа. Еднаш таму, му се јавив на Пакито, братот на Лорка, во Њујорк, кој ми кажа дека некои британски продуценти штотуку му понудиле двојно повеќе од она што Дениз го имала за правата на претставата. И така уште еднаш договорот пропадна, и повторно се најдов без работа, овој пат во чуден град. Дениз ме запозна со продуцентот Оскар Дансигерс, кого го запознав со Жак Превер пред војната во Декс Магот.

„Можеби имам нешто за тебе“, ми рече Оскар. „Но, дали би ти пречело да останеш во Мексико?

Кога луѓето ме прашуваат дали жалам што не станав холивудски режисер, како и многу други европски филмаџии, јас велам дека не знам. Шансата е прашање на еден удар; ретко ви враќа нешто или ви дава втора можност. Со оглед на холивудскиот систем и огромните буџети, сигурен сум дека моите филмови ќе беа многу поинакви, и ако ме прашате кои филмови, повторно би морал да кажам дека не знам. (Бидејќи никогаш не ги направив, не се каам.)

Години подоцна, во Мадрид, Николас Реј ме покани на ручек и ме праша како успеав да снимам толку интересни филмови со толку мали буџети. Му реков дека парите никогаш не ми биле проблем; она што го имав, го имав.

ЗДИВ

Беше или тоа или ништо; Сè што требаше да направам е да ја организирам мојата приказна за да одговара на мојот буџет. Во Мексико никогаш немав распоред за снимање подолг од дваесет и четири дена (освен Робинзон Крусо). Всушност, силно чувствував дека големината на мојот буџет е мерка за мојата

слобода.

„Ти си познат режисер“, му реков на Реј. „Зошто да не пробаш експеримент? Штотуку завршивте слика која чинеше пет милиони долари. Зошто да не пробате еден за четиристотини илјади долари и сами да видите колку сте послободни?“

„Но, вие не разбирате! „Да го направев тоа во Холивуд, сите ќе помислија дека ќе се распарчам. Тие би рекле дека сум на лизгање и дека никогаш нема да снимам друг филм!“

Тоа беше тажен разговор, бидејќи тој беше апсолутно сериозен.

Меѓутоа, во текот на мојата кариера снимив два „американски“ филма кои навистина ги сакам - Авантурите на Робинсон Крусоин 1952 и Младиот Онеин i960. Продуцентот Џорџ Пепер и Хуго Батлер, сценарист, кој течно зборуваше шпански, прво ми ја предложи идејата за Робинзон Крусо. На почетокот не бев многу ентузијаст, но постепено, како што работев, станав заинтересиран за приказната, додавајќи некои реални и некои имагинарни елементи на сексот на Крусо. животот, како и сцената со делириум кога го гледа духот на својот татко. Снимањето се одвиваше на пацифичкиот

на Мексико, недалеку од Манзанило. Искрено, ги следев наредбите од главниот снимател, Алекс Филипс, Американец кој живееше во Мексико и кој беше специјалист за крупен кадар. Крусо беше првиот Eastmancolor филм

во Америка и како таков, еден вид заморче. Ни требаа три месеци да го направиме (за мене рекорд), делумно затоа што Филипс чекаше долго време пред тоа ми даде зелено светло ливуд на крајот од секој ден.

Кога се беше кажано и направено, Крусо беше многу успешен филм, со буџет кој изнесуваше под триста илјади долари. Имам чудни спомени од снимањето - како времето кога требаше да убиеме мала свиња, и сензационалниот подвиг на стенд-ин на Крусо, американски пливач, кој ги пресече тие колосални бранови во почетните сцени. Иронично, и покрај

фактот дека тоа беше американски филм, снимен на англиски, копродуцент на Оскар Дансигерс, и успех на бокс-офисот, сè што успеав да извлечам од него беше потсмевната сума од десет илјади долари. Финансиските преговори ме нервираат, а јас немаав агент или адвокат да ме советуваат. (Кога дознаа колкав е мојот дел од колачот, Пепер и Батлер ми понудија 20 проценти од нивниот процент од профитот, но јас одбив.)

ЗДИВ

Имаше уште неколку мои американски проекти кои никогаш не се реализираа - како „Возљубениот“, адаптиран од романот на Евелин Во, љубовна приказна сместена во погребна куќа во Калифорнија. Со Хуго Батлер го напишавме сценариото, додека Пепер се обиде да го продаде на голема компанија; но, иако ми се допадна овој проект енормно, смртта очигледно беше тема што најдобро беше оставена да почива во мир.

Меѓутоа, шефот на една компанија се согласил да го види Пепер, а кога пристигнал, го покажале во веќе добро населената чекална. Неколку минути подоцна, телевизискиот екран одеднаш се запали во собата и се појави лицето на претседателот на компанијата.

„Добро утро, господине Пипер“, се насмевна лицето. „Ви благодариме што

дојдовте.

Го разгледавме вашиот предлог, но се плашам дека едноставно не не интересира во моментов. Се надевам дека ќе имаме шанса Меѓутоа, еден ден во иднина да работиме заедно. Збогум, господине Пепер“.

На крајот, ја продадовме опцијата, а Тони Ричардсон го сними филмот.

Во овој период бев многу заинтересиран да направам адаптација на Господарот на мувите, но не можевме да ги добиеме правата. Од друга страна, ја прочитав Џони го доби пиштолот на Далтон Трамбо, кој ме погоди како гром. Во раните 1960-ти, требаше да го снимам овој филм; продуцентот Густаво Алатриште беше подготвен да ги собере парите, а на сценариото со мене работеше и Трамбо, тогаш еден од

најпознатите

сценаристи во Холивуд (јас разговарав и тој бележеше). Иако инкорпорираше само неколку мои идеи, тој инсистираше и двете наши имиња да се појават во насловите. Меѓутоа, од различни причини, проектот беше одложен и дури десет години подоцна Трамбо самиот го сними филмот. Сигурно имаше нешто, иако беше малку предолго и преинтелектуализирано.

Во неколку наврати, американските и европските продуценти ми предложија да се занимавам со филмска верзија на „Под вулканот“ на Малколм Лори, роман кој се одвива во Куернавака. Ја прочитав книгата многу пати, но не можам да најдам решение за киното. Ако се ограничите на дејството, тоа е безнадежно банално, бидејќи сè што е важно се одвива во главниот лик и како внатрешните конфликти можат да се преточат во ефективни слики на екранот? До денес, прочитав осум различни сценарија, но ниту едно од нив не изгледа убедливо. Други режисери покрај мене беа искушувани од убавината на приказната, но досега никој не го снимил филмот.

Мојот последен неуспешен американски проект беше времето кога Вуди Ален ми предложи да се играм себеси во Ени Хол. Тој ми понуди трие-

ЗДИВ

сет илјади долари за дводневна работа, но бидејќи распоредот на снимање се коси со моето патување во Њујорк, јас одбив, иако не без извесно двоумење. (Маршал Меклуан заврши правејќи го автопортретот на мое место, во фоајето на кино.)

Меѓутоа, мојата холивудска сага не би била целосна, без да споменам црна листа. Во 1940 година, откако почнав да работам во Музејот на модерна уметност, морав да пополнам прашалник за мојот однос со комунизмот за да добијам виза. Во 1955 година, проблемот со визите повторно се појави, иако овој пат беше нешто посериозен. На враќање од Париз, каде што правев Cela s’appelle l’aurore, ме уапсија на аеродромот и ме внесоа во мала соба, каде што дознав дека моето име се појавило на списокот соработници на списанието. Espana Libre, вирулентно антифранко публикација која повремено ги напаѓаше Соединетите држави. Бидејќи моето име исто така се појави како еден од потписниците на протестот против атомската бомба, морав да поднесам уште едно сослушување. Повторно, повеќето прашања се однесуваа на моите политички определби и мислења. Резултатот беше тоа што моето име беше додадено на злогласната црна листа, и секој пат кога одев во Америка, морав да поминувам низ истата инквизиција. Дури во 1975 година моето име беше отстрането од списокот и можев да престанам да се чувствувам како гангстер.

Во Лос Анџелес се вратив дури во 1972 година, за отворањето на „Дискретниот шарм на буржоазијата“. Беше радост уште еднаш да се шета по улиците на Беверли Хилс, да се луксузира во тоа чувство на ред и безбедност, да се ужива во таа американска љубезност. Еден ден, добив покана за ручек со Џорџ Кукор, кого никогаш не сум го сретнал. Покрај Серж Силберман, Жан-Клод Кариер и мојот син Рафаел, ќе има и некои „стари пријатели“, ми рече тој. На крајот, испадна како извонреден собир. забава, беа првите што пристигнаа во величествената куќа на Цјукор, а веднаш зад него имаше голем, мускулест црн човек кој половина носи постар господин со крпеница на едното око. На мое изненадување, Џон Форд седна до мене и ми кажа колку е среќен што знае дека ќе се вратам во Холивуд (чудно е да се каже, бидејќи не го познавав и претпоставував дека никогаш не слушнал за мене). уште еден „голем вестерн“, но за жал тој почина само неколку месеци подоцна.

Во еден момент од нашиот разговор, слушнавме чекори како се превртуваат зад нас, а кога се свртев, беше Алфред Хичкок, со заоблени и розени образи, со рацете подигнати во мојот правец. И јас никогаш не го запознав, но знаев дека одвреме-навреме ми пее пофалби. Седна од другата страна од мене и, со едната рака околу моите раменици, продолжи да зборува без

престан за својата винарска визба, за исхраната и за ампутираната нога во Тристана. „Ах, таа нога . . . таа нога“, воздивна тој, повеќе од еднаш.

Меѓу другите гости беа Вилијам Вајлер, Били Вајлдер, Џорџ Стивенс, Рубен Мамулијан, Роберт Вајз и младиот режисер Роберт Малиган. По пијачките, отидовме во големата, засенчена трпезарија, осветлена напладне со огромни канделабри. Беше чудно да се види ова неверојатно

обединување

на фантоми кои се собраа во моја чест; сите тие зборуваа за „старите добри времиња“, од Бен-Хур до приказната за западната страна, некои ја сакаат жешката до озлогласената. Stagecoach to Giant - толку многу навистина одлични филмови на таа маса. По ручекот, некој се јавил на фотограф од весници, кој пристигнал да го направи семејниот портрет, слика која на крајот станала колекционер на годината. (За жал, Џон Форд веќе замина. Неговиот црн роб дојде да го земе среде ручек, по што тој не се поздрави со сите и си замина, сопнувајќи се на масите. Тоа беше последен пат некој од нас да го види жив.)

Имаше многу печења, а меѓу нив се сеќавам како Џорџ Стивенс ја подигна чашата на „прекрасното нешто што и покрај нашите разлики во потеклото и верувањата не обедини околу масата“. Станав и клипнав со чашите со него, но секогаш сомнителен за културната солидарност, му одговорив: „Ќе пијам за тоа, иако се сомневам. ...“

Следниот ден, Фриц Ланг, кој претходниот ден беше премногу уморен за да присуствува на ручекот, ме покани кај себе. Сигурно се сеќавате дека јас имав седумдесет и две, а Ланг помина осумдесет. Тоа беше нашата прва средба, и конечно имав шанса да му кажам за клучната улога што неговите филмови ја одиграа во мојот живот. Пред да заминам, му побарав слика со автограм, нешто што никогаш претходно не сум го направил со никого. Тој беше изненаден, но на крајот најде еден и го потпиша. Кога видов дека е негова фотографија како старец, прашав дали нема од 1920-тите, времето на Дестин и Метрополис. Овој пат му требаше подолго, но на крајот смислил еден и на него напишал прекрасен натпис. Како и обично, не знам што се случи со него. Нејасно се сеќавам дека му дадов еден од нив на мексиканскиот режисер Артуро Рипштајн, но другиот треба да биде тука. . . некаде.

ЗДИВ

18. МЕКСИКО (1946-1961)

Имав

толку мал интерес за Латинска Америка што им кажував на моите пријатели дека ако еден ден ненадејно останам од видното поле, можеби ќе бидам каде било - освен таму. Сепак, живеев во Мексико триесет

и шест години, па дури и станав државјанин во 1949 година. На крајот на

Граѓанската војна,

многу Шпанци, вклучително и некои од моите најблиски пријатели, побараа засолниште во Мексико. Иселениците доаѓаа од сите класи - работници, писатели, дури и научници - но се чинеше дека сите релативно лесно се приспособуваа на својата нова земја.

Иронично, кога Оскар Дансигер ми предложи да снимам филм таму, јас само што требаше да ги добијам моите документи за државјанство во САД. Во исто време, го запознав големиот мексикански етнолог, Фернандо Бенитес, кој ме праша дали повеќе би сакал да станам мексикански државјанин.

Кога реков да, ме испрати кај Дон Хектор Перез Мартинез, министер кој е на пат да стане претседател, ако смртта не одлучи поинаку. Кога ме увери дека лесно можам да добијам виза, се вратив во Л.А., го зедов моето семејство

се согласив да го снимам филмот за Оскар.

Помеѓу 1946 и 1964 година, од казиното Гран (En el viejo Tampico) до Симон од пустината, снимив дваесет филмови во Мексико, а со исклучок на „Авантурите

на Робинзон Крусо“

и „Младиот“, сите беа направени на шпански со мексикански актери. и техничари. Освен Крусо, моите распореди за снимање никогаш не течеа повеќе од брзи дваесет и четири дена, буџетите ми беа мали, а нашите плати повеќе од скромни. (Во два одвоени прилики, дури и снимив три филма во една година.) По некое време, морав да го издржувам

семејството,

што може да објасни зошто овие филмови се толку нерамномерни, суд што често сум го слушал и можам само да се согласам. Иако имав одлични работни односи со моите мексикански екипи, морав да прифатам теми што вообичаено би ги одбил и да работам со актери кои не беа секогаш соодветни за нивните улоги. Меѓутоа, после сето ова кажано, никогаш немам снимено ниту една сцена спротивна на моите убедувања или мојот личен морал.

Би било апсурдно да се набројат и оценат сите овие филмови, на прво место затоа што тоа не е моја работа, а второ затоа што мислам дека животот не може да се помеша со дело. Би сакал само да се потсетам малку на тие долги години во Мексико и да спомнам неколку работи што ме чудат во некои од моите филмови; можеби со тоа ќе дојдам да го видам Мексико од

поинаков агол - така да се каже преку окото на камерата. Уште тогаш, Оскар Дансигерс имаше под договор две латиноамерикански ѕвезди, популарниот Хорхе Негрете, вистински мексикански шаро кој го пееше благословот пред оброците и никогаш не се појави без својот младоженец, и аргентинскиот пејач Либертад Ламарк. Според тоа, казиното Гран беше мјузикл, базиран на приказна на Мишел Вебер и сместен среде нафтените полиња. За да го напишам сценариото, отидов во прекрасната термална бања во Сан Хозе Пуруа во Мичоакан, рајско засолниште во полутропски кањон, каде што на крајот требаше да напишам дваесет сценарија.

Редовно пристигнуваа автобуси со американски туристи за дваесет и четири возвишени часа правење исти радиоактивни бањи во истите часови, пиење иста минерална вода, проследено со исти даикири и истите елегантни оброци.

Не бев зад камерата петнаесет години, и ако сценариото не е особено привлечно, техниката, од друга страна, не е половина лоша. Во оваа музичка мелодрама, Либертад пристигнува од Аргентина за да го бара убиецот на нејзиниот брат, а се сомнева дека Негрете е виновникот, таа бесно го напаѓа. Меѓутоа,

успеваат да ги помират своите разлики и да ја започнат конвенционалната љубовна сцена. Ми беше здодевно до смрт, па го свиткав Негрете да го земе стапот пред неговите нозе и да го врти круг и круг во мрсната кал додека зборуваше. Тоа беше убав момент. Сепак, и покрај имињата на благајните, филмот беше само умерено успешен и ми требаа повеќе од две години да си го чешам носот, да гледам муви и да живеам од парите на мајка ми пред да снимам друг филм.

Во еден момент, почнав да пишувам сценарио со шпанскиот поет Хуан Лареа; а филмот, [читлив hijo de fluta - Нечитливиот син на флејтата - беше малку враќање назад кон надреализмот: неколку добри идеи собрани за стариот костен на мртвата Европа и новиот живот што цвета во Латинска Америка. Меѓутоа, Dancigers не можеше да добие финансирање и дури многу подоцна, во 1980 година, мексиканското списание Vuelta го објави сценариото.

Во 1949 година, Dancigers ми кажа дека Фернандо Солер, познат мексикански актер, ќе режира и ќе глуми во филм за него; но со оглед на обемот на работа, му требаше чесен и над сите послушен директор да му подаде рака. Се согласив да го направам тоа, и иако Ел Гран Калавера беше неверојатно банален, заработи многу пари. Сега Оскар беше подготвен за „вистински“ филм и предложи да направиме еден за децата од сиромашните квартови, напуштени и живеат од рака до уста во Мексико. and the Damned)

ЗДИВ

набргу

ми се чинеше многу возбудливо, па во следните неколку месеци, ги обиколував сиромашните квартови на периферијата на Мексико Сити - понекогаш со Фицџералд, мојот канадски сценограф, понекогаш со Луис Алкориза, но поголемиот дел од времето сам. повеќето облеки без конци; Гледав, слушав, поставував прашања. На крајот, ги запознав овие луѓе и многу од она што го видов остана непроменето во филмот. Дрвената барака беше чист каприц од моја страна, но сепак беше апсолутно точно. Ги видов тие кревети и, всушност, многу повеќе; некои парови останаа без најосновните потреби само за да купат месингани кревети кога ќе се венчаат.

Кога го напишав сценариото, сакав да вметнам неколку бизарни слики кои ќе трепкаат на екранот само за миг, доволно долго за публиката да се запраша дали навистина ги видела или не. На пример, кога момчињата го гонат слепиот преку празното место, поминуваат покрај огромна зграда во изградба. Сакав да ставам оркестар од сто дела на скелето, свирејќи без звук. Меѓутоа,

Dancigers,

неговото око постојано на билансот на состојба, ме оддалечи од тоа. Тој, исто така, ми забрани да ставам капа на сцената кога мајката на Педро го отфрла нејзиниот син откако ќе дојде дома. Ова беше, всушност, многу контроверзна сцена; една од фризерките се откажала во бес, тврдејќи дека ниту една мексиканска мајка никогаш не би направила такво нешто. (Неколку дена подоцна, прочитав во една статија во весник дека една мексиканска мајка го исфрлила своето бебе од воз во движење.)

Во секој случај, иако тимот работеше добро, сите беа непријателски расположени кон Лос олвидадос. Се сеќавам дека еден техничар ме праша зошто не снимив вистински мексикански филм наместо овој патетичен. И Педро де Урдемалас, писател кој соработуваше со мене на сценариото, одби да го дозволи неговото име во насловите.

Филмот е снимен за дваесет и еден ден, точно на распоред, како и обично. (Што се однесува до роковите, никогаш не сум пропуштил ниту еден, ниту некогаш ми биле потребни повеќе од три или четири дена за да ја сработам монтажата. Покрај тоа, никогаш не сум користел повеќе од дваесет илјади метри целулоид, кој во термините за филмот се многу малку.) И за сценарио и за режија, заработив голема сума од две илјади долари - и без процент. Иако отворањето во Мексико Сити само по себе беше без настани, неколку дена подоцна имаше некои бурни реакции. Еден од најголемите проблеми на земјата отсекогаш била нејзината екстремна ксенофобија, заснована несомнено на длабок комплекс на инфериорност. Многу организации, вклучително и синдикатите, побараа мое протерување, а печатот беше ништо помалку од витриозен во критиките. Таквите гледачи го оставија те-

атарот да изгледаат како да биле само на погреб. По приватната проекција, Лупе, сопругата на Диего Ривера, одби да зборува со мене, додека Берта, сопругата на Леон Фелипе, прво ме нападна со нокти, викајќи дека тоа е злосторство против државата. Со нејзините нокти кои лебдеа една педа пред моите очи, сликарот Сикеирос успеа да ја смири и, како и многу мексикански интелектуалци, немаше ништо друго освен пофалби за филмот.

Los olvidados беше отворен во Париз кон крајот на 1950 година, а јас прелетав за настанот. Додека одев по улиците што ги немав видено повеќе од десет години, ми надојдоа солзи. Сите мои пријатели надреалисти го видоа филмот во Студио 28 и беа многу трогнати; сепак следниот ден, кога го сретнав Жорж Садул на пијачка во кафуле во близина на Етоал, тој ми се довери дека Комунистичката партија му рекла да не кажува или пишува ништо за тоа.

„Премногу буржоаски“, одговори тој, кога го прашав зошто.

„Буржоаски? Одекнав, глупаво. „Што е буржоаско во тоа?

„Па“, полека рече тој, „еве ја сцената кога гледаме низ прозорец во некои момчиња кои ги запросува хомосексуалец и доаѓа полицаец и го исплаши момчето. Според партиската линија, вашиот полицаец прави нешто добро и корисно, и знаеш дека тоа не е точно

позицијата

што треба да ја заземеш со полицајците. И на крајот, во затворот, имаш ваков љубезен, хуман управник што пушта едно од момчињата да купи цигари“.

Како критика, тоа беше безнадежно детско, но немаше ништо да се врати назад. Иронично, рускиот режисер Пудовкин случајно го видел неколку месеци подоцна и напишал ентузијастички осврт во Правда, по што француската комунистичка партија веднаш се осврнала, на големо олеснување на Садул.

Оваа приказна илустрира една од главните причини за мојата антипатија кон Комунистичката партија. Друга причина е склоноста на комунистите да ја препишуваат историјата и да ја игнорираат психологијата, како кога тие изјавуваат откако другарот бил разоткриен како „предавник“ дека многу добро си ја маскирал раката, но секако дека бил предавник од самиот почеток. почеток.

За време на приватните проекции во Париз се појави уште еден противник - мексиканскиот амбасадор, Торес Боде, добро образован човек кој поминал многу години во Шпанија, па дури и работел на Гацета Литерариа. И тој чувствуваше дека Лос Олвидос ја обесчестил неговата земја. Сето ова магично се смени, се разбира, по Канскиот филмски фестивал, каде што мексиканскиот поет Октавио Паз се појави пред вратата на театарот и по-

ЗДИВ

дарува копии од прекрасната статија што ја напиша за филмот додека сите влегуваа да го гледаат. Тоа беше огромен успех во Кан, добивајќи одлични критики, како и првата награда за режија. Моментот беше нарушен само со фактот дека француските дистрибутери инсистираа да додадат срамно смешен поднаслов, правејќи го Los olvidados, ou Pitie pour eux. Секако, Мексиканците се појавија набргу, а филмот повторно се отвори во аудискиот театар во Мексико Сити, каде што играше во полни куќи два месеци. Истата година ја режирав Сузана (Ѓаволот и месото), совршено рутински филм за кој немам што да кажам. Меѓутоа, жалам што не ја турнав карикатурата на среќниот крај; дури и денес се грижам дека некој навистина може сериозно да го сфати тој крај. Се сеќавам на една од раните сцени, кога Сузана е во затвор, каде што сценариото бараше огромен пајак да ползи напред-назад во форма на крст низ сенките што ги фрлаат решетките на ќелијата. Кога побарав пајак, продуцентот рече дека нема. Изнервиран, сепак се договорив да останам без него, кога еден реквизит ми рече дека всушност имаат огромен пајак подготвен во кафез. Продуцентот лажеше едноставно затоа што мислеше дека пајакот никогаш нема да го направи она што јас го сакам, и не сакаше да седи наоколу и да гледа како парите се трошат додека јас го трчам низ неговите чекори. Неверојатно, кога ја отворивме вратата од кафезот и го избркавме со стап, тој веднаш ползеше низ сенките точно како што планирав, а целата работа траеше помалку од една минута.

Имаше три филма во 1951 година - La hija del engano (Ќерката на измамата), еден од понесреќните наслови на Дансигер, бидејќи тоа беше навистина само римејк на Дон Квинтин на Арничес, драма што веќе ја адаптирав за филм во Мадрид уште во 1930-тите. Потоа дојде Жена без љубов, што е едноставно најлошиот филм што некогаш сум го снимил. Требаше да биде римејк на одличен филм во режија на Андре Кајат и базиран на Пјер и Жан на Де Мопасан, а ми беше кажано да поставам екран на сетот и само да го

копирам филмот на Кајат сцена по сцена. Не е изненадувачки што го направив тоа на свој начин, но сепак беше катастрофа.

Од друга страна, многу ми се допаѓаше Subida al cielo (мексиканско

возење со автобус), кое го направив во 1951 година со сценарио засновано на некои авантури што всушност му се случиле на мојот пријател и продуцент, поетот Алтолагире, додека тој беше на патување со автобус. Филмот е снимен во Гереро, кој и денес може да се пофали со повеќе насилство од која било друга држава во Мексико. И покрај фактот што нашиот модел на автобус беше срамно нереален додека болно се фрлаше по планината, самото снимање помина брзо, иако ги имавме вообичаените серии на пре-

зир, како што е продукцискиот асистент кој беше заложник во хотелот Лас Палмерас во Акапулко поради неплатени сметки. И таму беше сцената кога мало девојче кое беше фатално каснато од змија е закопано на гробишта

каде што е поставено патувачко кино. Тоа беше долга сцена и дозволивме три ноќи за неа, но синдикатот инсистираше да го направиме тоа за два часа, па сè требаше да се преуреди за да се сними сето тоа во ист приказ. (Општо земено, моето искуство во Мексико ме принуди да станам работник со голема брзина, вештина за која често жалам што ја совладав.)

По Мексиканското возење со автобус, мојот следен филм објавен беше Ел (Оваа чудна страст), кој беше снимен во 1952 година по Робинзон Крусо. тоа е едноставно портрет на паранојак, кој, како поет, се раѓа, а не создаден. Потоа, тој сè повеќе ја перципира реалноста според неговата опсесија, сè додека сè во неговиот живот не се врти околу неа. Да претпоставиме, на пример, дека една жена свири кратка фраза на пијано и нејзиниот параноичен сопруг веднаш е убеден дека тоа е сигнал до нејзиниот љубовник кој

чека некаде надвор, на улица. . .

Ел содржи многу автентични детали земени од секојдневниот живот, но има и многу изум. Во почетокот, на пример, за време на миењето на нозете во црквата, паранојакот веднаш ја шпионира својата жртва, како што сокол го шпионира гулабот. Оваа заслепувачка

интуиција

можеби е фикција, но никој не може да ми каже дека во некоја смисла не се заснова на реалноста. Во секој

случај,

филмот беше прикажан во Кан, поради некоја необјаснива причина, за време на проекцијата во чест на ветераните од странските војни, кои, како што можете да замислите, беа огорчени. Во принцип, не беше многу добро примен; дури и Жан Кокто, кој некогаш напиша неколку великодушни страници за мојата работа во Опиум, изјави дека со Ел сум „извршил самоубиство“. (Подоцна се предомисли.) Мојата единствена утеха дојде од Жак Лакан, кој го виде филмот на специјалната проекција за психијатри во Кинотеката во Париз и пофали одредени негови психолошки вистини.

Во Мексико, Ел не беше ништо помалку од катастрофален. Oscar

Dancigers насилно излезе од просторијата за прикажување додека публиката беше згрчена од смеа. Влегов во театарот токму во моментот кога (нијанси на Сан Себастијан) човекот лизга со долга игла низ клучалката за да го заслепи шпионот за кој мисли дека демне зад вратата. Оскар беше во право; се смееја. Филмот играше неколку недели, но само благодарение на престижот на Артуро де Цбрдова, кој ја играше главната улога.

Наспроти паранојаците, се сеќавам на едно застрашувачко искуство што се случи околу 1952 година, веднаш по Ел фијаското. Во нашето сосед-

ЗДИВ

ство во Мексико Сити, имаше еден офицер кој многу личеше на ликот во филмот. И тој ѝ кажуваше на сопругата дека заминува на маневри, а потоа се прикрадуваше истата вечер, лажеше глас и ѝ викаше на сопругата: „Отвори, јас сум! Знам дека твојот сопруг го нема. ...“ Му ја кажав оваа приказна, како и неколку други, на еден пријател, кој продолжи да пишува напис во весник за офицерот. Подоцна, кога беше предоцна, се сетив на некои древни мексикански обичаи кои вклучуваат клевета и одмазда. Очигледно, направив непростлив грев и се тресев кога замислував каков ќе биде одговорот на офицерот. Што би правел, се запрашав, ако ми тропне на врата со пиштол во рака? На крајот, на мое големо изненадување, ништо не се случи; можеби читал друг весник.

Друга чудна епизода, овој пат во која беше вклучен Кокто, се случи на фестивалот во Кан во 1954 година, кога и двајцата работевме во иста комисија на судии. Еден ден направивме состанок за да се видиме во барот на хотелот Карлтон во мирен час среде попладне. Пристигнав со мојата вообичаена точност, но не видов трага од Кокто. Откако гледав и чекав половина час, конечно заминав, но кога го видов Кокто подоцна истата вечер, тој ме праша зошто не сум се појавил на нашиот состанок. Му реков дека навистина сум бил таму, но тој не бил, при што рече дека го направил истото во исто време, но секако дека не ме видел. Заинтригирани, си ги потврдивме приказните, но мистеријата останува нерешена.

Во 1930 година, Пјер Уник и јас напишавме сценарио засновано на „Вашете височини“. Како и сите надреалисти, јас бев длабоко трогнат од овој роман и отсекогаш сакав да го пробам филмот. Можноста конечно дојде, во Мексико во 1953 година. Знаев дека имам првокласно сценарио, но за жал морав да работам со актери кои Оскар ги ангажираше за мјузикл - Хорхе Мистрал, Ернесто Алонсо, пејач и танчерка румба по име Лилија Прадо и полската актерка по име Ирасема Дилијан, која и покрај нејзините словенски карактеристики ја доби улогата на сестра на мексикански метис. Очекувано, имаше ужасни проблеми при снимањето и доволно е да се каже дека резултатите во најдобар случај беа проблематични. Сепак, живо се сеќавам на една сцена, во која старец му чита на детето од Библијата, малку познат пасус што не се појавува во сите изданија, но е многу супериорен во однос на Песната над песните. Се разбира, авторот морал да ги стави овие зборови во устата на неверниците за да ги отпечати. Не можам да одолеам да го цитирам пасусот во фолија; тоа е од Книгата на мудроста, поглавје II, стихови 1-9:

Зашто тие рекоа, расудувајќи сами со себе, но не правилно: Времето на нашиот живот е кратко и мачно, а на крајот на човекот нема лек, и никој не

ЗДИВ

се знае дека се вратил од пеколот.

Зашто ние сме родени од ништо, а после тоа ќе бидеме како да не сме биле; зашто здивот во нашите ноздри е чад, а говорот е искра за да ни го раздвижи срцето.

Кога ќе се изгасне, нашето тело ќе стане пепел, а нашиот дух ќе се излее како мек воздух, а нашиот живот ќе помине како трага од облак и ќе се распрсне како магла, која ќе ја избркаат зраците. на сонцето, и совладан од неговата топлина:

И нашето име со време ќе биде заборавено, и никој нема да се сеќава на нашите дела.

Зашто нашето време е како минување на сенка, и нема враќање назад кон нашиот крај: зашто брзо е запечатено и никој не се враќа.

Дојдете, затоа, да уживаме во добрите работи што се присутни, и да ги користиме суштествата брзо како во младоста.

Да се наполниме со скапо вино и миро, и да не помине покрај нас цветот на времето.

Да се крунисаме со рози, пред тие да се исушат: ниту една ливада да не ни избега од бунтот.

Никој од нас да не оди без својот дел во луксузот: насекаде да имаме знаци на радост: зашто ова е нашиот дел, а ова е нашата судбина.

Читањето на оваа професија на атеизам е како читање на една од повозвишените страници во Де Сад.

По La ilusion viaja en tranvia (Илузијата патува со трамвај), го направив El rioу la muerte (Смртта и реката), кој беше прикажан на фестивалот во Венеција. Иако се чини дека основниот аргумент во филмот е дека преку образованието ќе се цивилизираме - или поедноставно кажано, ако сите имаат диплома од факултет, нема да има повеќе убиство (верба што го сметам за целосно апсурдно) - има уште еден аспект од филмот што ме интригира. Отсекогаш сум бил фасциниран од леснотијата со која одредени луѓе можат да убијат други, а оваа идеја се провлекува низ филмот во форма на серија едноставни и навидум бесплатни убиства. Интересно е тоа што секој пат кога некој ќе умрел, публиката се смеела и викала за повеќе. Сепак, повеќето од настаните во филмот се базирани на вистински приказни. Дополнително, тие откриваат драматичен аспект на латиноамериканската култура, особено колумбиската, која се чини дека има верување дека човечкиот живот - сопствениот како и туѓиот - е помалку важен отколку на друго место. Човек може да биде убиен за најмалата грешка, како страни-

чен поглед или едноставно затоа што некому „му се допаѓа“. Европските читатели секогаш се шокирани кога ќе го видат нивниот утрински весник во Мексико, кој обично е исполнет со извештаи за секакви насилни злосторства. Се сеќавам на една особено ѓаволска статија за човек кој трпеливо чека автобус кога ќе пристигне друг човек и ќе го побара правци.

„Дали овој автобус застанува кај Чапултепек? тој се распрашува.

„Да“, одговара првиот човек.

Но, вториот продолжува да поставува прашања за различните автобуси

и нивните дестинации, додека конечно не стигне до:

„А автобусот за Сан Ангел?

„Ах, не“, одговара човекот, „не автобусот за Сан Ангел“.

„Па, тогаш“, вели првиот, извади пиштол и пукаше во него, „еве за сите други!“

(Дури и Бретон би го открил тоа автентичен надреалистички чин.)

Има уште една приказна на која се сеќавам живо затоа што ја прочитав веднаш по моето пристигнување во Мексико. Еден човек влегува во број 39 на одредена улица и го бара Сехор Санчез.

Консиержот одговара

нема Санчез во неговата зграда, туку дека може да се распраша на број 41. Човекот оди на бројот 41 и го бара Санчез, но консиержот таму одговара дека Санчез живее на број 39 и дека првиот консиерж мора биле погрешни. Човекот се враќа на бројот 39 и му кажува на консиержот што рекол бројот 41, при што консиержот го замолува да почека малку, оди во друга соба, се враќа со револвер и пука во посетителот.

Она што ме шокираше повеќе од сè друго во оваа приказна беше тонот на новинарот; статијата беше напишана како чинот на консиержот да е сосема соодветен. Дури и насловот се согласи: „Lo mata рог pregunton“ - мртов затоа што сакаше да знае премногу. Ме потсетува на еден градоначалник што еднаш го сретнав, кој ми рече: „Cado domingo tiene su muertito“ - секоја недела има мала смрт - како неделните атентати да се најприродните работи на светот.

Една од сцените во El rioу la muerte евоцира ритуал во Гереро. Одвреме-навреме власта покренува кампања за „депистолизација“. Потоа, откако ќе се соберат сите пиштоли, сите брзаат да купат нови. Во филмот, еден човек е убиен, а неговото семејство го носи неговиот труп од куќа до куќа за да може мртвиот да се „прости“ од сите свои пријатели и соседи. На секоја врата луѓето се гушкаат, Бринк, дури и пеат. , тие застануваат во куќата на атентаторот, каде и покрај нивните апели, вратата останува упорно затворена.

Овој филм користи други аспекти на латиноамериканската култура, како што е мачизмо, поим увезен од Шпанија. Machismo порано се однесуваше само на силно чувство за машка суета и достоинство, но во Мексико мажите изгледаат претерано чувствителни на ситници од секаков вид. Всушност, нема поопасен од Мексиканец кој те гледа мирно и затоа што, на пример, одби да испиеш десетта текила со него, тивко ти вели: „Ме навредуваш“. Доколку ова ви се случи, силно би ви препорачал да стегнете заби и да ја испиете последната текила.

Покрај

нивната мачизмо, Мексиканците имаат и високо развиен капацитет за одмазда. Мојот асистент на Субида ал циело еднаш ми раскажа приказна за времето кога отишол на лов една недела со неколку пријатели. Тие штотуку застанаа на ручек кога се најдоа опкружени со вооружени мажи на коњи кои им ги одзедоа чизмите и пушките. Еден човек од групата бил пријател на важен локален функционер кој живеел во близина, а кога тие отишле да протестираат, службеникот ги замолил да ги опишат нивните напаѓачи колку што можат поблиску.

„И сега“, додаде тој, откако описот беше завршен, „дозволете ми да ве поканам на пијачка следната недела“.

Кога сите се вратиле следната недела, домаќинот им послужил кафе и ликери, а потоа ги замолил да влезат во соседната соба, каде на нивно чудење ги нашле нивните чизми и пушки. На прашањето кои биле нивните напаѓачи и дали можат да ги видат, службеникот само се насмевнал и им рекол дека случајот е затворен. Навистина, агресорите никогаш повеќе не беа видени - од никого - исто како што илјадници луѓе едноставно „исчезнуваат“ секоја година во Латинска Америка. Лигата на правата на човекот и Амнести интернешенел даваат се од себе, но исчезнувањата продолжуваат. Интересно е тоа што во Мексико убиецот се одредува според бројот на животи што ги „должи“. Луѓето велат дека должи толку многу животи; и кога

полицијата

ќе фати рака врз некој што им должи многу, не се замараат со формалности. Се сеќавам на еден инцидент што се случи додека го правевме La Mort en ce jardin во близина на езерото Катемако. Началникот на локалната полиција, кој водеше енергична кампања за да ја ослободи областа од одметниците, дојде еден ден и лежерно го покани францускиот актер Жорж Маршал, кој имаше страст за лов, да го придружува во потрагата по добро познат убиец. Ужасната, Маршал одби. Но, неколку часа подоцна, кога повторно помина полицијата, началникот застана да не извести дека работата сега е згрижена и дека нема повеќе од што да се плашиме. Постои необично интимна врска помеѓу Мексиканците и нивните пишто-

ЗДИВ

ли. Еден ден го видов режисерот Чано Уруета на сетот како режира сцена со колт .45 во појасот.

„Никогаш не знаеш што може да се случи“, лежерно ми одговори, кога го прашав зошто му треба пиштол во студиото.

Во друга прилика, кога синдикатот побара да се снима музиката за Ensayo de un crtmen (Криминалниот живот на Арчибалд де ла Круз), триесетина музичари пристигнаа во студиото еден многу топол ден, а кога ги соблекоа јакните, целосно тројца четвртини од нив носеле пиштоли во футроли за рамо.

Писателот Алфонсо Рејес исто така ми кажа за времето, во раните 1920ти, кога отишол кај Васконселос, тогашниот секретар за јавно образование, на состанок за мексиканските традиции.

„Освен тебе и мене“, му рече Рејес, „се чини дека сите овде носат пиштол!

„Зборувај сами“, мирно одговори Васконселос, отворајќи ја јакната за да открие колт .45.

Овој „култ на пиштолот“ во Мексико има безброј приврзаници, вклучувајќи го и големиот Диего Ривера, за кого се сеќавам дека еден ден го извади пиштолот и безделничено снајперуваше по камионите што минуваа. Тука беше и режисерот Емилио „Индио“ Фернандез, кој ги направи Марија

Канделарија

и Лаперла. и кој заврши во затвор поради зависноста од Колт 45. Се чини дека кога се врати од Канскиот фестивал, каде што еден од неговите филмови ја доби наградата за најдобра кинематографија, се согласи да види неколку новинари во неговата вила во Мексико Сити. Додека седеа наоколу и разговараа за церемонијата, Фернандез одеднаш почна да инсистира дека наместо наградата за кинематографија, таа навистина била наградата за најдобра режија. Кога новинарите протестираа, Фернандез скокна на нозе и извика дека ќе покаже Во моментот кога ја напушти собата, еден од новинарите се посомнева дека отишол да не ги земе хартиите, туку револверот - и сите тие тргнаа на пети кога Фернандез почна да пука од секунда. приказна windo w. (Еден беше дури и ранет во градите.)

Најдобрата приказна, сепак, ми ја раскажа сликарот Сикеирос. Тоа се случи кон крајот на Мексиканската револуција кога двајца офицери, стари пријатели кои заедно биле студенти на воената академија, но кои се бореле на спротивставени страни, откриле дека едниот од нив бил затвореник и требало да биде застрелан од другиот. . (Само офицерите беа погубени; обичните војници беа помилувани ако се согласат да извикнат „Вива“, а потоа името на победничкиот генерал). Двајцата мажи се прегрнаа, допреа

ЗДИВ

чаши и пукнаа во солзи. Тие ја поминаа вечерта потсетувајќи се на старите времиња и плачејќи за немилосрдните околности што го назначија едниот да биде џелат на другиот.

„Кој можеше да замисли дека еден ден ќе треба да те застрелам? рече еден.

„Мораш да ја извршиш својата должност“, одговори другиот. „Нема ништо да се направи околу тоа“.

Совладени од грозоморната иронија на нивната ситуација, тие станале прилично пијани.

„Слушај, пријателе“, рече најпосле затвореникот. „Можеби ќе ми ја исполниш последната желба? Сакам ти, и само ти, да бидеш мој џелат“.

Сè уште седнат на масата, со очите полни со солзи, победничкиот офицер кимна со главата, го извади пиштолот и го застрела на самото место. Ова беше многу долга дигресија, но за да не ви остави впечаток дека Мексико не е ништо повеќе од бесконечна серија истрели, дозволете ми само да кажам дека култот на оружјето се чини дека конечно е во опаѓање, особено бидејќи многуте фабриките за оружје се затворени. Теоретски, сите пиштоли сега мора да бидат регистрирани, иако се проценува дека само во Мексико Сити има повеќе од петстотини илјади пиштоли кои некако ја избегнале дозволата. Меѓутоа, чудно е што навистина ужасното злосторство - како што се Ландрус и Петио, масовните убиства и месарниците што продаваат човечко месо - изгледа многу повеќе привилегија на високо индустријализираните земји отколку на Мексико. Знам само за еден пример, кој се најде на насловните страници пред неколку години. Очигледно, проститутките во бордел некаде во северниот дел на земјата почнале да исчезнуваат со алармантна фреквенција. Кога полицијата конечно решила да истражи, открила дека госпоѓата едноставно ги убила и ги закопала во градината кога престанале да бидат доволно профитабилни. Меѓутоа, генерално, убиството во Мексико вклучува само истрел од пиштол; не ги вклучува сите макабри детали кои често го придружуваат убиството во Западна Европа или во САД.

Мексико е земја со огромна енергија, каде што луѓето имаат интензивна желба да учат и да го подобрат квалитетот на својот живот. Тие се исто така многу љубезни луѓе, чија великодушност и гостопримство ја направија земјата, од Шпанската граѓанска војна до државниот удар на Пиноче во Чиле, еден од најпопуларните избори за бегалците. Разликите што некогаш постоеја меѓу домородните Мексиканци и гачупините (шпанските имигранти) сега во голема мера исчезнаа. Покрај тоа, Мексико е можеби најстабил-

ЗДИВ

ната од сите земји од Латинска Америка. Речиси шеесет години се живее во мир; Воените востанија и каудилисмо се сега само крвави спомени. Благодарение на нафтата,

економијата -

а особено

јавното образование - се

добро развиени, а односите меѓу различните држави, дури и кога се управувани од спротивставени политички фракции, се срдечни. И покрај тоа, земјата често е критикувана за одредени обичаи кои го скандализираат европскиот ум, но кои на ниту еден начин не се забранети со устав. Земете го непотизмот, на пример. Апсолутно е нормално, всушност традиционално, претседателот да назначува членови на своето семејство на важни владини функции. Никој не протестира сериозно - едноставно така било секогаш.

„Мексико е фашистичко“, забележа еднаш бегалец од Чиле, „но тоа е земја во која фашизмот е омекнат од корупцијата“. Има многу вистина во тој коментар. Земјата често изгледа фашистичка затоа што претседателот е семоќен; Фактот дека не може да биде реизбран го спречува да стане тиранин, но во текот на шесте години од неговиот мандат, тој може да прави речиси што сака. Пред неколку години, на пример, претседателот Луис Ечеверрија, просветлен и добронамерен човек (кој повремено ми испраќаше шишиња француско вино), реши да нареди серија одмаздници еден ден откако Франко погуби анархист и четворица баскиски сепаратисти во Шпанија. Без да мора да се консултира со никого, Ечеварија едноставно ги прекина сите трговски односи со Шпанија, ја запре поштенската услуга и авиосообраќајот меѓу двете земји и депортираше одредени „непожелни“ со шпанско потекло. Всушност, единственото нешто што не го направи е да испрати мексиканска ескадрила да го бомбардира Мадрид.

Последиците од оваа огромна моќ, или „демократска диктатура“, се ублажуваат, сепак, кога ќе додадеме одредена количина на корупција во системот. Мордидата, или митото, често е клучот за мексиканскиот живот. на сите нивоа и на сите места, секој знае за тоа и го прифаќа, бидејќи секој е или жртва или корисник. Без оваа корупција, се разбира, мексиканскиот устав, кој на хартија е еден од најпросветените во светот, би ја направи земјата примерна демократија во Латинска Америка.

Конечно, Мексико има една од највисоките стапки на раст на населението во светот. Не може да се оспори фактот дека сиромаштијата е широко распространета и многу видлива; бидејќи природните ресурси на земјата се толку нерамномерно распределени, милиони избегаа од селата и се прелеаа во градовите, создавајќи распространети и хаотични ciudades perdidas на периферијата на сите големи урбани центри. Никој не знае колку луѓе живеат во овие преполни „предградија“, иако некои велат дека ширењето

ЗДИВ

надвор од Мексико Сити е најгусто населената област во светот. Како и да е, неговиот раст е вртоглав (околу илјада селани пристигнуваат секој ден), а предвидувањата тврдат дека до 2000 година во овие сиромашни квартови ќе живеат триесет милиони луѓе. Со оглед на драматичниот проблем

со загадувањето

(директна

последица на ова неконтролиран урбан раст), недостатокот на соодветна вода, постојаното проширување на јазот во нивоата на приходите, инфлацијата

и огромното влијание на американската економска политика, јасно е дека Мексико сè уште има огромни тешкотии да се надминат.

Како општо правило, мексиканскиот актер никогаш не би го направил на екранот она што не би го направил во реалниот живот. Кога правев „Ел бруфо“ во 1952 година, Педро Армендариз, уште еден од оние кои одвреме-навреме пукаа со својот пиштол во студиото, одби да носи кошули со кратки ракави, бидејќи традицијата вели дека оваа облека била резервирана за хомосексуалците. Покрај тоа, има сцена во филмот каде што Педро

го гонат месари во кланица, а во еден момент, ножот кој веќе му е сместен во грбот, налетува на младо сираче. Тој ја плеска со раката преку нејзината уста за да не вреска, а кога неговите гонители отишле, тој и вели на девојката да го извади ножот. Збунета, таа се двоуми.

“Таму!” тој вреска.„Таму! Зад! Извади го!”

Одеднаш, еден ден, среде проба, тој

извикува: „Јо, но диго детрдс!“ - Одбивам да го употребам зборот „зад.“ Таквиот јазик, објасни тој подоцна, ќе биде фатален за неговата репутација.

Во 1955 и 1956 година, покрај Кривичниот живот на Арчибалдо де ла Круз, снимив два филма на француски јазик: Cela s’appelle l’aurore, кој беше снимен на Корзика и La Mort en ce jardin (Gina), што го направивме. во Мексико. Првиот беше адаптиран од романот на Емануел Роблс. Филмот многу ми се допадна, иако го немам гледано откако е снимен. Клод Јегер, добар пријател кој играше неколку делови во други мои филмови, беше продукциски менаџер; Марсел Ками беше мојот прв асистент; и Жак Дерај, многу висок млад човек кој одеше многу бавно, му беше резервна копија. Лусија Босе, водечката дама, тогаш беше свршеница на познатиот тореадор Луис-Мигел Домингвин, кој постојано се јавуваше само за да го следи Жорж Маршал, главниот машки пол. На сценариото соработував со Жан Фери, кој беше многу близок со надреалистите. Меѓу нашите чести расправии беше една особено за „величествената“ љубовна сцена што ја напиша Жан, која всушност беше три страници страшен дијалог. Ја пресеков и заменив чудна сцена во која влегува Маршал, исцрпен се спушта на столот, ги соблекува

ЗДИВ

чорапите, ја гледа Лусија Бозе како му ја послужува супата, а потоа и подарува мала желка. Фери бил доста згрозен и му пишал на продуцентот жалејќи се на чорапите, супата, желката и дијалогот, за кој тврдел дека има повеќе заедничко со швајцарски или белгиски отколку со француски. Тој сакаше неговото име да се избрише од записите, што продуцентот одби да го стори. (Сè уште мислам дека сцената беше далеку подобра со супата и желката.)

Во исто време, го навлеков гневот на семејството на Пол Клодел бидејќи одредени негови дела се прикажани во сцена покрај пар лисици на масата на полицискиот комесар. Ќерката на Клодел го напиша вообичаеното жестоко писмо во кое се спротивставува на мојата мртва природа, но јас бев толку навикната на навреди што тоа не ми пречеше.

Од друга страна, мојот основен проблем со La Mort en ce jardin беше сценариото, кое некако едноставно не можев да го средам. Се будев во два часот наутро и ќе пишував сцени што ќе му ги дадам на Габриел Арут во зори за да може да го поправи мојот француски пред да ги снимам истиот ден. Рејмонд Квено се појави во еден момент и помина две недели со мене

обидувајќи

се да помогне во препишувањето, но сценариото остана невозможно. Квено имаше прекрасна смисла за хумор и бесконечна тактичност; никогаш не рекол дека нешто не му се допаѓа или дека нешто не е добро, но критиките секогаш ги започнувал со „Се прашувам дали. . . Всушност, Квено направи генијален додаток на сцената каде Симон Сињоре, курва во мало рударско гратче потресено од штрајкови и агитација на работниците, пазарува во самопослуга. Таа купува разни неопходни работи - сардини, игли, сапун. Одеднаш се слуша тресок од труби и војниците пристигнуваат да воспостават ред, по што Сињоре застанува, се враќа кај бакалот и бара уште четири парчиња сапун.

Сепак, Сињоре го постави својот дел од проблемите бидејќи очигледно не сакаше да го снима филмот, претпочитајќи да остане во Рим со Ив Монтан. Таа мораше да помине низ Њујорк на пат за да ни се придружи во Мексико, па внесе некои комунистички документи во нејзиниот пасош, надевајќи се дека ќе ја одбие американската имиграција, но тие ја пуштија да помине без мрморење. Откако беше тука и на сетот, нејзиното однесување беше во најдобар случај непослушно, во најлош случај многу деструктивно за остатокот од актерската екипа. На крајот, морав да замолам еден сценски да му ја земе мерната лента, да измери растојание од сто метри од камерата и таму да постави столови за „францускиот контингент“. -

Од друга страна, благодарение на овој аномален филм го запознав Ми-

ЗДИВ

шел Пиколи, со кого оттогаш снимив неколку филмови и кој стана еден од моите најблиски

пријатели.

Го сакам и му се восхитувам поради неговата

смисла за хумор, неговата великодушност, неговиот каприц и почитта што никогаш не ми ја покажува.

беспрекорна

Назарин, адаптиран од романот на Галдос, е направен во 1958 година во Мексико Сити и во некои прекрасни села во регионот на Куаутла. Се сеќавам дека Габриел Фигуероа постави естетски совршена рамка со Попокатепетл во позадина, крунисана со вообичаениот бел облак, но наместо да продолжам, ја свртев камерата за да се фокусирам на една целосно банална сцена што ми се чинеше многу посоодветна. Признавам дека немам трпение со префабрикуваната кинематографска убавина, бидејќи сè што навистина прави е да го одвлекува вниманието на гледачот од она што филмот се обидува да го каже. Суштината на Назарин, како лик, останува верна на романот, но јас изменив некои од застарените идеи на Галдос за да изгледаат барем понавремени. На крајот од книгата, на пример, Назарин сонува дека слави миса, но во филмот сонот е заменет со сцената со милостина. Исто така, се лизнав во неколку нови елементи - штрајкот, на пример, и жената на умирање во сцената на чумата, која беше инспирирана од Дијалогот на де Сад, entre unpretre et unmorbond, каде што жената на умирање вика по својот љубовник и го одбива Бога.

Од сите филмови што ги направив во Мексико, Назарин ми е еден од омилените. И покрај недоразбирањата за неговата вистинска тема, тој беше разумно успешен. Меѓутоа, на фестивалот во Кан, каде што ја освои меѓународната Гран-при, за малку ќе ја добие и наградата Prix de 1’Office Catholique. Тројца членови на жирито страсно се расправаа за тоа, но, за среќа, тие беа во малцинство. Исто така, Жак Превер, непоколеблив антиклерик, жали што му дадов на свештеник главната улога. „Смешно е да се грижиш за нивните проблеми“, ми рече тој, верувајќи исто како и дека сите свештеници се темелно за осуда.

Ова недоразбирање, кое некои луѓе го нарекуваа мој „обид за лична рехабилитација“, траеше подолго време. По изборот на папата Јован XXIII, всушност бев поканет во Њујорк, каде што наследникот на гнасниот Спелман, кардиналот Некој или Друг, сакаше да ми даде награда за филмот.

ЗДИВ

19. ЗА И ПРОТИВ Кога надреалистичкото движење беше во полн цут, направивме многу јасни разлики помеѓу доброто и злото, правдата и дискриминацијата, убавото и грдото. Имавме и одредени непишани закони - книги што

требаше да се читаат, други што не треба да се читаат; работи што требаше

да се направат, други да се избегнат по секоја цена. Инспириран од овие стари игри, решив да го оставам моето пенкало да талка како што сака во ова поглавје, додека јас се занимавам со здрава вежба за набројување на некои од моите страсти и моите betes noires.

Ги сакав, на пример, ентомолошките сувенири на Фабре, кои ги сметав за бескрајно супериорни од Библијата кога станува збор за страста за набљудување и безграничната љубов кон живите суштества. Некогаш велев дека ова е единствената книга што ќе ја земам со себе доколку бидам протеран на пуст остров, иако денес се предомислив и не би земал никаква книга.

Го сакав и Де Сад. Имав околу дваесет и пет години кога ги прочитав 120 страници од „Содомата“ за прв пат, и морам да признаам дека ми беше многу пошокантен од Дарвин. Еден ден, кога го посетив Роланд Туал, видов бесценета копија во неговата библиотека која првично му припаѓала на Марсел Пруст. И покрај неговата реткост, Туал ми го позајми. Тоа беше откровение. Дотогаш, не знаев ништо за Де Сад, иако професорите на Универзитетот во Мадрид се гордееа со фактот дека никогаш ништо не криеле од своите студенти. Читавме Данте, Камоенс, Хомер, Сервантес, па како не знаев ништо за ова систематско и магистрално истражување на општеството, овој предлог за вакво огромно уништување на културата? Кога успеав да признаам дека универзитетот лажел, сфатив дека покрај Де Сад, сите други ремек-дела избледени. Се обидов да ја препрочитам Божествената комедија, но сега ми изгледаше уште помалку поетска од Библијата. А што се однесува до Lusiads на Камбнс и Jerusalem Delivered на Тасо, колку помалку е кажано толку подобро. Зошто некој не ме натера да го читам Де Сад наместо сите други бескорисни работи?

Меѓутоа, кога се обидов да ги најдам другите книги на Де Сад, открив дека сите биле строго цензурирани и биле достапни само во многу ретки изданија од XVIII век. Бретон и Елуар, и двајцата поседуваа примероци, ме одведоа во книжарница на улицата Бонапарта каде што го ставив моето име на листата на чекање за Жастин (која никогаш не стигна). А кога збору-

ваме за Џастин, кога Рене Кревел изврши самоубиство, Дали беше првиот што пристигна во неговиот стан. Во хаосот што следеше, една пријателка

на Кревел од Лондон забележала дека неговата копија на Џастин исчезнала. Очигледно некој го избришал - Дали? Невозможно. Бретон? Апсурд; тој веќе имаше еден. Сепак, тоа мора да бил еден од блиските пријатели на

Кревел, некој

кој добро

ја познавал неговата библиотека.

Исто така, се сеќавам дека бев погоден од тестаментот на Де Сад, во кој

побара неговата пепел да се расфрла на четирите страни на земјата со надеж дека човештвото ќе ги заборави и неговите списи и неговото име. Би сакал да можам да го направам тоа барање; комеморативните церемонии не само што се лажни, туку и опасни, како и сите статуи на познати мажи. Да живее заборавот, секогаш сум велел - единственото достоинство што го гледам е во заборавот.

тој

Ако денес мојот интерес за Де Сад до некаде се намали - на крајот на краиштата, страста е ефемерна работа - сè уште сум длабоко импресиониран од неговиот рецепт за културна револуција. Неговите идеи имаа влијание на мене на многу начини, особено во Златната ера. Морис Хајн еднаш напиша погубна критика во која изјави дека Де Сад ќе се преврти во неговиот гроб доколку знае што сум направил со неговите идеи; Мојот единствен одговор беше дека мојата мотивација не беше да пофалам мртов писател, туку да снимам филм.

И јас го обожавав Вагнер, чија музика ја користев во неколку филмови, од Un Chien andalou до Тој нејасниот објект на желбата. Една од најголемите трагедии во мојот живот е мојата глувост, бидејќи поминаа повеќе од дваесет години откако не можам да слушам белешки. Кога слушам музика, како буквите во текстот да ги менуваат местата една со друга, да ги прават зборовите неразбирливи и да ги заматуваат редовите. Би ја сметал мојата старост за откупена ако ми се врати слухот, бидејќи музиката би била најнежниот опијат, кој ќе ги смирува моите стравови додека се движам кон смртта. Во секој случај, претпоставувам дека единствената шанса за такво чудо не е само посета на Лурд.

Кога бев млад, свирев на виолина, а подоцна, во Париз, на бенџо. Бетовен, Цезар Франк, Шуман и Дебиси, да набројувам само неколку, беа меѓу моите омилени композитори. Но, нашите ставови кон музиката драстично се променија од тие денови. На пример, обично слушавме неколку месеци однапред кога доаѓаше Мадридската симфонија во Сарагоса и секогаш бевме покрај себе со возбуда. Всушност, чекањето беше дефинитивно сладострасно. Направивме подготовки однапред, броејќи ги деновите, ба-

ЗДИВ

равме партитури, потпевнувавме на мелодиите; и кога конечно пристигна концертот, тоа беше неспоредливо задоволство. Денес, сè што треба да направите е да притиснете едно копче и каква било музика што ја сакате веднаш ќе ја исполни вашата дневна соба. Сепак, се прашувам што е добиено. Не можам да не почувствувам дека нема убавина без надеж, борба и

освојување.

Сосема поинаков начин, сакам да јадам рано, да си леднам рано и да се будам рано, а сето тоа ме прави многу нетипичен Шпанец.

Го сакам и северот, студот и дождот, и во овие погледи претпоставувам дека сум прилично Шпанец. Доаѓајќи како јас од толку сушен регион на земјата, не наоѓам ништо толку убаво како огромни влажни шуми обложени во магла. Кога бев дете и одев на одмор во Сан Себастијан, се чудев на папратите и на мовот што растеше на стеблата на дрвјата. Русија и

Скандинавија

беа магични места за мене; Се сеќавам дека кога имав седум години напишав приказна што се одвиваше на степите покриени со снег на Транссибир. Тогаш, исто така, ниту еден звук не е поубав од оној на дождот. Има моменти кога можам да го слушнам, ако го носам мојот слушен апарат, но не е сосема исто, се разбира.

И навистина го сакам студот. Кога бев млад, никогаш не носев капут, дури ни на најстудено време. Не е ниту дека не го почувствував студот; само што уживав да се спротивставам. Моите пријатели ме викаа „ел син-абриго“ - оној без капут. Всушност, има слика од мене некаде како стојам гола на снег. Се сеќавам на една зима во Париз кога беше толку студено што Сена почна да замрзнав. Го чекав Хуан Висен да пристигне од Мадрид на Гар д’Орсеј, и беше толку студено што морав да трчам напред-назад на платформата за да не замрзнам. Сепак, и покрај вежбата, закачив една добра

пневмонија,

и кога конечно можев да станам од кревет, првото нешто што го направив беше да излезам и да ја купам првата топла облека што некогаш ја имав.

Последица на сето ова е што мразам топла клима, а ако живеам во Мексико, тоа е случајно. Не ги сакам пустината, плажата, арапските, индиските или јапонските цивилизации, што ме прави јасно немодерен. Да бидам искрен, единствената цивилизација на која и се восхитувам е онаа во која сум израснат, грчко-римскиот христијанин.

Од друга страна, сакам патописни книги за Шпанија, особено оние напишани од англиски и француски патници во осумнаесеттиот и деветнаесеттиот век. И јас го обожавам пикарескниот роман, особено Лазарило де Тормес, Ла вида дел Бускон на Де Кеведо, па дури и Жил Блас, кој, иако

го напиша Французинот Лесаж, беше елегантно преведен од отец Исла во осумнаесеттиот век и стана шпански. класичен. Таа дава неверојатна слика за Шпанија, и мислам дека ја прочитав барем десетина пати.

Сега, како и повеќето глуви луѓе, не ги сакам многу слепите. Еден ден во Мексико Сити ме погоди глетката на двајца слепи кои седат еден до друг, едниот мастурбира со другиот. Дури и денес понекогаш се прашувам дали е вистина дека слепите се посреќни од глувите. Имам тенденција да не размислувам за тоа, но еднаш запознав еден извонреден слеп човек по име Лас Херас кој го изгубил видот кога имал осумнаесет години и се обидел многу пати да се самоубие. Конечно, неговите родители морале да го затворат во неговата соба и да ги заковаат ролетните. На крајот, тој се прилагоди на својата состојба и во 1920-тите го гледав како шета по улиците на Мадрид или во кафето Помбо на Кале де Карерас, каде што Гомез де ла Серна одржуваше суд. Одвреме-навреме пишуваше работи и доаѓаше со нас навечер кога одевме долги прошетки низ градските улици.

Едно утро, кога живеев на местото де ла Сорбона во Париз, Лас Херас ми заѕвони на вратата. Бев многу изненаден, во најмала рака, и кога го поканив внатре, ми рече дека штотуку дошол на работа, дека е сам и се прашував дали можам да го водам до автобуска станица. (Неговиот француски беше

ужасен.)

Го качив во десниот автобус и го гледав како се оддалечува, сам во градот што не го знаеше и не можеше да го види.

Хорхе-Луис Борхес е уште еден слеп човек што не ми се допаѓа особено. Нема сомнение за фактот дека тој е многу добар писател; но тогаш, светот е полн со добри писатели, и во секој случај, само затоа што некој пишува добро не значи дека треба да го сакате. Точно, го видов Борхес само два или три пати, и тоа беше пред шеесет години, но тој ме импресионираше како многу претенциозен и самобендисан. Има нешто премногу академско (или како што велиме на шпански, sienta cdtedra) во сè што кажува, нешто егзибиционистичко. Како и многу слепи луѓе, тој е елоквентен говорник, иако темата за Нобеловата награда има тенденција да се појавува опсесивно секој пат кога разговара со новинарите. Во овој поглед, разбирливо е да се спротивстават Борхес и Жан-Пол Сартр, бидејќи првиот јасно смета на таа награда, додека вториот одби и награда и пари.

Кога и да помислам на слепи мажи, не можам да не се сетам на зборовите на Бенџамин Перет, кој беше многу загрижен дали колбасот мортадела всушност бил направен од слепи. Сметам дека ова е помалку прашање отколку изјава, а тоа содржи длабока вистина. Се разбира, некои би можеле да ја сметаат врската помеѓу слепилото и мортаделата донекаде апсурдна,

ЗДИВ

но за мене тоа е суштински пример на надреалистичка мисла.

Додека ја правиме листата на бетес ноаре, морам да ја кажам мојата

омраза кон

педантеријата

и жаргонот. Понекогаш плачев од смеење кога читав одредени написи во Cahiers du Cinema, на пример. Како почесен претседател на Centro de Capaciracion Cinematografica во Мексико Сити, еднаш отидов да го посетам училиштето и бев запознаен со неколку професори, вклучително и еден млад човек во костум и вратоврска, кој многу поцрвене. Кога го прашав што предава, тој одговори: „Семиологија на клоничната слика“. Можев да го убијам на лице место. Патем, кога овој вид жаргон (типично париски феномен) ќе влезе во образовниот систем, тој прави апсолутен хаос во неразвиените земји. Тоа е најјасен знак, според мене, за културен колонијализам.

И го додавам на списокот Џон Стајнбек, кому не му се допаѓав поради една статија што еднаш ја напишав во која опишав - сериозно - мало француско момче кое оди покрај Елисејската палата носејќи багет подигнат во знак на поздрав до чуварите на палатата. Стајнбек го сметаше овој гест „длабоко трогателен“, но изјавата ме разбесни. Како можеше да биде толку бесрамен? Ми се чини јасно дека без огромното влијание на канонот на американската култура, Стајнбек би бил непознат, како и Дос Пасос и Хемингвеј. Да беа родени во Парагвај или Турција, никој никогаш немаше да ги прочита, што укажува на алармантен факт дека големината на писателот е во директна пропорција со моќта на неговата земја. Галдос, на пример, често е извонреден како Достоевски, но кој надвор од Шпанија некогаш го чита?

Од друга страна, ја сакам романескната и готската уметност, особено

катедралите Сеговија и Толедо, кои за мене се живи светови сами по себе. Онаму каде што француските катедрали ја имаат само ледената убавина на нивните архитектонски форми, шпанската катедрала го има оној неспоредлив спектакл на ретабло со своите барокни лавиринти, каде што вашите фантазии можат бескрајно да талкаат во минутни заобиколувања. Сакам и манастири, особено оној во Ел Паулар. Од сите незаборавни места на кои сум бил, ова е она што најмногу ме трогна. Прилично голем готски манастир, не е опкружен со колони, туку со идентични згради со високи огивални прозорци и стари дрвени ролетни. Покривите се покриени со римски ќерамиди, дрвото во ролетните е распарчено, а во пукнатините на ѕидовите растат прамени трева. Целото место е облеано во античка тишина; а во центарот, скриен сега покрај камена клупа, има лунарен бројчаник, сведоштво за сјајот на тие древни ноќи. Житишта од зеленика се протегаат меѓу чемпреси со шипки, кои мора да бидат стари со векови. Меѓутоа, можеби нејзината главна атракција за мене беше редот од три гробници - првиот и

највеличествениот, кој ги содржи преподобните останки на еден супериорен манастир од шеснаесеттиот век; втората, две жени, мајка и ќерка, кои загинаа во

сообраќајна несреќа

на само неколку стотини метри од манастирот и чии тела никогаш не беа земени. Третиот гроб, едноставен камен речиси закопан во сува трева, е испишан со американско име. Монасите ни кажаа дека тој човек бил еден од советниците на Труман во времето кога била фрлена атомската бомба на Хирошима и како и многу други кои биле вклучени во тој ужас, тој развил сериозни психолошки и нервни нарушувања. Тој го остави своето семејство и својата работа, некое време се движеше низ Мароко и конечно дојде во Шпанија, каде една ноќ, целосно исцрпен, тропна на вратата на манастирот. Монасите го примија, а тој умре една недела подоцна.

Еден ден, кога Кариере и јас работевме на сценарио во соседниот хотел, монасите не поканија на ручек во нивната трпезарија. Тоа беше прилично добар ручек (јагнешко и компири, како што се

сеќавам),

но разговорот беше забранет за време на оброкот. Наместо тоа, еден од бенедиктинците читаше од црковните отци додека не завршивме со јадењето, по што отидовме во друга соба - оваа со чоколади, кафе и телевизор - и разговаравме со задоволство. Овие монаси беа многу едноставни луѓе; правеа сирење и џин - второто строго нелегално, бидејќи не плаќаа даноци. Тие, исто така, продаваа разгледници и украсуваа бастун на туристите во недела. Таткото претпоставен беше алармантно добро информиран за ѓаволската репутација на моите филмови, но тој само се насмевна кога беа спомнати. Тој никогаш не одел во кино, рече тој, речиси извинување.

Имам ужас од новинари од весници, од кои двајца буквално ме нападнаа еден ден додека одев по патот недалеку од Ел Паулар. И покрај моите молби да останат сами, тие скокнаа околу мене, кликнувајќи додека одеа. Веќе бев премногу стар за да ги облечам и двајцата одеднаш, и само посакував да бидам доволно предвидлив да го донесам мојот револвер.

Додека моите чувства за новинарите не можеа да бидат појасни, признавам дека има измешани емоции кога станува збор за пајаците. Како што реков претходно, ова е опсесија што ја споделив со моите браќа и сестри, кои можат да зборуваат за нив со часови, со најпрецизни и најстрашни детали. Сите ние сме, изгледа, подеднакво фасцинирани и револтирани. Од друга страна, презирам гужви, што ќе рече секој собир кој надминува шест луѓе. Што се однесува до огромните гужви, како познатата фотографија на Веги од плажата на Кони Ајленд во недела попладне, мистеријата за неа ме згрозува.

ЗДИВ

Сепак, сакав прецизност - уште една опсесија - и секакви мали алатки како клешти, ножици, лупи и шрафцигери. Секаде носам со себе избор од нив, како мојата четка за заби. Дома, тие лежат внимателно наредени во фиока, секогаш подготвени за непосредна употреба. Покрај тоа, ми се допаѓаат

луѓето

од

работничката

класа на кои им се восхитувам и им завидувам на основните знаења.

Ми се допаѓаат и Патеките на славата на Кјубрик, Ромите на Фелини, Линениот брод Потемкин на Ајзенштајн, Марко Ферерис Ла Гранде Буфе

(трагедија

на телото и споменик на хедонизмот), Гупи Мајнсруж на Жак Бекер и Забранетите игри на Рене Климент. И јас ги обожавам раните филмови на Фриц Ланг, Бастер Китон, Браќата Маркс и филмот на Хас за романот на Потоцки Ракопис Сарагоса. (Го видов овој филм трипати соборувајќи го рекордот и го убедив Алатрист да го купи за Мексико во замена за Симон од

Исто така, им се восхитувам на предвоените филмови на Реноар, Персона на Бергман и Ла Страда на Фелини, Ноќите на Кабирија и

La dolce vita. На мое жалење, никогаш не сум видел вителони, но јасно се сеќавам дека излегов од Казанова многу пред крајот.

Добро го познавав Де Сика и особено ги сакав Shoeshine, Umberto D и

The Bicycle Thief, каде што успеа да направи машина ѕвезда на филмот. И

јас ги сакам филмовите и на фон Штрохајм и на Стернберг. Од друга страна, ја мразев од овде до вечноста, која ми се чинеше малку повеќе од милитаристичка и ксенофобична мелодрама. И Вајда ме воодушевува; Никогаш не сум го сретнал, но мене многу им се допаѓаат неговите филмови. Многу одамна на фестивалот во Кан изјави дека моите рани филмови го инспирирале да снима филмови, што ме потсетува на моето восхитување од раните филмови на Фриц Ланг и нивната инструментална улога во одредувањето на текот на мојот живот. Има нешто многу возбудливо во овој таен континуум помеѓу филмовите и земјите. Други мои омилени се Манон на Клузо. L’Atalante на Жан Виго, вкусната збирка англиски хорор приказни наречена „Мртвото на ноќта“, „Белите сенки на јужните мориња“ на Флаерти, за кои мислев дека е бескрајно супериорен во однос на неговиот Табу, кој го направи со Мумау, и Портрет на Џени со Џенифер Џонс, мистериозна, поетска и главно погрешно разбрана работа. (Од друга страна, го мразев Отворениот град на Роселини; сцената со измачениот свештеник во едната соба и германскиот офицер како пие шампањ со жена во неговиот скут во другата изгледаше и лесно и нетактично.)

Иако не сум ги гледал неговите најнови филмови (веќе никогаш не одам во кино), Карлос Саура е уште еден режисер на чија работа му се восхиту-

вам. Ги сакав La caza и La prima Angelica. Всушност, јас и Саура се познаваме долго време; арагоман како мене, дури ме убедуваше да играм џелат во неговиот Llanto por un bandido. Го сакав и богатството на Сиера Мадре на Хјустон, кое беше снимено во близина на Сан Хозе Пуруа. Одличен режисер и прекрасно топла личност, Хјустон го виде Назарин додека беше во Мексико и следното утро го помина телефонирајќи низ цела Европа и договори да се прикаже во Кан.

Оставајќи ги филмовите за момент, имам меко место за тајните премини, полици за книги што се отвораат кон тишината, скалите што се спуштаат во празнината и скриените сефови. Дури и јас имам еден, но нема да ви кажам каде. И тука е мојата доживотна љубов кон огненото оружје, од кои повеќето ги продадов во 1964 година, кога првата година бев убеден дека ќе умрам. Вежбав пукање на секакви места, вклучувајќи ја и мојата канцеларија, каде што пукам во метална кутија на полицата за книги спроти мојата маса. Моја специјалност е брзото извлекување, како херојот во вестерн филмовите кој оди право напред, па наеднаш се врти на петицата и пали. Мојата друга претпочитаност во областа на оружјето е мечот-стап. Имам шест од нив, и тие ме прават да се чувствувам побезбедно кога сум надвор од пешачење.

На другиот крај од спектарот е статистиката, која ја мразам со целото мое срце. Сега е невозможно да се прочита една страница во весник без да се најдат барем десетина од нив, од кои повеќето се отворено лажни. Не ми се допаѓаат ни акронимите - друго, и обично американско, зло на нашето време. Всушност, една од причините зошто толку ги воодушевувам текстовите од деветнаесеттиот век е затоа што тие не користат иницијали, кратенки или акроними.

Од друга страна, јас сум многу љубител на змии и стаорци. Освен последните неколку години, отсекогаш сум имал стаорци, кои ми се невообичаено допадливи и фасцинантни. Кога живеев во Мексико Сити, еднаш успеав да

соберам четириесет од нив, но конечно морав да ги истерам во планините и да се ослободам од нив. Вивисекцијата ме згрозува, се разбира. Кога бев студент, се сеќавам дека сецирав жива жаба со жилет за да видам како функционира нејзиното срце, апсолутно бесплатен експеримент за кој сè уште не сум си простил. Еден од моите внуци, американски невролог на пат кон Нобеловата награда, всушност го прекина своето истражување поради неговата одбивност кон таа варварска практика. (Понекогаш само треба да ѝ кажете срање на науката.)

И покрај очигледната non-sequitur, ја сакам руската литература. Се чини

ЗДИВ

дека постои мистериозен однос меѓу Шпанија и Русија, кој едноставно ги прескокнува земјите помеѓу, и што значеше дека кога првпат пристигнав во Париз, ги познавав Русите многу подобро отколку што ги познавав Гид или Бретон. Имам вкус и за опера, со која татко ми првпат ме запозна кога имав тринаесет години. Започна со Италијанците и заврши со Вагнер; Всушност, јас всушност двапати направив плагијат на либрети - Риголето во Лос олвидадос (епизодата со чантата) и Тоска во La Fievre monte a El Pao. На чуден начин, можеби мојата љубов кон маскирањето е поврзана со двете овие уметнички форми. Кажав како порано се облекував како свештеник и шетав низ градот - кривично дело казниво со пет години затвор. Понекогаш се облекував како работник и сфатив дека никој никогаш воопшто не ми обрнува внимание. Едноставно не постоев. Јас и еден пријател се преправавме дека сме paietos, rednecks од провинциите. Влегувавме во кафеана, му намигнував на сопственикот и му реков: „Дај му на мојот пријател овде една банана“, а тој ја изеде целата работа, вклучувајќи ја и кората. (Секогаш

беше добро за смеење.)

Еден ден, кога се шетав маскиран во воен офицер, искарав двајца артилерици што не ме поздравија и им наредив да се пријават кај нивниот командант. Друг пат, кога јас и Лорка излеговме во костими, налетавме на еден познат млад поет кој и двајцата го познававме. Федерико го навреди со вообичаената шпанска боја, но поетот само зјапаше, не

ни еден од нас. Многу подоцна во Мексико, додека Луис Мал снимаше Вива Марија, ставив перика и отидов на сетот, веднаш покрај Мале, кој немаше поим кој сум јас. Никој не го стори тоа - ниту моите пријатели техничар, ниту Жана Моро (која снимаше филм со мене) ниту мојот син Хуан-Луис, кој беше еден од помошниците на Мал.

Маскирањето е фасцинантно искуство, бидејќи ви овозможува да доживеете друг живот. Кога сте работник, на пример, продавачите веднаш ви предлагаат да ги купите најевтините работи; луѓето секогаш сечат пред вас во редот, а жените никогаш не ве гледаат. Јасно е дека светот едноставно воопшто не е создаден за вас.

Влезовите во кината, со нивниот невкусен публицитет, и банкети и доделување награди ме инспирираат со бесмртна омраза, иако понекогаш се место на забавни инциденти. Во 1978 година во Мексико Сити, министерот за култура ми го додели медалот за национални уметности, извонреден златен медалјон на кој моето име се појави како Бунуелос, што на шпански значи „крофни“.

Сакам познати количини и познати места; кога одам во Толедо или Се-

препознавајќи

говија, секогаш одам по истиот пат, застанувам на истите места, ги гледам истите погледи, јадам исти јадења. Кога некој ми нуди патување во далечна земја, јас секогаш

одбивам;

идејата да се обидам да замислам што да правам во Њу Делхи во три часот наутро е надвор од мене.

Што се однесува до храната, во најмала рака имам еклектичен вкус. Сакам крем пити и често сум сонувал да користам една во филм, иако на некој начин секогаш се повлекувам во последен момент. Сакам маринирана харинга како што ја прават во Франција и сафдини ен ескабеше, арагониски стил, маринирани во маслиново масло со лук и мајчина душица. Сакам и чаден лосос и кавијар, но генерално моите вкусови се едноставни и нерафинирани. Гурмант што не сум. Две пржени јајца со chorizo ми даваат поголемо задоволство од сите langoustes d la nine de Hongrie или timbales de caneton Chambord.

Кога ќе дојдеме до медиумите, мојата раздразливост не познава граници. Го мразам начинот на кој информациите се шират. Читањето весник е

пострашно од кое било друго искуство што го знам. Да бев диктатор, би го ограничил печатот на еден дневен весник и едно списание, и сите вести би биле строго цензурирани, иако мислењето би останало целосно слободно.

Форматот „шоу бизнис“ е скандал; тие огромни наслови - а во Мексико можат да постигнат

неверојатни пропорции

Искористете ја таа енергија

- со нивниот сензационализам на жолтиот печат ме натера да сакам да повраќам.

само за да продадете повеќе трудови! И за што? Секогаш има друга вест што доаѓа за да ја закопа првата. Се сеќавам дека прочитав копија од N iceMatin еден ден на фестивалот во Кан и најдовте, еднаш, интересен предмет за обидот да се разнесе една од куполи на Sacre-Coeur во Париз. Нестрплив да дознаам кој е одговорен за овој оригинален и непочитуван гест, го купив истиот весник следниот ден, бидејќи сите споменувања на Sacre-Coeur беа отфрлени за да се направи простор за скокање со небо.

Слично на тоа, гледачите, пророците и јасновидците ме досадуваат и ме плашат. (Јас сум фанатичен антифанатик.) За таа работа, воопшто не ја сакам психологијата.

Или анализа.Или психоанализа. Имам некои блиски пријатели аналитичари кои пишуваа за моите филмови, што е нивна привилегија, се разбира; но повеќето од тоа што го кажуваат нема смисла за мене. Од друга страна, моето откритие за Фројд, а особено неговата теорија за несвесното, беше од клучно значење за мене. Сепак, како што психологијата изгледа како нешто произволна дисциплина, на која засекогаш ѝ противречи човечкото однесување, така и психоанализата е сериозно ограничена, форма на терапија резервирана за повисоките класи. За време

ЗДИВ

на Втората светска војна, кога работев во Музејот за модерна уметност, размислував да снимам филм за шизофренија кој ќе го истражи нејзиното

потекло, шемите на нејзиниот развој и различните третмани што тогаш се користеа за да се справат со неа.

„Има првокласен психоаналитички институт во Чикаго“, ми рече некој кога ја спомнав идејата. „Воден од некој по име Александар, еден од учениците на Фројд. Зошто да не излезете таму и да разговарате со него за тоа?

Што е токму она што го направив. Откако таму, го најдов патот до институтот, кој исполни неколку луксузни ката од една голема зграда.

„Нашата субвенција истекува оваа година“, ме информира познатиот д-р Александар, „и верувајте ми, ние сме подготвени да сториме речиси сè за да ја обновиме. Вашиот проект звучи многу интересно. Дозволете ми да ви ги ставам на располагање нашата библиотека и нашите лекари за каква било помош што можеби ви треба“.

Се сетив дека кога Јунг го виде Un Chien andalou, тој го нарече одличен пример за деменција праекокс, и кога му предложив на Александар да му се допадне копија од филмот, тој изјави дека е воодушевен.

Меѓутоа, на пат кон нивната библиотека, случајно влегов во погрешна просторија и имав доволно време да видам елегантна дама како лежи на каучот, очигледно среде сесија, пред бесниот лекар да побрза да ја тресна вратата (што , ве уверувам, се обидував да затворам најбрзо што можев). Подоцна, ми кажаа дека во институтот доаѓаат само милионери и нивните сопруги. Беше општо познато, на пример, дека ако една од овие жени биде фатена како става неколку дополнителни сметки во нејзината чанта во банка, шалтерката нема да каже ништо, сопругот ќе биде дискретно информиран, а жената ќе биде испратена кај аналитичар.

Откако се вратив во Њујорк, пристигна писмо од д-р Александер, во кое ми кажуваше дека го гледал филмот и, како што рече, „се исплашил до смрт“. Се подразбира дека тој не сакаше ништо повеќе да се занимава со мене. Неговата реакција ми беше неверојатна - каков лекар би користел таков јазик? Дали би му ја раскажале вашата животна приказна на психолог кој бил „исплашен до смрт“ од филм?Како некој може да го сфати сериозно овој човек?

Непотребно е да се каже дека никогаш не го снимив мојот филм за шизофренија. *

Очигледно, сакам опсесии, мои, но и туѓи, бидејќи тие го олеснуваат справувањето со животот; Жал ми е за луѓето кои немаат. И јас сакам осаменост, се додека некој одвреме-навреме минува на муабет.

Но, тука е проблемот со сомбреро, што го мразам, како што ги правам сите „официјални“ форми на фолклор. Мексиканските шаро се добри кога

ќе ги сретнам во земјава, но кога ги ставаат оние преголеми капи натегнати со дворови златен конец и парадираат по бините во ноќните клубови, јас сум револтиран.

Џуџињата, од друга страна, ме фасцинираат. Работев со неколку од нив во текот на мојот живот и ги најдов интелигентни, целосно допадливи и изненадувачки самоуверени. Всушност, се чини дека повеќето од нив се чувствуваат совршено удобно со нивната големина и се убедени дека ништо не може да ги убеди да ги сменат местата со поконвенционалниот човечки модел. Тие, исто така, се чини дека имаат импресивна количина на сексуална енергија; џуџето во Назарин редовно наизменично се менуваше помеѓу

две љубовници со нормална големина во Мексико Сити. Навистина, многу жени што ги запознав се чини дека имаат наклонетост кон џуџиња, можеби затоа што можат да играат и дете и љубовница.

Го презирам спектаклот што го направивме од смртта, но исто така чувствувам одредена фасцинација за чудните погребни обреди. Мумиите во Гуана-хуато, на пример, се неверојатно добро сочувани поради квалитетот на почвата; нивните вратоврски, нивните копчиња, црните полумесечини под ноктите, сè уште се недопрени. На чуден начин, да ги видите е како да одите кај пријател кој е мртов веќе педесет години. Се сеќавам на една приказна Ернесто Гарсија што еднаш ми ја раскажа за неговиот татко, кој беше администратор во Сарагоса задолжен за гробишта во кои беа сместени безброј тела наредени во ѕидни ниши. Едно утро во 1920-тите, додека некои од никулите се празнале за да се направи простор за новодојденците, Ернесто видел два скелети - едниот од калуѓерка сè уште облечена во нејзината навика, а другиот циган со неговиот стап - како паднале на подот и дошле да се одморат во прегратка.

Колку и да изгледа чудно, мразам публицитет и правам се што е можно за да го избегнам. Ако прашате, како и можеби, зошто ја пишувам оваа книга, се што можам да кажам е дека да бев сам, никогаш немаше да го сторам тоа. Успеав да го живеам својот живот меѓу повеќе контрадикторности без воопшто да се обидам да ги рационализирам или решам; тие се дел од мене и дел од фундаменталната двосмисленост на сите нешта што јас ги ценам. Меѓутоа, кога станува збор за седумте смртни гревови, единствениот што го сметам за вистински смртоносен е зависта, дефинитивно шпанска слабост, бидејќи неизбежно ги наведува луѓето да посакуваат смрт на други чија среќа ги прави мизерни. (Другите гревови се строго лични и нави-

ЗДИВ

стина не повредуваат никого.) На пример, замислете мултимилионер во Лос Анџелес чиј утрински весник го доставува секој ден од скромен поштар. Еден убав ден поштарот не се појавил, а кога милионерот го прашува својот батлер зошто, човекот одговара дека поштарот добил десет илјади долари на лотарија и ја напуштил професијата. Милионерот е огорчен од непријатностите и почнува да го мрази поштарот и на крајот да му завидува, сето тоа поради само десет илјади долари. . . .

Конечно, не сакам политика. Изминатите четириесет години ги уништија сите илузии што можеби ги имав за неговата ефикасност. Всушност, нема што да се каже пред глетката на левичарските демонстранти кои маршираат низ улиците на Мадрид, како што направија еден ден пред неколку години, и скандираа „Contra Franco estabamos mejor!“ - подобро ни беше против Франко!

ЗДИВ

20. ОД ШПАНИЈА ДО МЕКСИКО И ФРАНЦИЈА (1960 - 1977) Во

1960 година, откако бев десет години мексикански државјанин, аплицирав за виза во шпанскиот конзулат во Париз и изненадувачки, и покрај дваесет и четиригодишниот егзил, немав проблем да ја добијам. Мојата сестра Кончита дојде во Порт Бу да ме земе за да има некој да алармира во случај на катастрофи во последен момент. Ништо не се случи, се разбира, и одеднаш бев таму, назад во Шпанија. Неколку месеци подоцна, двајца полицајци во цивилна облека се појавија и многу учтиво ме прашаа за мојот приход; но и од ова не излезе ништо. Невозможно е да ги опишам моите емоции додека патував од Барселона до Сарагоса, а потоа назад во Мадрид, повторно разгледувајќи ги сите сцени од моето детство; Доволно е да кажам дека плачев додека одев по одредени улици, исто како што правев десет години пред тоа кога се вратив во Париз.

Ова прво повратно патување траеше само неколку недели, но за тоа време Франциско Рабал (од Назарин) ме запозна со еден извонреден Мексиканец по име Густаво Алатристе, кој требаше да стане и мој продуцент и мој близок пријател. Го запознав накратко години пред тоа на снимањето на Арчибалдо де ла Круз, кога беше во посета на актерка со која на крајот се ожени, а потоа се разведе за да се ожени со мексиканската пејачка и актерка Силвија Пинал. Синот на менаџер на борби со петли, Алатристе самиот го сакаше спортот, но тој исто така беше сопственик на две списанија, фабрика за мебел и малку земја. Сега, сепак, тој одеднаш реши да се обиде во филмскиот бизнис, а денес е актер, режисер и дистрибутер и поседува триесет^ шест кина во Мексико. Нестабилна комбинација на лукавство и невиност, тој еднаш отиде на миса во Мадрид за да го замоли Бог да му помогне да реши финансиски проблем - и тој беше совршено сериозен за тоа. Друг пат, со апсолутно право лице, ме праша дали има некои надворешни знаци што разликуваат војвода од маркиз или барон. Згоден, заводлив, пријател на луѓето на високи места и неверојатно дарежлив (еднаш резервира цел ресторан за нас двајца, бидејќи знаеше дека мојата глувост ме прави непријатно на преполните места), тој исто така беше способен да се крие во неговата канцелариска бања за да избегне плаќање долг од двесте пезоси.

Се сеќавам на денот, на пример, кога ми кажа дека заминува од Мексико за дваесет и четири часа и дека сака да закаже состанок за да се видиме подоцна во Мадрид. Три дена подоцна, случајно слушнав дека тој сè уште е во Мексико, и тоа од многу добра причина. Изгледа дека му било забрането

да ја напушти државата затоа што должел пари. Тој се обиде да ги поткупи службениците на аеродромот нудејќи им десет илјади пезоси, а инспекторот, татко на осум деца, се колебаше, но на крајот одби. Кога разговарав со него, тој ми рече дека сумата што го спречувала да замине била околу осум илјади пезоси - помалку од митото. (Неколку години подоцна, Алатриште ми понуди дарежлива месечна плата едноставно за да може да ме гледа одвреме-навреме за морална поддршка и кинематографски совет. Се разбира, одбив, но му реков дека може да ме консултира бесплатно ; секое време што сака.)

Во секој случај, додека бев во Шпанија, Алатриште ми предложи да направиме филм заедно; ми даде карт бланш во однос на приказната. Така, на бродот од Мадрид до Мексико, решив да напишам мое сценарио за една жена што ја нареков Виридијана, во спомен на малку познатата светица за која имав слушнато кога бев ученик. Додека работев, се сетив на мојата стара еротска фантазија за водење љубов со шпанската кралица кога беше дрогирана и решив некако да ги спојам приказните.

Мојот пријател Хулио Алехандро ми помогна да го напишам сценариото, но ми посочи дека ќе треба да го снимиме филмот во Шпанија. Прифатив под услов да работам со Бардем продукција, бидејќи тие имаа репутација на противење на Франко. Сепак, и покрај оваа одредба, републиканските емигранти во Мексико беа бурни во нивните протести. Уште еднаш бев нападнат, но овој пат од своја страна. Некои од моите пријатели излегоа во моја одбрана и започна гадна дебата за тоа дали моето снимање филм во Шпанија е или не е предавство. Некое време подоцна, Исак нацрта цртан филм на кој е прикажан, на првиот плоштад, Франко како го чека моето доаѓање. На вториот плоштад, додека јас се спуштам, носам макари на Виридијана, рефрен од револтирани гласови извикува „Предавник! Гласовите продолжуваат да викаат во следната кутија, додека Франко срдечно ме поздравува и ги прифаќа макарите, кои во последната кутија му се дуваат во чипка.

Филмот навистина е снимен во Мадрид и на прекрасен имот надвор од градот; Имав разумен буџет за еднаш, добри актери и осумнеделен распоред. Работев уште еднаш со Франциско Рабал и за прв пат со Фернандо

и Силвија Пинал. Некои од постарите актери со битни делови ме познаваа уште од Дон Квинтин во 1930-тите. Особено се сеќавам на извонредниот лик кој го играше лепрозниот. Тој беше половина просјак, половина лудак и му беше дозволено да живее во дворот на студиото за време на снимањето. Човекот воопшто не обрнуваше внимание на моите упатства, но сепак е

прекрасен во филмот. Нешто подоцна, двајца француски туристи го поминале седејќи на клупа во Бургос и препознавајќи го од филмот, му честитале за настапот. Пред да завршат, тој скокна на нозе, ги собра своите неколку работи, го фрли пакетот облека преку рамо и си замина, велејќи: „Одам

во Париз. Таму, барем, знаат кој сум јас.” Починал на пат.

Во написот на Кончита за нашето детство, таа зборува и за создавањето на Миридијана:

За време на снимањето, отидов во Мадрид како секретар на брат ми и, како и секогаш, Луис живееше како анхорит. Нашиот стан беше на седумнаесеттиот кат на единствениот облакодер во градот, а тој го окупираше просторот како Симеон на неговата колона. Неговата глувост се влошила и ги гледал само луѓето што не можел да избегне да ги види. Имавме четири кревети, но тој спиеше на подот, со чаршаф и ќебе и сите прозорци ширум отворени. Се сеќавам дека многу пати на ден излегуваше од својата

на соба за да ужива во глетката: планините во далечината, Каза Кампо и кралската палата меѓу нив. Тој тврдеше дека светлината во Мадрид е апсолутно единствена; всушност, тој го гледаше сонцето како изгрева секој ден кога бевме таму. Се присети на студентските денови и изгледаше среќно.

Нормално, вечеравме сиров зеленчук, сирење и добро вино од Риоха во седум часот, што е многу рано за Шпанија. Напладне секогаш јадевме обилно во добар ресторан каде што омиленото јадење ни беше печеното прасе цицало. (Тогаш започна мојот комплекс на канибализам и моите соништа за Сатурн да ги проголта своите деца.) Во еден момент, слухот на Луис наеднаш се подобри и почнавме да имаме друштво - стари пријатели, студенти од кино институтот, луѓе кои работеа на филмот. Морам да признаам дека не ми се допадна сценариото на Виндијана, но мојот внук Хуан-Луис ме увери дека сценаријата на неговиот татко се едно, а она што тој го направил со нив друго, забелешка што се покажа како апсолутно точна. Гледав неколку сцени како се снимаат и бев импресиониран од трпението на Луис. Никогаш не сум го видел да ги губи нервите, па дури и кога работата му оди лошо, тој едноставно се преправаше додека не излезе сè како што треба.

Еден од дванаесетте просјаци во филмот, оној наречен „лепрозниот“, всушност бил вистински просјак, а кога Луис дознал дека му плаќаат три пати помалку од другите, бурно протестирал. Продуцентите се обидоа да го смират со ветување дека на последниот ден од снимањето ќе се помине капата, но Луис само се налути. Работниците не треба да се плаќаат со добротворни прилози, беснееше тој, барајќи лепрозниот да собира плата

ЗДИВ

секоја недела, исто како и сите други.

„Костимите“ во филмот се автентични; ги баравме оддалечените области на Мадрид, особено под мостовите, давајќи им на сиромашните луѓе нова облека во замена за партали, кои потоа се дезинфицираат, но не се перат. Облечени во оваа облека, актерите ја почувствуваа својата сиромаштија на вистински начин.

Додека Луис пукаше, речиси никогаш не го видов; стануваше во пет наутро, излегуваше од станот многу пред осум и не се враќаше дури единаесет или дванаесет часа подоцна, само за да изеде брза вечера и веднаш да заспие на подот. Сепак, имаше моменти на релаксација, како лансирање хартиени авиони од нашиот прозорец во недела наутро. Не се сеќававме многу добро како да ги направиме, па летаа незгодно и изгледаа прилично бизарно, но оној чиј авион прв слета беше губитник. (Казната се состоеше во тоа што мораше да јаде авион зачинет или со сенф или со шеќер и мед, во зависност од желбата.) Друга забава на Луис беше да крие пари на неверојатно места и да ми даде една шанса да ги најдам

користејќи

го дедуктивот метод; Сфатив дека тоа е ефикасен начин за пополнување на мојата секретарска плата.

Кога нашиот брат Алфонсо почина во Сарагоса, Кончита си замина, но таа одвреме-навреме се враќаше во нашиот облакодер со огромните светли станови, сега преобразени во трезвени канцеларии. Често излегувавме да јадеме со пријателите во Дона Јулија, една од најдобрите таверни во Мадрид. За жал, Дона Јулија беше корумпирана од Алатрист, кој еднаш и остави бакшиш од осумстотини пезети за вечера од двеста пезети, па следниот пат кога јадев таму ми даде астрономски чек. Бев изненаден, но платив без збор, обично одбивајќи да се ценкам за парични прашања. Меѓутоа, подоцна му го спомнав тоа на Пако Рабал, кој добро ја познаваше. Кога ја праша зошто ми наплати толку монументална сума, таа одговори: „Но, тој го познава сенорот Алатрист, па мислев дека е милионер“.

Во овој период, секој ден одев на речиси сигурно последната мадридска пеха, која се одржа во едно старо кафуле наречено Виена и ги собра Хозе Бергамин, Хозе-Луис Барос, композиторот Питалуга и матадорот Луис-Мигел. Домингуин, како и уште неколку пријатели. Се поздравивме со знакот на тајниот масон, само за да му пркосиме на Франко.

Цензурата во Шпанија, во тоа време, беше озлогласена по својата ситна формалност, и бидејќи оригиналниот крај на Виндиана покажа дека тропа на вратата на нејзината братучетка, влегува внатре и вратата полека се затвора зад неа, одборот на цензори го отфрли без контрола. Морав да

измислам нов, кој на крајот беше многу посугестивен од првиот поради неговите импликации на menage a trois. Во овој втор крај, Виридијана се приклучува на игра со карти што се игра помеѓу нејзината братучетка и неговата љубовница. „Знаев дека ќе завршиш да играш со нас“, се насмевнува братучедот.

Во секој случај, филмот создаде значителен скандал во Шпанија, слично на оној предизвикан од Златната доба: но, за среќа, тонот и плачот ме ослободија во очите на моите републикански пријатели во Мексико. Непријателски написи се појавија во L’Osservatore Romano, и иако филмот ја освои Златната палма во Кан, тој беше забранет во Шпанија. Шефот на кино-институтот во Мадрид, кој отиде во Кан за да ја прими наградата, поради тоа беше принуден на предвремено пензионирање. Конечно, аферата

создаде таква бура што самиот Франко побара да ја види, а според она што ми го кажаа шпанските продуценти, тој не најде ништо многу непристојно во тоа. На крајот на краиштата, со оглед на она што го видел во текот на својот живот, тоа мора да му изгледало неверојатно невино, но тој сепак одбил да ја поништи одлуката на својот министер.

Во Италија, филмот беше отворен прво во Рим, каде беше добро прифатен, а потоа и во Милано, каде што јавниот обвинител веднаш го затвори театарот, ги одзеде лентите и ме тужеше на суд, каде што бев осуден на една година во затвор ако повторно стапнам во земјава.

Целата афера сè уште ме воодушевува. Се сеќавам кога Алатристе го гледаше филмот за прв пат и немаше што да каже за него. Повторно го виде во Париз, потоа двапати во Кан и повторно во Мексико Сити, по што се упати кон мене, со насмевки на лицето.

“Луис!” Тој извика среќно. „Го направивте тоа! Прекрасно е! Сега разбирам се!“

Немав и сè уште имам поим за што зборува. Сето тоа ми изгледаше толку едноставно - што требаше да разберам?

Од друга страна, кога Де Сика го виде тоа во Мексико Сити, тој излезе ужасен и депресивен. Потоа, тој и мојата сопруга Жана отидоа да се напијат

и тој ја праша дали навистина сум толку монструозна и дали ја тепав кога водевме љубов.

„Кога има пајак од кој треба да се ослободи“, одговори таа, смеејќи се, „тој доаѓа да ме бара“.

(Еднаш во Париз, пред кино во близина на мојот хотел, видов постер на кој пишуваше: „Од Луис Бунуел... Најсуров режисер на светот.“ Таквата

ЗДИВ

глупост ме растажи.)

„The Exterminating Angel“ е направен во Мексико, иако жалам што не можев да го снимам во Париз или Лондон со европски актери и соодветни костими. И покрај убавината на куќата каде што беше снимена и мојот напор да изберам актери кои не изгледаат особено мексикански, имаше одредена мрзливост во многу од нејзините аспекти. На пример, не можевме да добиеме навистина убави салфетки за маса, а единствената што можев да ја покажам на камерата беше позајмена од шминкерот. Сценариото, сепак, беше целосно оригинално. Тоа е приказна за група пријатели кои вечераат заедно откако гледаат претстава, но кога ќе влезат во дневната соба после вечерата, откриваат дека поради некоја необјаснива причина не можат да заминат. Во раните фази, работниот наслов беше The Castaways of Providence Street, но потоа се сетив на величествениот наслов што Хозе Бергамин го спомна кога разговараше со мене во Мадрид претходната година за драмата што сакаше да ја напише.

„Ако го видам ангелот кој истребува на марки“, му реков, „би влегувал и би го видел на лице место“.

Кога му пишав од Мексико барајќи вести за неговата драма, тој ми одговори дека сè уште не ја напишал и дека во секој случај насловот не е негов. Дојде, рече тој, од Апокалипсата и затоа беше во јавна сопственост.

Има многу работи во филмот преземени директно од животот. Отидов на голема вечера во Њујорк каде што водителката реши да ги забавува своите гости приредувајќи разни изненадувања: на пример, келнер кој се испружи да дремне на тепих среде вечера додека тој носеше послужавник. на храна. (Во филмот, се разбира, на гостите не им се толку забавни неговите лудории.) Таа, исто така, донесе мечка и две овци - сцена во филмот што поттикна неколку критичари на симболични ексцеси, вклучувајќи ја и мечката додека болшевизмот чека да го заседа капиталистичкото општество, кое беше парализирано од неговите противречности.

Во животот, како и во филмот, отсекогаш сум бил фасциниран од повторувањето. Зошто одредени работи имаат тенденција да се повторуваат одново и одново, не знам, но феноменот енормно ме интригира. Има најмалку десетина повторувања во „Ангелот истребувач“. Двајца мажи се претставуваат и се ракуваат, велејќи: „Воодушевен!“ Повторно се среќаваат по еден момент и ја повторуваат рутината како никогаш да не се виделе. го повикува својот батлер двапати; всушност, тоа е сосема иста сцена, но снимена од различни агли.

„Луис“, ми рече мојот главен снимател додека се сечеше филмот, „тука

нешто не е во ред“. “Што?” Прашав.

„Сцената каде што влегуваат во куќата е таму двапати!“

(Бидејќи тој беше тој што ги сними двете секвенци, сè уште се прашувам како можеше да помисли дека таква колосална „грешка“ ми избега и мене и на уредникот.)

„The Exterminating Angel“ е еден од ретките филмови низ кои сум седел повеќе од еднаш, и секој пат жалам за неговите слабости, а да не зборуваме за многу краткото време што го имавме да работиме на него. Во основа, едноставно гледам група луѓе кои не можеа да го направат она што го сакаат - да ја напуштат просторијата.

Таквата дилема, неможноста да се задоволи едноставната желба, често се појавува во моите филмови. Во L’Age (на пример, двајца луѓе сакаат да се соберат, но не можат, а во Тој нејасен објект на желбата има еден старец кој не може да ја задоволи својата сексуална желба. Слично на тоа, Арчибалдо

де ла Круз залудно се обидува да се самоубие, додека ликовите во Дискретниот шарм на буржоазијата многу се трудат да вечераат заедно, но никогаш не успеваат да го направат тоа.

Две години по Истребување на Ангел, Алатрист ми предложи да снимам филм во Мексико за чудниот лик на свети Симеон Стилите, пустиникот од четвртиот век кој поминал четириесет години качен на врвот на една колона во сириската пустина. Бев заинтригиран од оваа бројка уште откако Лорка ме запозна со Јакобус де Ворагинес Златната легенда кога и двајцата бевме студенти на универзитет во Мадрид. Се смееше кога читаше како изметот на пустиникот, кој се протега по должината на колоната, изгледа како восок од конус. (Во реалноста, бидејќи сè што јадеше свети Симеон беа лисја од зелена салата, тоа мора повеќе да личеше на козјо кисело.)

И така, еден многу дождлив ден во Њујорк, тргнав кон Јавната библиотека на улицата Четириесет и втора за да истражувам. Но, кога ја побарав она што знаев дека е најдобрата книга на оваа тема (од отец Фестугиерес), картичката недостасуваше од каталогот. Како што се свртев во фрустрација, видов само човек што седеше до мене, кој ја држеше картичката во раката.

Конечно, сценариото беше завршено. Но, Алатрист наиде на несреќни финансиски проблеми за време на снимањето и морав да пресечам цела половина од филмот; средба под снегот, некои сцени од аџилак и посета на императорот на Византија, сето тоа буквално заврши на подот на сечење,

што објаснува зошто крајот изгледа малку нагло. Сепак, таков каков што е, Симон од пустината освои пет награди на филмскиот фестивал во Венеција, рекорд што не може да се спореди со ниту еден од моите други филмови.

Во 1963 година, францускиот продуцент Серж Силберман дојде во Шпанија, изнајми стан во Торе де Мадрид и испрати порака дека сака да се сретне со мене. Се случи да живеам во станот директно спроти неговиот; па дојде кај мене, испи едно шише виски со мене и оттогаш сме пријатели. По многу разговори, се согласивме да направиме адаптација на „Journal d’une femme de chambre“ (Дневник на една собарка) на Октав Мирбо, книга што сум ја читал многу пати. Но, за да ја направиме приказната подостапна, решивме да го поставиме филмот во 1920-тите - промена што исто така им овозможи на десничарските демонстранти да извикуваат „Виве Чиапе!“ на крајот, во спомен на Златното доба.

Луис Мал, во Ascenseur pour l’ēchafaud. Беше тој што го запозна светот со неверојатниот начин на одење на Жана Моро. Јас самиот отсекогаш сакав да го гледам начинот на кој жените одат, а снимањето на Жана во Дневникот на една собарка беше големо задоволство; кога оди, стапалото само малку и трепери на високата потпетица, што укажува на одредена напнатост и нестабилност. Жана е прекрасна актерка и ги сведев моите насоки на минимум, во

најголем

дел задоволна само за да ја следам со камерата. Всушност, таа ме научи на работи за ликот што го глумеше за кои никогаш

не се сомневав дека се таму.

Филмот е снимен во Париз и во Мили-ла-Форе во текот на есента 1963 година. Тоа беше прв пат да работев со Пјер Лари (мојот асистент), Сузан Дуремберже (одлична девојка за сценарио) и Жан-Клод Карие , кој го игра свештеникот и со кого продолжив да соработувам на сите мои француски филмови. Еден од најважните моменти на снимањето беше средбата со Муни, единствена актерка со многу неконвенционален начин на живот, која стана еден вид маскота за нас. Таа ја играше улогата на најнискиот слуга, но имаше една од најдобрите размени во филмот.

„Зошто секогаш зборувате за убивање Евреи? го прашува таа фанатичниот секстон.

„Зарем не си патриот? возвраќа тој.

„Да“.

“Значи?”

По Дневникот на една собарка, Силберман ми рече да продолжам, па решив да се обидам да го адаптирам чудесниот готски роман на Луис, Монахот „Монах“. Арто.

ЗДИВ

Се сетив дека разговарав со Жерар Филип за тоа неколку години пред тоа, како што зборував за прекрасниот Le Hussard sur le toil на Жан Џионо, уште една последица на мојата стара слабост за епидемии и чуми. Филип слушаше само со половина уво, бидејќи во тоа време повеќе го интересираа „политичките“ филмови како La Fievre monted El Pao - добро направен филм, сè на сè, но за кој немам што многу да кажам.

Меѓутоа, монахот набрзо бил напуштен и во 1966 година го прифатив предлогот од браќата Хаким да снимам филм заснован на Belle de jour на Џозеф Кесел. Романот е многу мелодраматичен, но добро конструиран, и ми понуди шанса да ги преведам фантазиите на Северин во сликовити слики, како и да нацртам сериозен портрет на млада буржоаска мазохистка. Можешв да се препуштам на верниот опис на некои интересни сексуални перверзии.

(Мојата фасцинација

со фетишизмот беше веќе очигледна во првата сцена на Ел и сцената со чизма во Дневникот на една собарка.) Во последната анализа, моето единствено жалење за Belle de jour беше што сопственикот на познатиот Train Bleu во Гаре де Лион одби да ми дозволи да ја снимам воведната сцена во просториите. Тоа е спектакуларен ресторан на вториот кат на железничката станица, дизајниран околу 1900 година од група сликари, скулптори и декоратори кои создадоа еден вид декор на оперската куќа посветена на возовите и земјите во кои можат да не однесат. Одам таму често кога сум во Париз и секогаш седам на иста маса, која гледа на патеките.

Belle de jour, исто така, повторно ме собра заедно со Пако Рабал, од Назарин и Виридијана, човек и актер кого многу го сакам и кој ме нарекува „монче“. Нему му треба многу малку режија. Всушност, сега кога „Се работи за темата, не користам некоја посебна техника кога работам. Мојата режија целосно зависи од тоа колку се добри актерите, од она што тие го предлагаат или од видот на напор што треба да го вложам ако не се соодветни Во секој случај, секоја насока зависи од вашата лична визија, одредено нешто што силно го чувствувате, но не можете секогаш да го објасните.

Уште една работа за која жалам за овој филм се резите што морав да ги направам за да им се допаднам на цензорите, особено сцената помеѓу Жорж Маршал и Катрин Денев, на која тој и се обраќа како ќерка додека таа лежи во ковчег во приватна капела после миса. прославен под прекрасната копија на еден од Христовите на Груневалд. Потиснувањето на мисата целосно го менува карактерот на оваа сцена.

Од сите бесмислени прашања поставени за овој филм, едно од најчестите се однесува на малата кутија што ориентален клиент ја носи со себе

во борделот. Го отвора и им го покажува на девојките, но никогаш не гледаме што има внатре. Проститутките се повлекуваат со плач на ужас, освен Северин, која е прилично заинтригирана. Не можам да избројам колку пати луѓето (особено жените) ме прашале што има во кутијата, но бидејќи јас самиот немам поим, обично одговарам: „Што сакаш да има“.

Belle de jour беше застрелан во студиото St.-Maurice (друго место кое повеќе не постои) додека мојот син Хуан-Луис работеше на соседниот сет како помошник на Луис Мал во Le Voleur. Тоа беше мојот најголем комерцијален успех, кој повеќе им го припишувам на чудесните курви отколку на мојата режија.

Од Дневник па натаму, мојот живот беше нераскинливо поврзан со моите филмови. Веќе немав сериозни проблеми или дилеми со кои би можел да се соочам, а мојот живот следеше многу едноставна шема: живееше главно во Мексико, поминував неколку месеци секоја

година пишувајќи

сценарија или снимав во Шпанија и Франција, каде работните услови беа многу подобри од оние во Мексико Сити. Верен на моите стари навики, останав во моите вообичаени хотели и одев во моите вообичаени кафулиња (или, подобро кажано, во оние што сè уште не

исчезнале).

Со текот на времето, конечно открив дека ништо за снимањето филм не е поважно од сценариото. Но, за жал, никогаш не сум бил писател и освен четири филма, ми требаше соработник да ми помогне да ги ставам зборовите на хартија. Меѓутоа, моите писатели беа многу повеќе од обични секретари; тие имаа право - всушност, обврска - да разговараат и да ги критикуваат моите идеи и да понудат некои свои, дури и ако конечната одлука остане моја. За време на мојот живот, работев со дваесет и осум различни писатели, меѓу кои и Хулио Алехандро, драматург со добро уво за дијалог и Луис Алкориза, чувствителен и енергичен човек кој напиша и режирал многу свои филмови. Сепак, најблизок до мене писател е несомнено Кариере, со кого напишав шест сценарија.

Суштинската работа за сценариото е, во последната анализа, неизвесноста - талентот за развивање на заплетот толку ефикасно што умот на гледачот не залута ни за момент. Можете вечно да се расправате за содржината на филмот, за неговата естетика, неговиот стил, дури и за моралната положба; но клучниот императив е да се избегне досадата по секоја цена.

Идејата да направам филм за христијанските ереси првпат ми дојде веднаш по моето пристигнување во Мексико, кога ја прочитав Historia de los heterodoxos espanoles на Менендез Пелајо. Нејзините извештаи за ма-

ЗДИВ

ченички еретици ме фасцинираа - овие луѓе кои беа убедени во своите вистини исто како и православните христијани во нивната. Всушност, она што секогаш ме заинтригира за однесувањето на еретиците не е само нивната чудна инвентивност, туку и нивната сигурност дека ја поседуваат апсолутната вистина. Како што еднаш напиша Бретон, и покрај неговата одбивност кон религијата, надреалистите имаа „одредени точки на допир“ со еретиците.

Сè во Млечниот пат е засновано на автентични историски документи. Надбискупот чиј труп е ексхумиран и јавно запален (кога по неговата смрт ќе се најдат лични документи обоени со еретички идеи) всушност бил вистински архиепископ Каранза од Толедо. Направивме многу истражувања за овој филм, првенствено во Dictionnaire des heresies на Abbe Pluquet. Кариере и јас го напишавме првиот нацрт есента 1967 година во Парадор Казорла во планините Андалузија, каде што патот завршуваше на вратата од нашиот хотел и каде што неколкуте ловци наоколу заминаа во зори и се враќаа навечер, носејќи го повремено трупот. на козур. Поминавме денови разговарајќи за Светата Троица, двојната природа на Христос и тајните на Дева Марија, и двајцата бевме среќно изненадени кога Силберман се согласи на проектот. Сценариото беше завршено во Сан Хозе Пуруа во февруари и март 1968 година, и иако снимањето беше привремено одложено поради метежот во мај, го завршивме снимањето во Париз во текот на летото. Пол Франкур и Лоран Терзиеф ги играа двајцата аџии кои пешачеа до Сантијаго де Компостела кои на пат се среќаваат со серија ликови од сите возрасти и места кои ги претставуваат начелните ереси на нашата култура. Насловот доаѓа од идејата за оригиналното име на Млечниот Пат - Свети Јован, така наречен затоа што ги упатувал патниците од цела северна Европа во Шпанија.

Повторно, работев со Пјер Клементи, Жулиен Берто, Клаудио Брук и Мишел Пиколи, но ја открив и Делфин Сејриг, која ја отскокнав на колено кога беше мало девојче во Њујорк за време на војната. И по втор и последен пат пред камера го ставив самиот Христос, кој го игра Бернард Верли. Сакав да го покажам како обичен човек, кој се смее, трча, погрешно се подготвува, се подготвува да се избричи - да ги покажам, со други зборови, сите оние аспекти што се сосема туѓи на нашата традиционална иконографија. Ми се чинеше дека во еволуцијата на современата религија, Христос зазема несразмерно привилегирано место во однос на двете други личности во Светата Троица. Бог Отецот сè уште постои, се разбира, но тој стана нејасен и далечен; а што се однесува до несреќниот Свети Дух, веќе никој не се за-

мара со него. Сигурно до сега проси по патиштата.

И

покрај тешкотијата

филмот, најмногу благодарение на суперлативната работа на Силберман

на темата, се чинеше дека на јавноста ѝ се допадна

за односи со јавноста. Како и Назарин, сепак, предизвика спротивставени реакции. Карлос Фуентес го гледаше како антирелигиозен воен филм, додека Хулио Кортазар отиде дотаму што сугерираше дека Ватикан сигурно ги вложил парите за него. Овие аргументи за намерата ме оставаат конечно рамнодушен, бидејќи според мене Млечниот пат не е ниту за ниту против ништо. Покрај самата ситуација и автентичниот доктринарен спор што го предизвикува, филмот е пред сè патување низ фанатизмот, каде што секој човек тврдоглаво се држи до својата честичка на вистината, подготвен ако треба да убие или да умре за неа. Патот што го поминале двајцата аџии може конечно да претставува каква било политичка, па дури и естетска идеологија.

Веднаш по отворањето на филмот во Копенхаген (на француски, со дански преводи), караван од цигани - мажи, жени и деца - кои не зборуваа ниту дански, ниту француски се упатија до театарот, и сите се натрупаа и купија билети. Се враќале неколку дена по ред да го гледаат филмот, додека конечно, покрај себе со љубопитност, сопственикот на театарот не се потрудил да открие зошто постојано се враќаат. Неколку пати се обиде да ги праша, но бидејќи не го зборуваше нивниот јазик, тие не можеа да комуницираат. На крајот ги пушти слободно.

По Млечниот пат, се заинтересирав за епистоларниот роман на Галдос Тристана. Иако сигурно не е еден од неговите најдобри, ликот на Дон Лопе е фасцинантен и мислев дека можеби ќе можам да го префрлам дејството од Мадрид во Толедо и на тој начин да му оддадам почит на градот што толку многу го сакав. Првите актери на кои помислив беа Силвија Пинал и Ернесто Алонсо, но бидејќи беа зафатени со друг проект, размислував за Фернандо Реј, кој беше толку прекрасен во Виндиана, и за младата италијанска актерка на која многу и се восхитував, Стефанија Сандрели. Подоцна, ја свршив Катрин Денев, која иако изгледаше дека не припаѓа во универзумот на Галдос, се покажа дека е апсолутно совршена. Филмот е целосно снимен во Толедо, освен некои сцени во студио во Мадрид каде што Аларкон, сценографот, конструирал точна копија од кафулето Зокодовер. Ако, како во Назарин, главниот лик е верна копија на Галдос, направив значителни промени во структурата и атмосферата, уште еднаш поставувајќи го дејството во посовремен период. Со помош на Хулио Алехандро, додадов неколку лично значајни детали, како камбанаријата и мртовечницата на кардиналот Тавера. Уште еднаш, Тристана ја немам видено откако се отвори, но се

ЗДИВ

сеќавам дека ми се допадна второто полувреме, од враќањето на младата жена со ампутирана нога. Сè уште можев да ги слушнам нејзините чекори во ходникот, стругањето на нејзините патерици и разговорот на свештениците над нивните чаши топло чоколадо.

Секогаш кога ќе помислам на снимањето, се сеќавам на една шега што

ја играв со Фернандо Реј. (Бидејќи тој е многу драг пријател, се надевам дека ќе ми ја прости оваа исповед.) Како и многу актери, Фернандо здраво ја ценеше својата популарност; сакаше да го препознаваат на улица и луѓето да се вртат и да зјапаат кога тој поминува. Еден ден му реков на менаџерот на продукцијата да поткупи некои локални средношколци да чекаат јас и Фернандо да седиме рамо до рамо во кафуле, во тој момент учениците требаше да дојдат до мене, еден по еден, и да ми побараат автограм. . Им беше наложено да прашуваат само мене и да го игнорираат Фернандо. Кога конечно беше поставена сцената, се појави првиот млад човек кој ми побара автограм, кој радосно му го дадов. Веднаш штом се оддалечи, без никаков поглед кон Фернандо, пристигна вториот студент и го направи истото. Кога третиот се засили, Фернандо пукна од смеење. Кога го прашав како го сфатил тоа, тој ми одговори дека идејата некој да бара автограм од мене, а не тој, изгледаше толку крајно невозможна што знаеше дека тоа мора да биде шега.

Кога завршив со работата на Тристана, се вратив кај Силберман, повторно откривајќи го Париз, моите стари дружења во Монпарнас, хотелот 1’Aiglon каде моите прозорци гледаа на гробиштата, моите рани ручеци во La Coupole или La Palette или Closerie des Lilas. моите секојдневни прошетки и моите осамени вечери. Еден ден, кога Силберман и јас разговаравме за чудни повторувања, тој ми кажа приказна за времето кога поканил некои луѓе на вечера, но заборавил да и каже на својата сопруга. Всушност, тој заборавил дека тој самиот бил поканет на вечера истата вечер. Кога пристигнаа гостите, Силберман го немаше; Меѓутоа, неговата сопруга беше во бањарка, и бидејќи не знаеше дека некој ќе дојде, таа веќе јадеше и требаше да легне. Овој инцидент стана воведната сцена во Дискретниот шарм на буржоазијата, и оттаму ја повторивме шемата, измислувајќи секакви ситуации кога група пријатели постојано се обидуваат да вечераат заедно, но се чини дека не можат да се справат со тоа. Беше долга, напорна работа, особено затоа што беше клучно да се одржи доволен степен на реализам во средината на овој делириум. Сценариото помина низ пет различни верзии додека се обидовме да го комбинираме реализмот - ситуацијата мораше да биде позната и логично да се развива - и акумулацијата на чудни, но не

ЗДИВ

и фантастични пречки. Уште еднаш, соништата помогнаа, особено поимот сон во сон. (Морам да признаам, исто така, колку бев среќен што можев да го вклучам мојот личен рецепт за суво

мартини.)

Самото снимање, кое се одржа во Париз во 1972 година, беше чудесно; бидејќи филмот долго се занимаваше со храната, актерите - особено Стефан Одран - донесоа секакви прекрасни работи на сетот за јадење и пиење. Научив да работам и со видео поставување или телевизиски монитор. Староста ме навлезе и веќе не бев толку умешен во прилагодувањето на камерата. Сега, сепак, можев да седам пред мојот ТВ екран, да ја видам истата слика што ја виде камерманот и да ги поправам аглите и позициите без да се помешам од столот, техника што ми заштеди бескрајно време и енергија.

Во мојата потрага по наслови, отсекогаш се обидував да го следам стариот надреалистички трик за наоѓање тотално неочекуван збор или група зборови што отвора нова перспектива на слика или книга. Оваа стратегија е очигледна во насловите како Un Chien andalou, LAge d’or, па дури и The Exterminating Angel. Меѓутоа, додека работевме на ова сценарио, ниту еднаш не помисливме на зборот „буржоазија“. Последниот ден во Парадот во Толедо, денот кога умре Де Гол, бевме очајни; дојдов до A has Lenine, ou la Vierge а Г дина (Долу Ленин, или Богородица во јаслите) Конечно, некој го предложи Le Charme de la bourgeoisie; но Кариере истакна дека ни треба придавка, па откако просевме низ она што изгледаше како илјадници од нив, конечно наидовме на „дискретна“. Одеднаш филмот доби сосема поинаква форма, дури и поинаква гледна точка. Тоа беше навистина прекрасно откритие.

Една година подоцна, кога филмот беше номиниран за Оскар, четворица мексикански репортери ни следеа во Ел Паулар, каде што веќе работевме на друг проект. За време на ручекот ме прашаа дали мислам дека ќе го добијам тој Оскар.

„Се разбира“, одговорив меѓу каснувања. „Тве веќе плати дваесет и пет илјади долари што ги сакаа. Американците можеби имаат свои слабости, но тие ги исполнуваат своите ветувања“.

Неколку дена подоцна, насловите во Мексико Сити објавија дека сум го купил Оскар. Лос Анџелес беше скандализиран; истурени телекси; Силберман бесен прелета од Париз. Го уверив дека сето тоа е шега, но требаше доста време да се спушти прашината. Иронично, филмот навистина доби Оскар три недели подоцна.

Фантомот на слободата (фраза што веќе се појави во Млечниот Пат, кога еден лик му вели на друг: „Твојата слобода е само фантом“) беше измислен

во знак на почит на Карл Маркс, на онаа „Сениште ја прогонува Европа - сеништето на комунизмот“ на почетокот на Манифестот. Првата сцена беше инспирирана од враќањето на Бурбоните, кога шпанскиот народ навистина извика: „Да живеат нашите синџири!“ од чиста омраза кон либералните идеи што ги вовел Наполеон.Меѓутоа, набргу потоа, идејата за политичка и социјална слобода доби дополнителна димензија - онаа на уметникот и творецот, слобода која е илузорна како првата. Беше амбициозен филм, тежок и за пишување и за режија, и на крајот прилично фрустрирачки. Иако одредени епизоди ми се поживописни од другите, сепак морам да признаам дека остана еден од моите омилени филмови. Техниката е интригантна, како што е љубовната сцена помеѓу тетката и нејзиниот внук во хотелската соба. Исто така, многу ми се допаѓа потрагата по малото девојче, посетата на гробиштата

(нијанси

на гробиштата на Сан Мартин) и крајот во зоолошките градини со непоколеблив поглед на нојот, кој како да носи вештачки трепки.

Кога ќе се сетам наназад денес, Млечниот пат, Дискретниот шарм на буржоазијата и Фантомот на слободата

формираат еден вид трилогија, поточно триптих. Сите три имаат исти теми, понекогаш дури и иста граматика; и сите предизвикуваат потрага по вистината, како и потребата да ја напуштите веднаш штом ќе ја пронајдете. Сите ја покажуваат непопустливата природа на општествените ритуали; и сите се расправаат за важноста на случајноста, на личниот морал и на суштинската мистерија во сите нешта, кои мора да се одржуваат и почитуваат.

(Како фуснота, само да го спомнам фактот дека четворицата Шпанци

кои ги егзекутираат француските затвореници на почетокот на филмот ги играат Хозе-Луис Барос (највисокиот), Серж Силберман (со бендот околу челото), Хозе Бергамин (свештеникот) и јас (скриени зад брада и калуѓерска капа.)

Кога го направив „Фантомот на слободата“, имав седумдесет и четири години и сериозно ја забавував идејата за дефинитивно пензионирање. Меѓутоа, моите пријатели имаа други идеи, па конечно решив да се позанимавам со еден стар проект, адаптацијата. на „La Rette et le pantin“ на Пјер Луј, кој во 1977 година стана „Тоа нејасно објект на желбата“, со Фернандо Реј во главната улога. Користев две различни актерки, Анџела Молина и Керол Букет, за истата улога - уред кој многу гледачи никогаш не го ни забележале. Насловот беше поттикнат од убавата фраза на Луис „блед предмет на желба“. Во суштина верна на книгата, сепак додадов одредени елементи кои радикално го променија тонот, и иако не можам да објаснам зошто,

ЗДИВ

последната сцена ми падна многу трогателна - женската рака внимателно поправа солза во крвава чипка. Можам да се кажам дека мистеријата останува недопрена до последната експлозија. Покрај темата за неможноста некогаш вистински да се поседува женско тело, филмот инсистира на одржување на таа клима на несигурност и непосредна катастрофа - атмосфера која сите ја препознаваме Иронично, бомба експлодираше на 16 октомври 1977 година, во театарот Риџ во Сан Франциско, каде што се прикажуваше филмот, а за време на конфузниот разговор, беа украдени четири макари, а лелекот покриен со графити. како „Овој пат отидовте предалеку!“ Имаше некои докази кои сугерираа дека нападот бил измислен од група хомосексуалци, и иако на оние од ова убедување не им се допадна многу филмот, никогаш не успеав да сфатам зошто.

ЗДИВ

21. ЛЕБЕДОВА ПЕСНА

Според

најновите

орби-

извештаи, сега имаме доволно нуклеарни бомби не само за да го уништиме целиот живот на планетата туку и да ја издуваме самата планета, празна и студена, целосно надвор од нејзината

та и во неизмерноста на космичката празнина. Сметам дека таа можност е величествена, а всушност сум во искушение да викам браво, бидејќи отсега нема да има сомнеж дека науката е наш непријател. Таа им ласка на нашите желби за семоќ - желби кои неизбежно водат до наше уништување. Една неодамнешна анкета објави дека од 700.000 „висококвалификувани“ научници кои сега работат ширум светот, 520.000 од нив се зафатени со обидот да ги насочат средствата за нашето самоуништување, додека само 180.000 проучуваат начини како да не одржуваат во живот.

Трубите на апокалипсата веќе со години одекнуваат пред нашите порти, но ние сè уште ги чепкаме нашите уши. Меѓутоа, имаме четворица нови коњаници: пренаселеност (лидерот, оној што вее црно знаме), науката, технологијата и медиумите. Сите други зла во светот се само последици од нив. И јас не се плашам да го ставам печатот во првиот ранг. Последното сценарио на кое работев, за филм што никогаш нема да го снимам, се занимава со тројна закана: наука, тероризам и слободен печат. Последната, која обично се гледа како победа, благослов, „право“, е можеби најпогубна од сите, бидејќи се храни со она што другите тројца коњаници го оставаат зад себе.

експлозија, од друга страна, ме чини толку застрашувачка што сè уште сонувам за космичка катастрофа што би збришала две милијарди од нас. Се разбира, катастрофа од ваков вид би имала смисла само ако е резултат на природен пресврт на пример земјотрес или чума. Имам голема почит кон овие природни сили, а не можам да ги издржам предизвикувачите на ситни катастрофи кои секој ден не закопуваат малку подлабоко во нашиот заеднички гроб додека ни кажуваат, лицемерите дека се, колку е „невозможно“ поинаку. . Имагинативно кажано, сите форми на живот се подеднакво вреднидури и мувата, која ми се чини загадочна и восхитувачка како самовилата. Но, сега кога сум сам и стар, предвидувам само катастрофа и хаос. Знам дека старите луѓе секогаш велат дека сонцето било потопло кога биле млади, а исто така сфаќам колку е вообичаено да се најавува крајот на светот на крајот на секој милениум. Сепак, сè уште мислам дека целиот век се движи кон некој катаклизмичен момент. Злото конечно изгледа како победник;

Демографската

силите на уништување го донесоа денот; човечкиот ум не постигна никаков напредок кон јасност. Можеби е дури и уназаден. Живееме во доба на слабост, страв

и морбидитет.

Од каде ќе

дојде љубезноста и интелигенцијата

што можат да не спасат? Дури и шансата изгледа немоќна.

Роден сум во зората на векот, а мојот живот често ми се чини како миг. Настаните во моето детство понекогаш изгледаат толку неодамнешни што морам да се потрудам да се сетам дека тие се случија пред педесет или шеесет години. А сепак во други моменти животот ми се чини многу долг. Детето, или младиот човек, кој го направи ова или она, се чини дека веќе нема никаква врска со мене.

Во 1975 година, кога бев во Њујорк со Силберман, отидовме во италијански ресторан што го сакав пред триесет и пет години. Сопственикот умре, но неговата сопруга ме препозна и одеднаш се почувствував како да јадев таму само неколку дена претходно. Времето е толку променливо што едноставно нема многу смисла да се повторува колку светот се променил. Додека не наполнив седумдесет и пет години, староста ми беше прилично прифатлива. Беше огромно олеснување да се ослободиме конечно од досадните желби; Веќе не сакав ништо — нема повеќе куќи покрај морето или луксузни автомобили или уметнички дела. „Долу l’amour fou!“ Јас би си рекол: „Да живее

пријателството!

“ Секогаш кога ќе видов старец на улица или во фоајето на хотелот, ќе му се обратев на кој и да е со мене и ќе му кажев: „Дали си го видел Бунуел во последно време? Тоа е неверојатно. Дури и минатата година тој беше толку силен - а сега , какво страшно влошување! Уживав играјќи во рана сенилност, сакав да ја читам La Vieillesse на Симон де Бовоар. Повеќе не се покажував во костими за капење на јавните базени и патував се помалку и помалку. Но мојот живот остана активен и добро избалансиран; го снимив мојот последен филм во седумдесет и седум.

Меѓутоа, во последните пет години, вистинската старост започна. Ме напаѓаат цела серија ситни нервози; Почнав да се жалам на нозете, очите, главата, моите пропусти во меморијата, слабата координација. Во 1979 година поминав три дена во болница приклучен на IV; на крајот од третиот ден, ги искинав цевките, станав од креветот и отидов дома. Но, во 1980 година повторно се вратив на операција на простата, а во 1981 година тоа беше жолчното кесе. Непријателот е насекаде, а јас сум болно свесен за мојата лоша состојба.

Дијагнозата не може да биде поедноставна: јас сум стар човек и тоа е сè. Среќен сум само дома, следејќи ја мојата дневна рутина: разбуди се, испијам кафе, вежбам половина час, се миеш, испиј втора шолја кафе, јадам

ЗДИВ

нешто, шетај низ блокот, почекај до пладне. Очите ми се слаби и ми треба лупа и посебна светлина за да читам. Мојата глувост ме спречува да слушам музика, па јас чекам, мислам, се сеќавам, исполнет со очајна нетрпеливост и постојано гледање во часовникот.

Пладне е светиот момент на аперитивот, кој го пијам многу бавно во

мојата студија. По ручекот, дремам во столот до пладне, а потоа, од три до пет, читам малку и гледам во часовникот, чекајќи шест часот и мојот аперитив пред вечера. Понекогаш изневерувам, но само околу петнаесет минути. Понекогаш, исто така, пријателите доаѓаат да разговараат. Вечера во седум, со жена ми, а потоа си легнувам. Поминаа четири години откако сум во кино, поради мојот вид, мојот слух и мојот ужас од сообраќајот и гужвите. Никогаш не гледам телевизија.

Понекогаш минува цела недела без посетител, а јас се чувствувам напуштено. Потоа се појавува некој неочекувано, некој што не сум го видел долго време, а потоа следниот ден пристигнуваат неколку пријатели во исто време. Тука е Алкориза, мојот соработник, или Хуан Ибанез, извонреден режисер кој пие коњак по цел ден, или отец Џулијан, модерен доминикански одличен сликар и гравер и творец на два необични филма. Тој и јас често зборуваме за верата и постоењето на Бог, но бидејќи тој засекогаш се соочува со камениот ѕид на мојот атеизам, тој само ми вели:

„Пред да те запознаам, Луис, мојата вера понекогаш се колебаше, но сега кога ги започнавме овие разговори, таа стана непобедлива!

Јас одговарам само дека можам да го кажам истото за моето неверување, цело време прашувајќи се што би рекле надреалистите кога би можеле да ме видат во тет-а-тет со Доминиканец.

Во средината на ова строго уредено постоење, пишувањето на оваа книга со Кариере беше само ефемерен прекин. Јас не се жалам; на крајот на краиштата, тоа ме спречи да ја затворам вратата целосно. Веќе долго време ги пишувам имињата на пријателите кои починале во посебна тетратка што ја нарекувам Книга на мртвите. Одвреме-навреме ја прелистувам и гледам стотици имиња, едно покрај друго, во азбучен ред. Има црвени крстови до надреалистите, чија најфатална година беше 1977-78 година кога Мен Реј, Калдер, Макс Ернст и Преверт умреа за неколку месеци еден од друг.

Некои од моите пријатели се вознемирени поради оваа книга без сомнение се плашат од денот кога ќе бидат во неа. Се обидувам да им кажам дека тоа ми помага да се сетам на одредени луѓе кои инаку би престанале да постојат. Еднаш, сепак, направив грешка. Сестра ми Кончита ми кажа за

ЗДИВ

смртта на еден млад шпански писател што го познавав и затоа го внесов неговото име во списоците. Некое време подоцна, додека седев на пијачка

во едно кафуле во Мадрид, го видов како влегува и се упатува во мојот правец. Неколку секунди навистина помислив дека ќе се ракувам со вистински

фантом.

Помислата за смртта ми е позната одамна. Од времето кога скелетите беа носени низ улиците на Каланда за време на поворката на Светата недела, смртта беше составен дел од мојот живот. Никогаш не сум сакал да го

заборавам

или негирам, но нема што многу да се каже за тоа кога си атеист. Кога сè е кажано и направено, нема ништо, ништо друго освен распаѓање и слаткиот мирис на вечноста. (Можеби ќе бидам кремиран за да можам да го прескокнам сето тоа.) Сепак, не можам да не се запрашам како ќе дојде смртта, кога ќе дојде. Понекогаш, само за да се забавувам, создавам стари слики од пеколот. Се разбира, во овие модерни времиња, пламенот и вилите исчезнаа, а пеколот сега е само едноставно отсуство на божествена светлина. Се гледам себеси како лебдам во безгранична темнина, моето тело сè уште недопрено за конечното воскресение; но одеднаш друго тело се судри во моето. Тоа е

кој умрел пред две илјади години паѓајќи од кокосово дрво. Тој плови во пеколната нејасност и минуваат милиони години, додека не почувствувам друго тело. Овој пат, тоа е еден од следбениците на таборот на Наполеон. И така продолжува, одново и одново, додека дозволив да бидам зафатен за миг во ужасните сенки на овој постмодернистички пекол.

Понекогаш мислам, колку побрзо, толку подобро - како смртта на мојот пријател Макс Ауб, кој умре одеднаш за време на игра со карти. Но, најчесто претпочитам побавна смрт, онаа што е очекувана, која ќе ми дозволи повторно да го видам мојот живот за последно збогум. Секогаш кога ќе напуштам место сега, место каде што живеев и работев, што стана дел од мене - како Париз, Мадрид, Толедо, Ел Паулар, Сан Хозе Пуруа - застанувам за момент да се поздравам. „Збогум, Сан Хозе“, велам гласно. „Имав толку многу среќни моменти овде, и без тебе мојот живот ќе беше толку поинаков. Сега си одам и никогаш повеќе нема да те видам, но ти ќе продолжиш без мене“. Се збогувам со сè - со планините, потоците, дрвјата, дури и жабите. И, се разбира, иронијата би била тоа што често се враќам на место од кое веќе сум се збогувал, но не Кога ќе заминам, само уште еднаш се збогувам.

Би сакал да умрам знаејќи дека овој пат нема да се вратам. Кога луѓето ме прашуваат зошто не патувам повеќе, јас им велам: Затоа што се плашам од смртта. Се разбира, сите тие побрзаа да ме уверат дека нема повеќе

Тајланѓанец

шанси да умрам во странство отколку дома, па затоа објаснувам дека воопшто не е страв од смрт. Самото умирање не ми е важно, но не додека сум на пат. Не сакам да умрам во хотелска соба со отворени торби и хартии што лежат насекаде.

Од друга страна, уште пострашна смрт е онаа што ја држат чудата на

модерната медицина, смрт што никогаш не завршува. Во името на Хипократ, лекарите ја измислија најпрекрасната форма на мачење што некогаш му била позната на човекот: преживување. Понекогаш дури и го сожалив Франко, кој вештачки го одржував во живот со месеци по цена на неверојатно страдање. И за што? Некои лекари навистина ни помагаат да умреме, но повеќето се само заработувачи на пари кои живеат според каноните на безлична технологија. Само да не пуштат да умреме кога ќе дојде моментот и да ни помогнат полесно да одиме! Почитувањето на човечкиот живот станува апсурдно кога води до неограничено страдање, не само за оној што умира туку и за оние што ги остава зад себе.

Додека се движам кон мојата последна воздишка, често ја замислувам последната шега. Ги собирам околу мојата смртна постела моите пријатели кои се потврдени атеисти, како што сум јас. Потоа доаѓа еден свештеник, кого сум го повикал; и на ужас на моите пријатели, јас се исповедам, барам ослободување за моите гревови и сите се згрозени. Потоа се превртувам на страна и испуштам душа.

КРАЈ

ЗДИВ

1928

АНДАЛУЗИСКИ ПЕС (Un Chien andalou)

ираток игран филм, Франција

црно-бел, 16 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Салвадор Дали, Луис Буњуел (Salvador Dali, Luis Buñuel)

Улоги: Пјер Бачеф, Симон Марој (Pierre Batcheff, Simone Mareuil)

1930

ЗЛАТНО ДОБА (l’Age d’Or)

ираток игран филм, Франција

црно-бел, 63 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Салвадор Дали, Луис Буњуел, по роман на Маркиз де Сад (Salvador Dali, Luis Buñuel, Marquis de Sade)

Улоги: Гастон Модо, Лија Лис, Макс Ернст, Каридад де Лабердеск, Џозеп Љоренс и Артигас (Gaston Modo, Lya Lys, Max Ernst,Caridad de Laberdesque, Josep Llorens I Artigas)

1932

ЗЕМЈА БЕЗ ЛЕБ (Las Hurdes – Tierra sin Pan)

документарен филм, Шпанија црно-бел, 30 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Рафаел Санчез Вентура, Пјер Уник (Luis Buñuel, Rafael Sánchez Ventura, Pierre Unik)

1936

КОЈ МЕ САКА? (¿Quién me quiere a mí?)

игран филм, Шпанија црно-бел, 79 мин.

Режија: Хозе Луис Саенс де Ередиа, Луис Буњуел (Luis Buñuel, José Luis Sáenz de Heredia)

Сценарио: Луис Буњуел, Кабајеро, Енрике Орта (Luis Buñuel, Caballero, Enrique Horta)

Улоги: Лина Јегрос, Мари-Тере Пачеко,

Хозе Бавиера, Фернандо Фрејре де Андраде, Мануел Арбо, Хозе Мариа Линарес-Ривас (Lina Yegros, Mari-Tere Pacheco, José Baviera, Fernando Freyre de Andrade, Manuel Arbó, José Maria Linares - Rivas)

1937

ВНИМАНИЕ, СТРАЖАР! (¡Centinela, alerta!)

игран филм, Шпанија

црно-бел, 80 мин.

Режија: Жан Гремијон, Луис Буњуел (Jean Grémillon, Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Едуардо

Угарте, по драма на Карлос Арничес (Luis Buñuel, Eduardo Ugarte, Carlos Arniches)

Улоги: Ана Мариа Кустодио, Анхел

Сампедро Анхелијо, Луси Ередија, Пабло Идалго (Ana María Custodio, Ángel Sampedro Angelillo, Luis Heredia, Pablo Hidalgo, José Maria Linares - Rivas)

1947

ГРАНД КАЗИНО (Gran Casino)

игран филм, Мексико црно-бел, 92 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel) Сценарио: Маурицио Магдалено, според роман на Мишел Вебер (Mauricio Magdaleno, Mchiael Veber)

Улоги: Либертад Ламарк, Хорге Негрете, Мече Барба, Хулио Вилареал, Хозе Бавиера (Libertad Lamarque, Jose Negrete, Meche Barba, Julio Villarreal, José Baviera)

1949

ГОЛЕМИОТ КАВАЛЕР / ЉУБОВЏИЈА (El Gran calavera)

игран филм, Мексико црно-бел, 92 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel) Сценарио: Џенет Алкориза, Луис

Алкориза, според драма на Адолфо Торадо (Јanet Alcoriza, Luis Alcoriza,

Adolfo Torrado)

Улоги: Фернандо Солер, Росарио

Гранадос, Андрес Солер, Рубен Рохо, Густаво Рохо (Fernando Soler, Rosario Granados, Andrés Soler, Rubén Rojo, Gustavo Rojo)

1950

ЗАБОРАВЕНИ (Los olvidados)

игран филм, Мексико црно-бел, 80 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел, Макс Ауб (Luis Alcoriza, Luis Buñuel, Маџ Ауб)

Улоги: Естела Инда, Мигуел Инклан, Алфонсо Мехиа, Роберто Кобо, Алма Делиа Фуентес (Estela Inda, Miguel

Inclán, Alfonso Mejía, Roberto Cobo, Alma Delia Fuentes)

1951 СУЗАНА (Susana)

игран филм, Мексико црно-бел, 86 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Хаиме Салвадор, Мануел Реачи (Luis Buñuel, Jaime Salvador, Manuel Reachi)

Улоги: Фернандо Солер, Росита Куинтана, Виктор Мануел Мендоза, Мариа Гентил Аркос, Луис Лопес Сомоза (Fernando Soler, Rosita Quintana, Victor Manuel Mendoza, María Gentil Arcos, Luis López Somoza)

1951

ЌЕРКА НА ИЗМАМАТА (La hija del engaño)

игран филм, Мексико црно-бел, 78 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Џенет Алкориза, Луис Алкориза, според драма на Карлос Арничес (Јanet Alcoriza, Luis Alcoriza, Carlos Arniches)

Улоги: Фернандо Солер, Алиција Каро, Фернандо Сото Мантекиља, Рубен Рохо (Fernando Soler, Alicia Caro, Fernando Soto Mantequilla, Rubén Rojo)

1951

ЖЕНА БЕЗ ЉУБОВ (Una mujer sin amor)

игран филм, Мексико црно-бел, 85 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хаиме Салвадор, Родолфо

Усигли, Луис Буњуел, според роман на Ги де Мопасан (Jaime Salvador, Rodolfo Usigli, Luis Buñuel, Guy de Maupassant)

Улоги: Росарио Гранадос, Хулијо

Виљареал, Тито Хунко, Хоакин Кордеро, Ксавиер Лоjа (Rosario Granados, Juilo Villarreal, Tito Junco, Joaquín Cordero, Xavier Loyá)

1952

УСПЕНИЕ НЕБЕСНО (Subida al cielo)

игран филм, Мексико црно-бел, 74 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Хуан де ла Кабада, Мануел Алтолагуире (Luis Buñuel, Juan de la Cabada, Manuel Altolaguirre)

Улоги: Лилија Прадо, Естебан Мајо Маркез, Луис Акевес Кастањеда, Кармелита Гонзалез, Роберто Кобо (Lilia Prado, Esteban Mayo Marquez, Luis Aceves Castañeda, Carmelita Gonzalez, Roberto Cobo)

1953

ЖИВОТНО / ЅВЕР (El bruto)

игран филм, Мексико

црно-бел, 81 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел (Luis Alcoriza, Luis Buñuel)

Улоги: Педро Армендариз, Кати Хурадо, Росита Аренас, Андрес Солер, Беатрис Рамос (Pedro Armendáriz, Katy Jurado,

Rosita Arenas, Andrés Soler, Beatriz Ramos)

1953 ТОЈ (Él)

игран филм, Мексико црно-бел, 82 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел, според роман на Мерцедес Пинто (Luis Alcoriza, Luis Buñuel, Mercedes Pinto)

Улоги: Артуро де Кордова, Делиа Гарсес, Луис Беристаин, Аурора Вокер, Карлос Мартинез Баена (Arturo de Córdova, Delia Garcés, Luis Beristáin, Aurora Walker, Carlos Martínez Baena)

1954

РОБИНЗОН КРУСО (Robinson Crusoe)

игран филм, Мексико црно-бел, 90 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хјуго Батлер, Луис Буњуел, според роман на Даниел Дефо (Hugo Butler, Luis Buñuel, Daniel Defoe)

Улоги: Ден О’Херлихи, Хаиме Фернандез, Фелипе де Алба (Dan O’Herlihy, Jaime Fernández, Felipe de Alba)

1954

ИЛУЗИЈАТА СЕ ВОЗИ СО ТРАМВАЈ (La illusión viaja en tranvia)

игран филм, Мексико црно-бел, 82 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel) Сценарио: Маурицио де ла Серна, Хозе Ревуелтас, Луис Алкориза (Mauricio de la Serna, José Revueltas, Luis Alcoriza)

Улоги: Лилија Прадо, Карлос Наваро, Фернандо Сото Манекиља, Аугустин Исунза (Lilia Prado, Carlos Navarro, Fernando Soto Manequilla, Augustín Isunza)

1954

БЕЗДНИ НА СТРАСТА (Abismos de pasión)

игран филм, Мексико

црно-бел, 91 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Хулио

Алехандро, според роман на Емили

Бронте (Luis Buñuel, Julio Alejandro, Emily Brontë)

Улоги: Ирасема Дилиан, Хорге Мистрал, Лилија Прадо, Ернесто Алонсо (Irasema Dilián, Jorge Mistral, Lilia Prado, Ernesto Alonso)

1954

РЕКА НА СМРТТА (El río y la Muerte)

игран филм, Мексико

црно-бел, 91 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел, според роман на Мигуел Алварез

Акоста (Luis Alcoriza, Luis Buñuel, Miguel Álvarez Alosta)

Улоги: Коломба Домингуез, Мигуел

Торуко, Хоакин Кордеро, Виктор

Алкокер, Хаиме Фернандез (Columba Domínguez, Miguel Torruco, Joaquín Cordero, Víctor Alcocer, Jaime Fernández)

1955

КРИМИНАЛНИОТ ЖИВОТ НА АРЧИБАЛД КРУЗ (Ensayo de un crimen)

игран филм, Мексико црно-бел, 89 мин.

Режија: Жан Гремијон, Луис Буњуел (Jean Grémillon, Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Едуардо

Угарте, по роман на Родолфо Усигли (Luis Buñuel, Eduardo Ugarte, Rodolfo Usigli)

Улоги: Мирослава Стернова, Ернесто Алонсо, Аријадне Велтер, Рита Македо, Андреа Палма (Miroslava Sternova, Ernesto Alonso, Ariadne Welter, Rita Macedo, Andrea Palma)

1956

ТОА Е ЗОРА (Cela s’appelle l‘aurore)

игран филм, Франција / Италија

црно-бел, 102 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Жан Фери, по

роман на Емануел Роблес (Luis Buñuel, Jean Ferry, Emmanuel Roblès)

Улоги: Жорж Маршал, Лусија Босе, Жулијен Берто, Жан-Жак Делбо, Џани Еспозито (Georges Marchal, Lucia Bosé, Julien Bertheau, Jean-Jacques Delbo, Giani Esposito)

1956

СМРТ ВО ГРАДИНАТА (La mort an se jardin)

игран филм, Франција / Мексико

црно-бел, 104 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel) Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел, Рајмон Кено(Luis Alcoriza, Luis Buñuel, Raymond Quenau)

Улоги: Симон Сињоре, Шарл Ванел, Жорж Маршал, Мишел Пиколи, Мишел Жирардон (Simone Signoret, Charles Vanel, Georges Marchal, Michel Piccoli, Michèle Girardon)

1959

НАЗАРИН (Nazarín)

игран филм, Шанија / Мексико црно-бел, 94 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хулио Алехандро, Луис Буњуел, по роман на Бенито Перез Галдос (Julio Alejandro, Luis Buñuel, Benito Peréz Galdós)

Улоги: Марга Лопез, Франциско Рабал, Рита Македо, Игнасио Лопез Тарсо, Луис Акевес Кастањеда (Marga López, Francisco Rabal, Rita Macedo, Ignacio López Tarso, Luis Aceves Castañeda)

1959

ГРОЗНИЦА ВО ЕЛ ПАО (La fièvre monte à El Pao)

игран филм, Франција / Мексико

црно-бел, 97 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Алкориза, Луис Буњуел, Шарл Дора, по роман на Анри Кастију (Luis Alcoriza, Luis Buñuel, Charles Dorat, Henri Castillou)

Улоги: Жерар Филип, Марија Феликс, Жан Серве, Мигуел Ангел Ферис (Gérard Philipe, María Félix, Jean Servais, Miguel Ángel Ferriz)

1960

ДЕВОЈКАТА (The Young One)

игран филм, Мексико

црно-бел, 96 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хјуго Батлер, Луис Буњуел, според роман на Питер Матиесен (Hugo Butler, Luis Buñuel, Peter Matthiessen)

Улоги: Кеј Мирсман, Закари Скот, Клаудио Брук, Креан Дентон, Берни Хамилтон (Key Meersman, Zachary Scott, Claudio Brook, Crahan Denton, Bernie Hamilton)

1961

ВИРИДИЈАНА (Viridiana)

игран филм, Шпанија / Мексико црно-бел, 90 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хулио Алехандро, Луис Буњуел, по роман на Бенито Перез Галдос (Julio Alejandro, Luis Buñuel, Benito Peréz Galdós)

Улоги: Силвија Пинал, Франциско

Рабал, Фернандо Реј (Silvia Pinal, Francisco Rabal, Fernando Rey)

1962

АНГЕЛ НА УНИШТУВАЊЕТО (El ángel exterminador)

игран филм, Мексико

црно-бел, 95 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Луис Алкориза (Luis Buñuel, Luis Alcoriza)

Улоги: Силвија Пинал, Енрике Рамбал, Жаклин Андер, Луси Гајардо, Ксавиер

Лоја (Silvia Pinal, Enrique Rambal, Jacqueline Andere, Lucy Gallardo, Xavier Loyá)

1964

ДНЕВНИКОТ НА ЕДНА СОБАРКА

(Le journal d’une femme de chambre)

игран филм, Франција / Италија црно-бел, 97 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Жан-Клод

Кариер, по роман на Октав Мирбо (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière, Octave Mirbeau)

Улоги: Жан Моро, Жорж Жере, Данијел Ивернел, Франсоаз Лугањ, Мишел Пиколи (Jeanne Moreau, Goerges Géret, Daniel Ivernel, Françoise Lugagne, Michel Piccoli)

1965

СИМОН ПУСТИНИКОТ (Simón del desierto)

краток игран филм, Мексико црно-бел, 43 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хулио Алехандро, Луис Буњуел (Julio Alejandro, Luis Buñuel)

Улоги: Клаудио Брук, Силвија Пинал (Claudio Brook, Silvia Pinal

1967

УБАВИЦА НА ДЕНОТ (Belle de jour)

игран филм, Франција / Италија

колор, 100 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Жан-Клод

Кариер, по роман на Џосеф Кесел (Луси Буњуел, Жан-Клод Кариер (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière, Joseph Kessel)

Улоги: Катрин Денев, Жан Сорел, Мишел Пиколи, Женевјев Паж, Пјер Клементи (Catherine Denevue, Jean Sorel, Michel

Piccoli, Geneviève Page, Pierre Clémenti)

1969

МЛЕЧЕН ПАТ (La voie lactée)

игран филм, Франција / Италија / Западна Германија

црно-бел, 104 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луис Буњуел, Жан-Клод Кариер (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière)

Улоги: Лоран Терзиеф, Пол Франкер, Делфин Сејриг, Едит Скоб, Бернар Верлеј (Laurent Terzieff, Paul Frankeur, Delphine Seyrig, Edit Scob, Bernard Verley)

1970

ТРИСТАНА (Tristana)

игран филм, Шпанија / Франција / Италија

колор, 99 мин. Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Хулио Алехандро, Луис Буњуел, по роман на Бенито Перез Галдос (Julio Alejandro, Luis Buñuel, Benito Peréz Galdós)

Улоги: Катрин Денев, Фернандо Реј, Франко Неро, Лола Гаос, Антонио Касас (Catherine Denevue, Fernando Rey, Franco Nero, Lola Gaos, Antonio Casas)

1972

ДИСКРЕТНИОТ ШАРМ НА БУРЖОАЗИЈАТА (Le charme discret de la bourgeoisie)

игран филм, Франција / Италија / Шпанија

колор, 102 мин. Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луси Буњуел, Жан-Клод Кариер (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière)

Улоги: Фернандо Реј, Стефани Одрен, Пол Франкер, Делфин Сејриг, Жан-Пјер Касел (Fernando Rey, Stéphane Audran, Paul Frankeur, Delphine Seyrig, JeanPierre Cassel)

1974

ДУХОТ НА СЛОБОДАТА (Le fantôme de la liberté)

игран филм, Франција / Италија

колор, 104 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луси Буњуел, Жан-Клод

Кариер (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière)

Улоги: Адријана Асти, Жилиен Берто, Жан-Клод Бриали, Адолфо Чели, Мишел Пиколи, Моника Вити (Adriana Asti, Julien Bertheau, Jean-Claude Brialy, Adolfo Celi, Michel Piccoli, Monica Vitti)

1977

ТОЈ МРАЧЕН ПРЕДМЕТ НА ЖЕЛБИТЕ (Cet obscure objet du désir)

игран филм, Франција / Италија

колор, 103 мин.

Режија: Луис Буњуел (Luis Buñuel)

Сценарио: Луси Буњуел, Жан-Клод

Кариер, по книга на Пјер Луис (Luis Buñuel, Jean-Claude Carrière, Pierre Louÿs)

Улоги: Фернандо Реј, Карол Буке, Ангела Молина, Жилиен Берто (Fernando Rey, Carole Bouquet, Angela Molina, Julien Bertheau)

СОДРЖИНА

Кон ова издание:

Искрена исповед на декларираниот атеист

-МОЈОТ ПОСЛЕДЕН ЗДИВПомнење

Сеќавања од Средниот век

Тапанџиите на Каланда Сарагоса

Спомените на Кончита

Земски задоволства

Мадрид: студентски денови (1917-1925)

Париз (1925-1929)

Сништа и сонувања

Надреализмот (1929-1933)

Повторно Америка Шпанија и Франција (1931-1936)

За љубовта и врските Граѓанската војна (1936-1939)

Сè уште атеист... Фала му на Бога!

Повторно Америка

Холивудско продолжение

Мексико (1946-1961)

За и против

благодарен

на Бога (д-р Атанас Чупоски)

Од Шпанија до Мексико и Франција (1960-1977)

Лебедова песна Филмографија на Луис Буњуел

CIP – Каталогизација во публикацијата Национална и универитетска библиотека „Св. Клмент Охридски“, Скопје БУЊУЕЛ, Луис Мојот последен здив

ISBN 978-608-5010-01-1 а)Автобиографија – б) филмска уметност – в) филмски наслови

МОЈОТ ПОСЛЕДЕН ЗДИВ

Автобиографијата на Луис Буњуел, еден од најзначајните режисери во историјата на филмската уметност, насловена како „Мојот последен здив“ е напишана пред самиот крај на неговиот живот, во Мексико, и претставува неисцрпен извор на информации за местата, пријателите, жените, случките, настаните, филмовите, книгите, песните, пијалоците што го обележиле

животот на Буњуел. Напишана со помош на францускиот писател и сценарист Жан-Клод Кариер, неговиот постојан соработник, косценарист на сите филмови од последната, „француска“ етапа во кариерата. Прв пат е објавена на францу-

ски јазик, во Париз, во 1982 г., нецела година пред смртта на Буњуел. Оваа „полуавтобиографска книга“, како што ја нарекува шпанскиот режисер, почнува со извинување до читателите дека тој не е човек од перо и дека „после долги разговори“ Кариер му помогнал да ја напише оваа книга“. Веројатно токму од тие причини, т. е. несомненото раскажувачко мајсторство на Кариер, книгата има и свои литерарни, наративни вредности, што секако е многу потпомогнато и од драматичноста на одредени периоди од животот на Буњуел, но и од неговиот луциден ум што успеал да го задржи до самиот крај на животот. Богата со своевидни дигресии од главната тема - описот на животниот и творечкиот пат на големиот режисер, во оваа автобиографија гсе пренесени ставовите и размислувањата на Буњуел за животот и смртта, за љубовта

и омразата, радоста и тагата, верата и неверието, пријателството, среќата, војната, соништата, училиштето, црквата, револуцијата, сексот, алкохолот, снимањето филмови и уметноста воопшто...