Geen enkel deel van deze publicatie mag worden gekopieerd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of op welke manier dan ook openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Tim Gämperle.
Tim Gämperle
Tim Gämperle
I TUSSEN STROOM EN SAMENLEVING, EEN VERHAAL VAN AANPASSING EN INVLOED
CONFLICTEN IN DORPEN LANGS DE RHÔNE
De Rhône speelde eeuwenlang een belangrijke rol als veranderlijke grens tussen dorpen. In de Middeleeuwen, toen grenzen niet vastlagen, wijzigde de rivier voortdurend door regenval en droogte. Dorpen probeerden vruchtbaar land op te eisen door barrières langs de rivier te bouwen, wat tot conflicten leidde. Het gebrek aan een centrale autoriteit bemoeilijkte oplossingen. Pas in 1317 werd het eerste akkoord gesloten om deze spanningen te beperken, wat het belang van landbouw en eigendom in de regio onderstreepte.
In de Middeleeuwen was de Rhône een vlechtende rivier met vele vertakkingen en geen vaste loop. Overstromingen verlegden regelmatig de rivierarmen, waardoor grenzen tussen dorpen verschoven en eigendomsrechten onzeker waren.
01 Bertrand, L. (1634). De loop van de Rhône en haar meanders. [Foto]
DE OMSLAG
Pogingen om de Rhône te stabiliseren werden gehinderd door financiële en menselijke beperkingen. De eerste grote correctie vond pas drie eeuwen later plaats, toen landeigenaren hun eigen dijken moesten bouwen. Dit verzwakte de economie van Wallis, die al leed onder overstromingen. De ramp van 1860, gevolgd door een nog zwaardere overstroming in 1862, dwong het kanton Wallis hulp te zoeken bij de Zwitserse Confederatie. Aanvankelijk weigerde de Confederatie steun, maar na de verwoesting van een strategische spoorlijn besloot ze in te grijpen, vooral om deze vitale infrastructuur te beschermen.
De stabilisatie van het Rhône-bed en de ontwatering van de vlakte maakten moerassige gronden geschikt voor intensieve landbouw, verhoogden de voedselproductie en stimuleerden de economie van Wallis. De regio groeide uit tot een economisch centrum dat investeringen aantrok. Echter, door gebrek aan ecologische kennis werden natuurlijke habitats zoals moerassen vernietigd, wat biodiversiteitsverlies en verstoring van rivierecosystemen veroorzaakte. Het verdwijnen van moerassen verslechterde de waterkwaliteit, en de ophoping van sediment verhoogde het risico op overstromingen.
02 Sion, P. (1862). Overstroming in Valais, Sion [Foto]
03 Sion, P. (1862). Overstroming in Valais, Sion [Foto]
SOCIAAL EN ECONOMISCH SUCCES, ECOLOGISCH FALEN
De eerste Rhône-correctie, gezien als de eerste grootschalige ingreep in de Rhônevallei, strekte zich uit over meer dan dertig jaar. In deze periode groeide het inzicht in de dynamiek van rivieren, en met vastberadenheid werd besloten tot ingrijpen. De aanleg van dijken langs de rivier betekende een keerpunt: voor het eerst werd de Rhône daadwerkelijk getemd. Deze ingreep veranderde het landschap van de vlakte ingrijpend, met als doel de bescherming van dorpen, het droogleggen van de vallei en het mogelijk maken van intensieve landbouw.
Aanvankelijk bracht de eerste Rhône-correctie verschillende belangrijke voordelen met zich mee. De aanleg van dijken zorgde ervoor dat de Rhône tussen twee parallelle muren werd gehouden, waardoor het risico op overstromingen in de Rhônevlakte werd verminderd en de lokale gemeenschappen collectief werden beschermd. Deze maatregel verminderde materiële schade en menselijk leed, terwijl het tegelijkertijd de onderlinge solidariteit tussen gemeenschappen versterkte. Door zich gezamenlijk te verdedigen tegen de rivier, werkten de gemeenschappen samen, terwijl ze voorheen elk afzonderlijk de uitdagingen van de Rhône het hoofd moesten bieden.
04 Kettel, M. (1946). Werken aan de tweede correctie van de Rhône. [Foto].
05 Thurre, P. (1961). Vissen, slachtoffers van de rechttrekking en vervuiling van de Rhône. [Foto].
06 Valais, M. (1931). Stenen “Epis” gebouwd nabij de brug over de Rhône bij Leukerfeld. [Foto].
07 Valais, M. (1931). Digue du passeur [Foto]
TWEEDE POGING
Na de eerste ingreep en de bijbehorende ramp volgde de tweede Rhône-correctie. Deze had niet alleen als doel om overstromingen te beperken, maar ook om de regionale economie te stimuleren door moerassige gronden om te vormen tot vruchtbare landbouwgebieden. De ingreep bracht aanzienlijke economische voordelen met zich mee: door de vallei droog te leggen en te herstructureren, sloot het project aan bij een bredere Europese trend waarin rivierbeheer werd ingezet voor landbouwontwikkeling en overstromingspreventie.
Ook de veiligheid in de regio nam aanzienlijk toe. Verhoogde en verstevigde dijken boden bescherming tegen catastrofale overstromingen, zoals die van 1935. Dit gevoel van veiligheid vormde de basis voor verdere ontwikkeling: voormalige overstromingsvlakten maakten plaats voor nieuwe landbouwgronden, infrastructuur en woongebieden.
Toch had het project ook zijn keerzijde. De vallei veranderde in een gebied van grootschalige monocultuur, met aanzienlijke ecologische schade als gevolg. Tegen het einde van de twintigste eeuw behield slechts 20 van de 160 kilometer rivier nog natuurlijke kenmerken. Biodiversiteit ging verloren, ecosystemen raakten verstoord. De nadruk op veiligheid en economische benutting liet weinig ruimte voor ecologische of landschappelijke waarden: de vallei werd vooral gezien als functionele ruimte, niet als leefomgeving.
Zo ontstond een paradox. Vanaf de jaren 1970 boden de dijken zoveel zekerheid dat grootschalige bouwprojecten mogelijk werden, waaronder de aanleg van de Rhônesnelweg. Dit leidde tot een golf van verstedelijking in de voormalige overstromingsvlakte. Opmerkelijk genoeg speelde deze verstedelijking een rol in het rivierbeheer: de vraag naar zand en grind voor de bouw leidde tot grootschalige ontginning, wat de natuurlijke sedimentatie verminderde en zo de noodzaak om dijken verder te verhogen deels wegnam.
08 Kettel, M. (1946). Werken aan de tweede correctie van de Rhône in de regio Granges. [Foto].
09 Kettel, M. (1946). Bouw van de stuwdam bij La Souste. [Foto].
10 Schmid, R. (1937). Herstel van de dijken en verwijdering van sediment. [Foto].
OMSLAG IN DENKEN DOETOGEN OPEN
In oktober 2000 werd de Rhônevallei getroffen door een van de ergste natuurrampen in de recente geschiedenis van Zwitserland. Hevige regenval veroorzaakte verwoestende overstromingen, waardoor de Rhône buiten haar oevers trad. De ramp eiste meerdere levens en richtte grote schade aan de infrastructuur aan, wat de ontoereikendheid van de bestaande overstromingsbescherming blootlegde. Dit leidde tot een uitbreiding van het overstromingsbeheer naar het kanton Vaud, van Lavey tot het Meer van Genève.
Toch kreeg het nieuwe overheidsplan kritiek van milieuorganisaties zoals WWF en Pro Natura. Zij steunden de doelstellingen, maar vonden het plan ecologisch te beperkt. Ze pleitten voor bredere biologische corridors en een rivier die drie tot vijf keer meer ruimte krijgt om de natuurlijke dynamiek en biodiversiteit te herstellen. Voorstanders benadrukken echter de noodzaak om levens en eigendommen onmiddellijk te beschermen. Ze wijzen op het belang van nieuwe infrastructuur en waterkrachtcentrales als bron van hernieuwbare energie. Critici daarentegen vrezen dat het plan op lange termijn onvoldoende ecologische ambitie toont en pleiten voor een bredere, duurzame aanpak. Dit debat weerspiegelt de uitdaging om directe veiligheid te verzoenen met ecologische duurzaamheid en de veerkracht van de rivier op lange termijn.
11 PLANAT, N. P. (2000). Grote overstroming van de Rhône in de zomer van 2000 \[Foto].
01 INTRODUCTIE
Echo van de Rhône
DE RHÔNE, EEN DIERBAAR STUKJE JEUGDSENTIMENT
Twintig jaar lang woonde ik in Genève, aan de oevers van het Meer van Genève, waar de Rhône haar weg begint vanuit de Alpen en verder stroomt richting Frankrijk, op weg naar de Middellandse Zee. In mijn jeugd was de rivier vanzelfsprekend aanwezig—een plek van zomerse vrijheid, waar ik zwom in het heldere water, zeilde op het meer en lange dagen doorbracht aan de oevers. De Rhône betekende ontspanning, verbondenheid en een vanzelfsprekende nabijheid tot de natuur.
Pas veel later, toen ik naar Nederland verhuisde om landschapsarchitectuur te studeren, begon ik de rivier met andere ogen te zien. De kennis die ik opdeed over landschapssystemen, hydrologische processen en ruimtelijke samenhang bood me een nieuw perspectief op deze rivier die ooit zo vertrouwd voelde. Wat eerst slechts een vredige stroom leek, bleek een dynamisch systeem vol spanningen en kwetsbaarheden, een rivier die geconfronteerd wordt met de gevolgen van verstedelijking, technische ingrepen en klimaatverandering. Ik leerde hoe menselijke activiteiten haar loop hebben rechtgetrokken, haar bedding hebben versterkt en haar ruimte hebben ingeperkt. Tegelijkertijd begreep ik hoe deze ingrepen hun tol eisen: verlies van leefgebieden, afnemende biodiversiteit en een steeds kwetsbaarder evenwicht tussen veiligheid en ecologie. De toenemende extremen in het klimaat—snelle smelt, intense neerslag, droogte—drukken zwaar op dit systeem, en de Rhône wordt steeds vaker een bedreiging voor de landschappen die zij ooit vormde.
Dit besef markeerde het begin van mijn onderzoek. De rivier die ooit een decor was van mijn jeugd, werd een onderwerp van studie. Door haar geschiedenis, haar krachten en haar relatie met de mens te onderzoeken, zoek ik in dit rapport naar manieren om opnieuw ruimte te geven aan de rivier—fysiek, ecologisch en cultureel. Niet om terug te keren naar vroeger, maar om te bouwen aan een toekomst waarin de Rhône niet langer wordt beheerst, maar begrepen en begeleid.
Een foto uit mijn jeugd waarin ik in de Rhône speel.
PROBLEMATIEK
Terwijl ik werkte aan mijn afstudeeronderzoek naar het riviersysteem van de Rhône, voltrok zich een ramp die al lang als schaduw boven het Zwitserse dal in kanton Wallis hing. Extreme weersomstandigheden—intense regenval, plotselinge sneeuwsmelt en verzadigde bodems—lieten de rivier buiten haar oevers treden. De gevolgen waren verwoestend: infrastructuur werd zwaar beschadigd, een dorp werd weggevaagd, en er vielen dodelijke slachtoffers. Wat ooit werd beschouwd als een theoretisch risico, werd in één klap schrijnende realiteit.
Deze gebeurtenis was niet op zichzelf staand, maar past binnen een bredere tendens. De toename in frequentie en intensiteit van overstromingen is onlosmakelijk verbonden met klimaatverandering. Zowel natuurlijke systemen als menselijke infrastructuur komen steeds meer onder druk te staan. De overstroming liet zien dat de huidige aanpak, gebaseerd op beheersing en technische controle, tekortschiet. Er is nood aan een fundamenteel andere benadering: een die niet alleen gericht is op bescherming, maar ook op aanpassing, ruimte, en samenwerking met natuurlijke processen.
Voor mij maakte deze ramp de kernvraag van mijn onderzoek nog urgenter. Hoe kunnen we het landschap zo vormgeven dat het niet alleen bestand is tegen extreme watergebeurtenissen, maar ook de ecologische en culturele betekenis van de rivier versterkt? Hoe kunnen we systemen ontwerpen die meebewegen met de rivier, in plaats van haar tegen te houden?
L’ÉCHO DU RHÔNE
[FR]
Dans les méandres du Rhône où l’eau chante et murmure, l’homme a façonné la nature avec dureté et rigueur. Barrages et canaux ont capté les eaux pures et libres, volant la vie et la beauté à chaque pierre posée.
Les poissons ont fui, les oiseaux ont pleuré, les champs sont stériles, les forêts oubliées. Le Rhône, jadis sauvage et généreux, est devenu un géant enchaîné, silencieux.
Respectons la nature, laissons-la respirer. Le climat change, apportant tempêtes et inondations. Pour protéger nos vies, écoutons le Rhône. Protégeons cette rivière, notre précieux héritage.
[EN]
in the meanders of the Rhône where water sings and whispers, man had shaped nature with harsness and rigor. dams and canals have taken the free pure waters, stealing life and beauty with every stone placed.
the fish have fled, the birds have cried, the fields are barren, the forests forgotten. the rhone once wild and generous, had become a chained giant silent.
Let’s respect nature, let it breathe. the climate changes, bringing storms and floods. to protect our lives, we must listen to the rhone. Let’s protect this river, our precious heritage.
-Tim Gämperle
02 STUREN OP KENNIS VAN HET LANDSCHAP
EUROPESE CONTEXT
De Rhône is een van de grootste en belangrijkste riviersystemen van Europa. Ze ontspringt in de Zwitserse Alpen bij de Rhône-gletsjer en stroomt door Zwitserland en Frankrijk voordat ze uitmondt in de Middellandse Zee. Met een lengte van 812 kilometer speelt de rivier een cruciale rol in de waterhuishouding, energievoorziening en economie van beide landen. De Rhône is een essentiële bron voor waterkrachtopwekking, irrigatie en drinkwatervoorziening.
DE RHÔNE, EEN VAN DE GROOTSTE RIVIERSYSTEMEN
VAN EUROPA
Zwitserland
Frankrijk
Italië
ZWITSERSE CONTEXT
De Rhône ontspringt in de Rhône-gletsjer in het Zwitserse kanton Wallis en stroomt westwaarts door het langgerekte en smalle Rhône-dal. Deze vallei ligt ingeklemd tussen de hoge bergmassieven van de Alpen: de Berner Alpen in het noorden en de Walliser Alpen in het zuiden. Door deze geografische ligging is het dal relatief droog en zonnig, wat het geschikt maakt voor wijnbouw en fruitteelt. Tegelijk vormt de smalle vorm van de vallei een uitdaging voor waterbeheer, infrastructuur
en verstedelijking. De rivier volgt een sterke oost-west as door het hele kanton, voordat ze bij het Meer van Genève Zwitserland verlaat richting Frankrijk. De ligging van de Rhône bepaalt niet alleen de natuurlijke dynamiek van het landschap, maar ook de ruimtelijke ontwikkeling en het landgebruik in het dal.
PROJECTGEBIED
Voor het ontwerpende onderzoek is gekozen om te focussen op het bovenste deel van de Rhône, vanaf de oorsprong bij de Rhône-gletsjer tot aan de uitmonding in het Meer van Genève. In dit traject is het riviersysteem in het Zwitserse deel het sterkst onder druk komen te staan. Hier komen meerdere opgaven samen: de historische ingrepen van de eerste en tweede Rhône-correctie, toenemende verstedelijking in de smalle vallei, de impact van klimaatverandering op de
gletsjer en de waterhuishouding, en de noodzaak tot ecologisch herstel. Deze zone is van cruciaal belang voor de toekomst van het rivierlandschap, omdat juist hier de spanning tussen veiligheid, economie, ecologie en ruimtelijke kwaliteit het meest zichtbaar is. Het onderzoek richt zich daarom op het herdenken van de relatie tussen rivier, landschap en samenleving binnen dit kwetsbare en complexe gebied.
EVOLUTIE VAN DE RHÔNE
De ontwikkeling van de Rhône in het Zwitserse deel van de vallei laat een duidelijke verschuiving zien van een natuurlijk, dynamisch riviersysteem naar een strak gereguleerd en functioneel ingericht landschap. Vier historische beelden tonen deze geleidelijke transformatie tussen 1802 en 1950.
In 1802 stroomt de Rhône als een meanderende rivier door de brede vallei. Het rivierlandschap is gekenmerkt door een vlechtend systeem met vele aftakkingen, onvoorspelbare loopveranderingen en uitgestrekte moerasgebieden. De rivier bepaalt het landschap, en menselijke activiteit is beperkt tot de hogere randen van de vallei.
Op het beeld uit 1840 zijn al enkele veranderingen zichtbaar. Enkele zijarmen van de Rhône zijn verdwenen, vooral als gevolg van natuurlijke processen zoals sedimentatie en het dichtslibben van takken. Hoewel het riviersysteem nog steeds grotendeels natuurlijk is, begint het landschap zich langzaam te stabiliseren.
In 1860 verschijnen de eerste menselijke ingrepen. Delen van de rivier worden gekanaliseerd, en moerasgebieden worden systematisch drooggelegd om plaats te maken voor landbouwgrond. Deze periode markeert het begin van de eerste Rhône-correctie, waarbij waterbeheersing en economische benutting centraal staan.
Op het beeld van 1950 is de vallei volledig getransformeerd. De Rhône is volledig gekanaliseerd tot één rechte rivierloop, en de natuurlijke moerasgebieden zijn verdwenen. In hun plaats is een intensief agrarisch landschap ontstaan, met nadruk op efficiënt ruimtegebruik en productiviteit. De natuurlijke dynamiek van de rivier is grotendeels verloren gegaan.
HUIDIGE WERKING VAN DE RHÔNE RIVIERSYSTEEM
Deze 3D-doorsnede visualiseert de huidige werking van het Rhône-riviersysteem van bergtop tot vallei. Van boven naar beneden toont het de dynamiek tussen oppervlaktewater (zoals sneeuw, ijs, regen en bovengrondse rivieren) en ondergrondse waterstromen (zoals infiltrerend smelt- en regenwater, grondwaterlagen en ondergrondse rivieren).
Het beeld laat zien hoe neerslag en smeltwater op grotere hoogte via verschillende paden door het landschap bewegen: deels als directe afstroming naar rivieren, deels als infiltratie in de bodem, waar het bijdraagt aan de grondwateropslag.
Sneewdek
OPW
Gletsjer
OPW
OPW
Korte tijd
Seizoensgebonden
Interjaarlijks
Oppervlakte water
Ondegrondse water
Oppervlakte/ondergondse interactie ONW
Ondergrondse stromen
HOOGTELIJNEN
ALS STROOMLIJNEN VAN HET LANDSCHAP
Het Zwitserse Rhônedal wordt gekenmerkt door sterke hoogteverschillen die een bepalende rol spelen in het functioneren van het riviersysteem. Van steile Alpenflanken tot uitgestrekte dalbodems sturen reliëfverschillen de afstroming van water, de intensiteit van erosie, de verspreiding van sedimenten en het risico op overstromingen. In de bovenloop snijden snelstromende beken diepe geulen in het landschap, terwijl in lagere delen vertraagd water zorgt voor afzetting en kwetsbare zones langs de rivier. Vooral op overgangen tussen hoog en laag ontstaan spanningspunten waar natuurlijke dynamiek en menselijke activiteiten samenkomen. Hier zijn de risico’s het grootst: instabiele oevers, overstromingsvlaktes en erosiegevoelige zones.
De analyse maakt duidelijk dat hoogteverschillen niet alleen het landschap vormgeven, maar ook het gedrag van het watersysteem bepalen. Waar het reliëf scherpe contrasten toont, nemen de ruimtelijke risico’s toe. Om het Rhônedal toekomstbestendig te maken, is een geïntegreerde aanpak nodig waarin reliëf, waterdynamiek en ruimtelijke planning in samenhang worden bekeken. Alleen zo kan het systeem veerkrachtiger worden in het licht van klimaatverandering en toenemende druk op de ruimte.
DE RHÔNE STROOMGEBIED, EEN COMPLEX SPINNENWEB
VAN VERSCHILLENDE TYPOLOGIEN VAN RIVIEREN
Het stroomgebied van de Rhône ontvouwt zich als een fijnmazig netwerk van waterwegen, waarin uiteenlopende riviertypologieën samenkomen: van steile bergbeken tot traag meanderende zijrivieren en strak gekanaliseerde waterlopen. Elk van deze stromen vervult een specifieke rol binnen het bredere hydrologische systeem en samen vormen ze een dynamisch geheel waarin water, sediment, energie en ecologische waarden voortdurend worden verplaatst. De variatie in vorm en gedrag weerspiegelt zowel de geografische en klimatologische diversiteit als de invloed van menselijke ingrepen, vooral in de lagergelegen zones. Waar in de hooggelegen gebieden natuurlijke processen domineren, wordt de rivier in de dalbodems vaak gestuurd door infrastructuur, landbouw en beschermingsmaatregelen.
Toch blijft het systeem als geheel in beweging; het stroomgebied functioneert als een levend organisme waarin vertakkingen, verbindingen en fluctuaties reageren op seizoenswisselingen, klimaatextremen en ruimtelijke ontwikkeling. De Rhône vormt daarin de centrale as die al deze dynamieken bundelt en afvoert richting het Meer van Genève. Deze verwevenheid maakt duidelijk dat het stroomgebied niet als losse elementen te begrijpen is, maar als één samenhangend systeem waarin ingrepen op één plek altijd elders effect hebben. Een toekomstbestendige benadering vraagt dan ook om inzicht in schaalverschillen, bufferwerking en ecologische samenhang – over de volle breedte van het landschap.
Stroomgebieden van alle waterlopen in het stroomgebied van de Rhône rivier
TYPOLOGIËN VAN DE VERSCHILLENDE
STROOMGEBIEDEN
A. Stroomgebieden tijdelijke rivieren (torrents)
B. Stroomgebieden alpiene rivieren
C. Stroomgebieden Rhône rivier
A. TIJDELIJKE RIVIEREN
In de hogere delen van het Rhône-riviersysteem, met name in de steile bergflanken van de Alpen, komen tijdelijke rivieren of “torrents” voor. Deze waterlopen voeren slechts periodiek water af, voornamelijk tijdens de sneeuwsmelt of hevige neerslag. Door de zeer steile topografie stroomt het water er met hoge snelheid, wat leidt tot extreme piekafvoeren en hevige erosie.
Deze zones zijn gekenmerkt door instabiele hydrologische fluctuaties: periodes van droogte worden afgewisseld met plotselinge, krachtige waterstromen die grote hoeveelheden
sediment, stenen en puin meevoeren. Door deze onvoorspelbaarheid zijn deze gebieden ongeschikt voor bewoning of landbouw. De bodem is arm en voortdurend in beweging, wat het onmogelijk maakt om cultuurlandschappen of stabiele vegetatie te ontwikkelen.
Hoewel deze tijdelijke rivieren weinig economische waarde bieden, spelen ze een belangrijke rol in het bredere riviersysteem. Ze vormen de bron van sedimenttransport naar de vallei en hebben een grote invloed op de morfologie en dynamiek van de hoofdloop van de Rhône.
B. ALPIENE RIVIEREN
De alpiene rivieren binnen het Rhône-riviersysteem bevinden zich in een overgangsgebied tussen de steile, tijdelijke bergbeken en het bredere dal. In tegenstelling tot de hooggelegen, episodische waterstromen, kent deze zone een minder steile topografie en bredere valleibodems. De waterafvoer is hier stabieler en minder extreem, wat het gebied deels bewoonbaar maakt en geschikt voor beperkt agrarisch gebruik.
Toch blijft het systeem kwetsbaar. De instroom van tijdelijke rivieren uit de zijvalleien zorgt bij piekmomenten voor abrupte sedimentaanvoer en verhoogde erosiekrachten. Dit maakt de alpiene rivieren gevoelig voor verstoringen, vooral langs de randen van de vallei. Desondanks biedt dit landschap mogelijkheden voor extensieve landbouw, begrazing en houtproductie, mede dankzij de wisselwerking tussen rivierdynamiek, bodemvruchtbaarheid en licht bewoonbare omstandigheden. Het is een zone waar natuurlijke processen en menselijk gebruik elkaar al eeuwenlang beïnvloeden.
C. DALRIVIER
De dalrivier binnen het Rhône-riviersysteem – de Rhône zelf – vormt de ruggengraat van de vallei. In dit vlakke en brede dal stroomt de rivier met relatief stabiele fluctuaties door een landschap dat intensief is bewoond en zwaar gebruikt. Door de geringe helling en de historische sedimentopbouw heeft de vallei een hoge bodemvruchtbaarheid, wat geleid heeft tot een maximale inzet van het land voor landbouw en verstedelijking.
De grootschalige kanalisering van de rivier heeft het natuurlijke overstromingsgebied drastisch ingeperkt. Hoewel deze ingrepen bedoeld zijn om veiligheid en controle te garanderen, hebben ze de rivier ook gevoeliger gemaakt voor piekafvoeren. Bij hevige neerslag of smeltwater kunnen overstromingen sneller en met grotere impact optreden. De daalrivier is daarmee een sterk gereguleerd, maar kwetsbaar systeem, waarin economische ontwikkeling, menselijke bewoning en landschappelijke dynamiek voortdurend met elkaar botsen.
FLUCTUATIES ALS HARTSLAG VAN DE RHÔNE
Diep in het landschap van het Zwitserse Rhônedal verzamelt zich het water uit talloze beken, gletsjers en zijrivieren. De Rhône fungeert als ruggengraat van dit systeem: het laagste punt waar alle waterstromen samenkomen. Vanuit de Alpen stroomt het water geleidelijk omlaag, geleid door zwaartekracht, geulen en oude rivierbeddingen, tot het uiteindelijk haar weg vindt naar het Meer van Gen ève. Dit verzamelen afvoernetwerk vormt een complex geheel waarin hoogteverschillen, afstromingsroutes en zijtakken samen het ritme van het dal bepalen. De Rhône is meer dan een rivier – het is de sluitsteen van een levend systeem dat het water uit een hele bergwereld ordent en afvoert.
Het riviersysteem van de Rhône in Zwitserland is voortdurend in beweging. Seizoensgebonden smeltwater uit de Alpen, intense neerslagperiodes en droge zomers veroorzaken een wisselend debiet dat zelden lang stabiel blijft. Deze natuurlijke fluctuaties vormen de basis voor een levendig en complex watersysteem waarin overstromingen, terugtrekkende waterstanden en sedimentverplaatsingen elkaar afwisselen. De dynamiek die hieruit voortkomt, is niet alleen bepalend voor de geomorfologie van het dal, maar ook voor de leefbaarheid van ecosystemen en de kwetsbaarheid van menselijke ingrepen. In dit landschap vol contrasten en ritmes blijkt hoe sterk het riviersysteem reageert op zowel klimaatvariaties als menselijke sturing, en hoe belangrijk het is om deze bewegingen in ruimte en tijd te begrijpen.
Rhône rivier
10 - 25m3/s
5 - 10m3/s
2.5 - 5m3/s
1 - 2.5m3/s
0.5 - 1m3/s
GEOLOGIE ALS SLEUTEL TOT HET GEDRAG VAN DE RHÔNE
De geologie van het Rhônedal voegt een fundamentele laag van complexiteit toe aan het functioneren van het riviersysteem. Onder het zichtbare landschap schuilt een wisselend patroon van gesteentelagen, breuklijnen en sedimentstructuren die in hoge mate bepalen hoe water zich gedraagt, waar het infiltreert, versnelt of juist stagneert. De rivier stroomt niet over een homogene ondergrond, maar beweegt zich door een geologisch mozaïek van harde kalksteen, poreuze morenes, leemrijke vlakken en ingesleten rotsformaties. Deze geologische gelaagdheid beïnvloedt niet alleen het verloop van de rivier, maar ook haar dynamiek: op sommige plekken versnelt het water door smalle rotsdoorbraken, terwijl het elders wordt afgeremd en verspreid in brede sedimentvlakten. De aanwezigheid van oude glaciale afzettingen en tektonische structuren zorgt
bovendien voor zones van verhoogde instabiliteit, waar grondverschuivingen, erosie en ondergrondse afspoeling sneller optreden. In combinatie met de hoogteverschillen en klimaatdruk wordt duidelijk dat geologie niet zomaar een onderlaag is, maar een sturende factor in de ruimtelijke organisatie en het gedrag van de Rhône. Wie het riviersysteem wil begrijpen of ingrijpen op risicozones, moet deze geologische structuur als basis meenemen. De conclusie is dan ook helder: zonder inzicht in de ondergrond blijft het rivierbeheer oppervlakkig. De geologische gelaagdheid bepaalt waar het systeem sterk is, waar het kwetsbaar wordt, en waar natuurlijke dynamiek kan worden benut of juist beheerst. Duurzaam omgaan met de Rhône begint bij het lezen van het landschap van binnenuit.
Dolomiet Kalksteen
Leisteen
Hardsteen (graniet/gneiss)
Sedimenten nederzetting
NATUURLIJKE INVLOEDEN – VERTICALE STRUCTUREN IN HET STROOMGEBIED
VAN DE RHÔNE
Het Zwitserse Alpenlandschap ontvouwt zich in verticale lagen, van gletsjerzones tot alpenweiden, subalpiene bossen en valleien. Deze alpiene verdiepingen zijn ecologisch en klimatologisch verschillend, maar functioneren samen als een systeem dat water, sediment en energie verplaatst. Elke laag speelt een specifieke rol: de hoogste zones verzamelen sneeuw en ijs die, via smeltwater, de hydrologische cyclus aandrijven; de middelhoogtes vertragen de afvoer en filteren het water; de laagste regionen ontvangen en verdelen het water richting de rivierbedding. Deze verticale structuur bepaalt hoe het riviersysteem van de Rhône werkt.
In de hoogste verdiepingen ontstaat de rivier, gevoed door gletsjers en sneeuwvelden die snel krimpen onder invloed van klimaatverandering. In de middelste zones, met bossen en graslanden, wordt water vertraagd en deels opgenomen, zolang deze gebieden niet verstoord worden. In het dal, waar de rivier haar weg vervolgt, arriveert het water vaak sneller en krachtiger, met meer risico op erosie en overstroming.
Door het landschap als één verticaal, onderling verbonden systeem te zien, wordt duidelijk hoe belangrijk elke verdieping is voor de stabiliteit van het geheel.
Door klimaatverandering zullen deze verdiepingen in de komende 50 jaar naar verwachting 300 tot 400 meter opschuiven naar boven. Daardoor komen bepaalde vegetatiezones, ecologische functies en waterbuffers steeds verder onder druk te staan. Het vraagt om een ruimtelijke strategie die meegroeit met deze verschuiving, met oog voor het hele systeem — van bergtop tot rivierdal.
A. Heuvelzone
B. Montane vegetatiezone
C. Subalpiene zone
D. Alpiene zone
E. Nivale zone
Rhône
MENSELIJKE INVLOEDEN
Het stroomgebied van de Rhône in Wallis is sterk gevormd door menselijke ingrepen die het landschap ingrijpend hebben veranderd. De rivier, ooit breed vertakt en dynamisch, is in de loop der tijd gekanaliseerd en ingesnoerd tussen dijken. Waar vroeger overstromingen, moerassen en zandbanken het ritme van het landschap bepaalden, overheerst nu een strak gereguleerd watersysteem. De natuurlijke verbinding tussen rivier en omgeving is grotendeels verbroken.
Daarnaast zijn in de hogere delen van het stroomgebied grootschalige constructies gebouwd, zoals betonnen stuwdammen voor energieproductie en beschermingsstructuren tegen natuurlijke gevaren. Damwanden, keermuren, lavastroomgeleiders en lawineschermen doorsnijden het landschap, vaak als harde, technische ingrepen die veiligheid en controle moeten garanderen.
Deze ingrepen beïnvloeden het landschap op meerdere niveaus. Systemisch verstoren ze de natuurlijke water- en sedimentdynamiek, terwijl ze esthetisch zorgen voor een landschap waarin menselijke controle zichtbaar en dominant is. De spanning tussen bescherming en landschappelijke kwaliteit is overal voelbaar: het landschap functioneert, maar heeft veel van zijn natuurlijke expressie en ruimtelijke rijkdom verloren.
A. Rhône rivier volledig gekanaliseerd B. Lawines- en erosieberschermingsconstructie C. Stuwdam in een zijvallei van de Rhônedal
EEN BEPERKTE BRON IN EEN VERANDEREND SYSTEEM
In het Zwitserse Wallis is water de stille motor van het landschap: het sijpelt door bodems, voedt de landbouw, drijft energiecentrales aan en voorziet dorpen van drinkwater. Toch is die beschikbaarheid minder vanzelfsprekend dan ze lijkt. Door sterke seizoensverschillen en droge zomers is de regio afhankelijk van smeltwater uit sneeuwvelden en gletsjers. Eeuwenlang fungeerden die gletsjers als natuurlijke buffers, maar ze trekken zich nu in hoog tempo terug. Waar ooit een continue wateraanvoer vanzelfsprekend was, ontstaan nu periodes van schaarste, met gevolgen voor landbouw, energievoorziening en dagelijks gebruik.
Door de toenemende klimaatverandering komt het hele watersysteem onder druk te staan. De intensieve en veelzijdige inzet van water vraagt om een nieuwe benadering: efficiënter gebruik, maar ook een landschapsontwerp dat water beter vasthoudt en doorgeeft. Water blijft essentieel voor het leven in Wallis – maar het vereist nu zorg, aanpassing en bewust beheer om de balans tussen mens en landschap te behouden.
WATERRESERVES
7m jaarlijks smeltverlies
piekbuien en snelle
zorgt voor een
kort
WATER VERBRUIK
Gemiddeld 30mil m3/j
Watergebruik voor huishoudens en landbouw neemt toe
Minder sneeuw/regen in winter = minder smeltwater in lente/ zomer
Hevige
smelting
water te
Gletsjers 15mil m3
WATER TE KORT
"ALS DE TEMPERATUUR TEGEN 2100
MET 2 °C BLIJFT STIJGEN, ZULLEN VAN DE 1400 ZWITSERSE GLETSJERS ER
NOG SLECHTS 48 OVERBLIJVEN — EEN DRASTISCH VERLIES MET INGRIJPENDE GEVOLGEN VOOR DE WATERVOORRAAD."
GLACIOLOOG, MATTHIAS HUSS (2022)
EEN SYSTEEM ONDER DRUK
Het stroomgebied van de Rhône in Zwitserland staat onder druk van meerdere, elkaar versterkende factoren. De combinatie van steile hellingen, een complexe ondergrond en een snel veranderend klimaat creëert een landschap dat voortdurend in beweging is. Smeltende gletsjers zorgen voor onvoorspelbare waterhoeveelheden, terwijl intensere neerslagpieken en langere droge periodes het systeem uit balans brengen. Waar vroeger een relatief stabiel patroon van wateraanvoer heerste, zijn nu steeds vaker tekenen van verstoring zichtbaar: erosiegeulen snijden in de flanken, overstromingen treden sneller en heviger op, en in de zomermaanden neemt het gevaar van verdroging en natuurbranden toe. De analyse van de risicopatronen onthult een duidelijk
beeld: het riviersysteem van de Rhône bevindt zich in een overgangsfase waarin natuurlijke processen versneld en versterkt optreden. Het gebied wordt gekenmerkt door een groeiende kwetsbaarheid die niet langer lokaal of tijdelijk is, maar structureel en verspreid. De kaart maakt zichtbaar dat de risico’s in het Rhônegebied niet op zichzelf staan, maar met elkaar verweven zijn tot een systeem van spanningen. Dit onderstreept de noodzaak van een geïntegreerde benadering waarbij landschapsbeheer, waterregulatie en risicopreventie hand in hand gaan. Alleen door het systeem als geheel te begrijpen en te sturen, kan het stroomgebied zich weerbaar tonen tegenover een onzekere toekomst.
Overstromingsrisicokaart
Risicokaart
Erosie-, lawine- en lavastromenrisicokaart
TIJD WINNEN MET BETON EN STAAL – DE GRENZEN VAN TECHNISCHE BEHEERSING IN HET RHÔNEDAL
In het Zwitserse Rhônedal wordt het riviersysteem steeds kwetsbaarder onder invloed van smeltende gletsjers, steile reliëfstructuren en toenemende klimaatextremen. Overstromingen, erosie en sedimentdruk nemen toe, wat leidt tot lokale spanningen in het landschap. Al jarenlang wordt geprobeerd deze risico’s te beheersen met technische ingrepen zoals het verhogen van dammen, het versterken van dijken en het bouwen van betonnen muren. Deze maatregelen, vaak met kunst en vliegwerk uitgevoerd, bieden tijdelijke bescherming maar lossen de onderliggende problemen niet op. Ze vinden plaats op te kleine schaal en met een te korte termijnvisie, waardoor het systeem kunstmatig in stand wordt gehouden zonder oog voor de bredere samenhang.
In plaats van het natuurlijke gedrag van de rivier te begeleiden, wordt het ingeperkt en geforceerd gestuurd, wat op lange termijn tot nieuwe kwetsbaarheden leidt. Door telkens te reageren op acute situaties, raakt het landschap steeds verder versnipperd en verhardt de relatie tussen mens en rivier. Terwijl het reliëf en het klimaat structureel veranderen, blijft de aanpak grotendeels reactief en gefragmenteerd. Hierdoor groeit de kloof tussen het riviersysteem zoals het functioneert en de manier waarop we ermee omgaan. Als deze trend zich voortzet, wordt duidelijk dat technische oplossingen alleen niet volstaan. De noodzaak groeit om het systeem als geheel te benaderen, waarbij ruimte voor natuurlijke processen, landschappelijke buffers en strategisch waterbeheer centraal staan.
Maatregelen langs de Rhône gericht op het beheersen van overstromingsrisico’s, waaronder dijkversterkingen, rivierverruiming en technische ingrepen in het stroomverloop.
"DE HUIDIGE AANPAK VAN DE RHÔNE IS TE STERK GERICHT OP LOKALE EN SECTORAAL BEPAALDE OPLOSSINGEN, ZONDER OOG VOOR DE SAMENHANG VAN HET GEHELE RIVIERSYSTEEM. DEZE FRAGMENTATIE
STAAT EEN VEERKRACHTIGE TOEKOMST
IN DE WEG. WIJ MOETEN AFSTAPPEN VAN GEÏSOLEERDE INGREPEN EN TOEWERKEN
NAAR SYSTEEMOPLOSSINGEN DIE HET VOLLEDIGE STROOMGEBIED OMVATTEN.
ALLEEN DOOR EEN INTEGRALE BENADERING, WAARIN ECOLOGISCHE, HYDROLOGISCHE, LANDSCHAPPELIJKE EN MAATSCHAPPELIJKE ASPECTEN SAMENKOMEN, KUNNEN WE DUURZAME EN BETEKENISVOLLE TRANSFORMATIES REALISEREN LANGS DE RHÔNE."
~Tim Gämperle
Echo van de Rhône
03 STRATEGIE
Echo van de Rhône
AANPAK
De Rhône wordt momenteel voornamelijk lineair benaderd, met losse ingrepen direct langs de rivier, gericht op lokale bescherming tegen overstromingen. Deze aanpak negeert grotendeels het bredere landschapssysteem waarvan de rivier deel uitmaakt. Het voorgestelde concept kiest voor een integrale benadering van het volledige stroomgebied. De focus verschuift van de rivier zelf naar de hogere delen van het landschap, de plekken waar water ontstaat, infiltreert of juist versneld afstroomt. Door daar strategisch in te grijpen, kunnen piekafvoeren worden afgevlakt en risico’s voor de lagergelegen gebieden aanzienlijk worden verminderd.
Zo ontstaat een robuuster, samenhangend watersysteem waarin ingrepen landschappelijk zijn ingebed, onderling verbonden én betekenisvol in hun relatie tot de mens. Het is een beweging van symptoombestrijding naar systeemversterking, en van afstand naar betrokkenheid.
Van een lineaire benadering van de rhône rivier...
... naar een integrale benadering van het volledige stroomgebied van de Rhône
Echo van de Rhône
BIETSCHBACH STROOMGEBIED: EEN GECONCENTREERDE
TOEPASSING VAN DE STRATEGIE
Het Bietschbach stroomgebied is een krachtig voorbeeld waar de eerder besproken ontwerpanalyses en principes samenkomen in één specifiek en complex landschap. Gelegen in het Zwitserse Alpengebied, kenmerkt deze vallei zich door steile hellingen, een wisselend waterregime en een dynamisch sedimenttransport. Door de combinatie van geologische kenmerken, waterdynamiek en ecologische waarden vraagt het gebied om een geïntegreerde aanpak waarin waterbeheer, bodembeheer en landschapsontwikkeling hand in hand gaan.
In deze case study worden alle inzichten uit eerdere analyses geconcretiseerd: het werken met natuurlijke processen, het sturen van seizoenswater via vasthouden, infiltreren en vertragen, het inzetten van lokale materialen en het herstellen van de relatie tussen mens en rivier. Het Bietschbach stroomgebied toont zo hoe een veerkrachtig en duurzaam landschap kan ontstaan dat zowel ecologische als maatschappelijke functies ondersteunt, terwijl het tegelijkertijd ruimte biedt voor natuurlijke dynamiek en waterveiligheid. Deze concentratie van strategieën maakt het gebied tot een waardevolle inspiratiebron voor landschapsarchitectuur en riviersystemen in vergelijkbare alpine contexten.
HOOGTELIJNEN
GEOLOGIE
ZES STAPPEN RICHTING EEN ROBUUST EN LEEFBAAR
RIVIERSYSTEEM
1. Werken met geologie en waterdynamiek
2. Bouwen met natuur, materialen van de plek
3. Sturing van seizoenswater met specifieke interventies (vasthouden, infiltreren en vertragen)
In dit principe vormt de geologische opbouw en de manier waarop water door het landschap stroomt de basis voor het ontwerp. In plaats van water af te voeren of te beheersen via technische ingrepen, wordt er gezocht naar manieren om waterdynamiek ruimtelijk te begeleiden en te benutten. Denk aan het vertragen van afstroming, het vasthouden van water in geschikte bodems of het toelaten van gecontroleerde overstroming op robuuste plekken. Door rekening te houden met reliëf, bodemsoorten en natuurlijke erosieprocessen ontstaat een landschapsstructuur die niet alleen beter bestand is tegen klimaatverandering, maar ook ecologisch en ruimtelijk rijker wordt.
In dit principe wordt gewerkt met wat het landschap zelf te bieden heeft. Lokale materialen zoals hout, kalksteen, graniet of riviergrind vormen de basis voor constructies en inrichting. Natuurlijke processen zoals sedimentatie, begroeiing of verwering worden niet bestreden, maar juist benut als sturende krachten. Dit leidt tot robuuste, circulaire en landschappelijk verankerde oplossingen die meebewegen met de tijd en bijdragen aan de identiteit van de plek.
Dit principe richt zich op het strategisch omgaan met de grote schommelingen in wateraanvoer gedurende het jaar. In plaats van het seizoensgebonden water snel af te voeren, wordt het opgevangen, vastgehouden, vertraagd of geïnfiltreerd in het landschap. Met gerichte ingrepen zoals tijdelijke bergingszones, verlagingen in het maaiveld,, verhogingen zoals dammen, doorlatende bodems of natuurlijke bekkens wordt het water gebufferd en vertraagd afgegeven aan het systeem. Zo ontstaat er ruimte voor dynamiek zonder schade, én worden ecologische en landschappelijke waarden versterkt.
4. Veiligstellen van dalgebied
3. Versterken van ecosystemen flora/fauna
6. Herstellen van de relatie tussen mens en rivier (lokale mensen), nieuwe beleving
Dit principe focust op het beschermen van de vallei tegen overstromingen en wateroverlast, zonder het rivierlandschap te verarmen. In plaats van het hele systeem strak in te perken, wordt ruimte gemaakt voor gecontroleerde overstroming, tijdelijke berging en natuurlijke vertraging van waterstromen. Door waterveiligheid slim te combineren met ecologische en ruimtelijke kwaliteiten, blijft het dal bewoonbaar en productief, terwijl het systeem als geheel veerkrachtiger en toekomstbestendiger wordt.
Dit principe focust op het herstel en de versterking van natuurlijke habitats binnen het ontwerpsysteem. Door ruimte te geven aan natuurlijke processen zoals overstroming, successie en seizoensdynamiek ontstaat er variatie in bodem, water en vegetatie. Deze diversiteit vormt de basis voor een rijk ecosysteem waarin flora en fauna kunnen floreren. Gericht ingrijpen, zoals het verbinden van leefgebieden, het herstellen van natte zones of het stimuleren van ruigte, draagt bij aan de ecologische veerkracht van het landschap en verhoogt tegelijkertijd de ruimtelijke beleving en kwaliteit.
Dit principe richt zich op het opnieuw verbinden van lokale gemeenschappen met de rivier. Door de Rhône niet langer enkel te zien als een technische waterloop, maar als levend landschapselement, ontstaat ruimte voor een nieuwe beleving. Paden, toegankelijke oevers, verblijfsplekken en educatieve elementen maken het mogelijk om de rivier van dichtbij te ervaren. Door het zichtbaar maken van natuurlijke dynamiek, seizoensveranderingen en ecologische processen, ontstaat bewustzijn én betrokkenheid. Zo groeit er opnieuw een culturele en emotionele band tussen mens en rivier.
NIET VOOR DE TOERIST, MAAR VOOR DE LOKALE BEWONER
De interventies in de Bietschbach zijn ontworpen in samenhang met het riviersysteem, dat zich natuurlijk van hoog naar laag beweegt. In de presentatie en ervaring worden deze ingrepen echter van laag naar hoog benaderd – in dezelfde richting als een hiker het landschap doorkruist. Deze omkering maakt de relatie tussen mens en rivier voelbaarder: het versterkt de zintuiglijke beleving en vergroot het bewustzijn van het systeem waar men zich in beweegt.
De hike wordt zo een fysieke én mentale reis stroomopwaarts, langs de verschillende ingrepen die het functioneren van het stroomgebied zichtbaar maken. Op die manier wordt niet alleen de verbinding met het landschap hersteld, maar ook inzicht geboden in de onderlinge samenhang van water, topografie en menselijke ingrepen binnen het bredere riviersysteem.
DE GETRAPTE RIVIERBOS - ETAPPE 1
Lengte: 9.43km
Hoogteverschil: 1549m (674m - 2223m)
De eerste etappe van de route vertrekt vanaf de Rhône en voert richting het laaggelegen deel van de Bietschbach. Hier betreedt de wandelaar het getrapte rivierbos – een eerste ingreep in het stroomgebied die de overgang markeert van de hoofdvallei naar het lokale systeem. Op deze plek wordt het water vertraagd en geïnfiltreerd via landschappelijke structuren tussen de bomen. De kaart toont hoe deze fase van de hike niet alleen het fysieke beginpunt vormt, maar ook de eerste kennismaking is met de werking en betekenis van de ingrepen in het riviersysteem.
PRINCIPE
Deze interventie is gebaseerd op een bekende Zwitserse praktijk, die al jarenlang op verschillende plekken in de steile delen van de bergen wordt toegepast. In het bosrijke deel van de Bietschbach wordt hout gebruikt om trappen te creëren die op een zorgvuldige, bijna architectonische manier zijn gestapeld. Deze structuren vertragen tijdens piekmomenten de stroom van water, stenen en sedimenten, waardoor ze bijdragen aan de bescherming van lagergelegen dorpen. Tegelijkertijd krijgen de houten trappen hier een dubbele functie: als landschappelijke ingreep én als onderdeel van een recreatief pad. Zo verbinden ze veiligheid met beleving, en maken ze de dynamiek van het stroomgebied tastbaar voor wie het landschap te voet verkent.
1. Dode bomen worden omgezaagd
2. De stammen worden schoongemaakt en in verschillende lengtes gezaagd
3. Houtstammen worden op een architectonische manier opgestapeld
LANGSDOORSNEDE “DE GETRAPTE RIVIERBOS”
Noord
Zuid
DWARSDOORSNEDE “DE GETRAPTE RIVIERBOS” West
Oost
ZOOM-IN INGREEP “DE GETRAPTE RIVIERBOS
DE GETRAPTE RIVIERBOS
DE TERRASSEN - ETAPPE 2
Lengte: 1.42km
Hoogteverschil: 240m (1520m - 1760m)
Na het bosgebied vervolgt de route zich naar de subalpiene zone, waar de vegetatie dunner wordt door de toegenomen hoogte. Hier betreedt de hiker het kalksteengebied, waar een nieuwe landschappelijke ingreep zichtbaar wordt: de terrassen. Zware kalkstenen blokken zijn hier trapsgewijs geplaatst om erosie te remmen en sedimenten op te vangen. Tegelijk vormen deze structuren een nieuwe wandelroute die zich als een pad door het landschap slingert. Zo bieden de terrassen niet alleen een functionele bijdrage aan het stroomgebied, maar ook een bijzondere beleving – met open uitzichten over het dal en een nieuwe leesbaarheid van het terrein.
HET GROENE HART - PRINCIPE
Actuele situatie (2025)
In de subalpiene zone overheersen kale hellingen met weinig vegetatie. Water stroomt ongehinderd naar beneden, wat leidt tot erosie, sedimentverlies en beperkte infiltratie. Het water verlaat het gebied snel, waardoor lagere delen kwetsbaar blijven voor droogte en piekafvoer.
Interventie (+1 jaar)
Na aanleg van de terrassen verandert het landschap ingrijpend. Kalkstenen blokken worden trapsgewijs geplaatst, waardoor het water vertraagt en beter infiltreert in de kalkrijke bodem. Sediment wordt opgevangen, vegetatie krijgt de kans zich te vestigen, en er ontstaat een nieuw wandelpad dat beleving koppelt aan systeemwerking.
Interventie (+25 jaar)
De terrassen zijn deels opgenomen in het landschap. Tussen de stenen groeit vegetatie, sediment heeft vruchtbare bodems gevormd en de biodiversiteit is toegenomen. De ingreep functioneert als een robuust element in het stroomgebied, met stabiele wateropslag en een verbeterd ecosysteem.
Interventie (+50 jaar)
De terrassen zijn volledig geïntegreerd in de natuurlijke structuur. Begroeid en ecologisch rijk functioneren ze als een spons: ze houden water vast en geven het geleidelijk vrij. Tegelijk is de route uitgegroeid tot een geliefde wandelervaring, waar mensen het landschap én de impact van menselijke ingreep bewust ervaren.
Viewpoints
Kalksteenblokken als interventie en recreatieve route
Hike route
De bebosde terrassen Rivier
FACTOR TIJD - 4 SEIZOENEN
De vier schema’s laten zien hoe de ingreep zich aanpast aan het ritme van de seizoenen binnen het stroomgebied.
In de winter wordt het landschap bedekt door een dikke laag sneeuw, die als natuurlijke waterreserve fungeert. Zodra de lente aanbreekt en het sneeuwpakket geleidelijk begint te smelten, treedt de ingreep in werking: het water stroomt langzaam over de terrasvormige structuren, waardoor de afvoer wordt vertraagd en het water de kans krijgt om in de bodem te sijpelen. De kalkrijke ondergrond vergroot de infiltratiecapaciteit, waardoor het smeltwater
diep in de bodem doordringt en de ondergrondse waterreserves (aquifers) aanvult.
Deze opgebouwde watervoorraad is cruciaal om tijdens de droge zomermaanden voldoende water beschikbaar te hebben en verdroging tegen te gaan. In de herfst nemen de neerslaghoeveelheden opnieuw toe en herstart het systeem, waarbij regenwater opnieuw wordt opgevangen, vertraagd en geïnfiltreerd. Zo draagt elk seizoen op zijn eigen manier bij aan een robuust, cyclisch en veerkrachtig watersysteem dat inspeelt op de natuurlijke dynamiek van het landschap.
Winter
Lente
Zomer
Herfst
LANGSDOORSNEDE - DE TERRASSEN
Oost
ZOOM -IN INGREEP
DE TERRASSEN
HET GROENE HART - ETAPPE 3
Lengte: 1.62km
Hoogteverschil: 152m (1760m - 1912m)
De derde etappe voert de hiker door de brede, vlakke vallei van de alpiene zone van de Bietschbach. In dit open landschap stroomt het water langzaam door ondiepe meren en moerassen, die door de interventie zijn gecreëerd. Deze gebieden vertragen de waterafvoer en zorgen voor een verhoogde waterretentie, wat gunstig is voor het ontstaan van nieuwe vegetatie en het herstel van het ecosysteem. Het moerassige landschap is dynamisch en biedt ruimte aan verschillende planten- en diersoorten die zich hier goed kunnen ontwikkelen.
Echo van de Rhône
HET GROENE HART - PRINCIPE
Het Groene Hart vormt een strategische ingreep in de vlakke delen van het stroomgebied. Deze interventie maakt gebruik van restmateriaal afkomstig uit de Cascade — de overgebleven stukken steenblokken worden hergebruikt om lage dammetjes aan te leggen. Omdat het terrein hier minder reliëf heeft, zijn hoge damconstructies niet nodig. De lage dammen vertragen de waterafvoer en vergroten de infiltratiecapaciteit van de bodem.
Hierdoor ontstaat een moerasachtig landschap dat in natte periodes tijdelijk water opslaat en dit langzaam afgeeft aan de ondergrond. Naast hydrologische buffering biedt deze ingreep ook ruimte aan nieuwe vegetatie, wat bijdraagt aan biodiversiteit én een beleefbaar, ecologisch waardevol middengebied binnen het stroomgebied.
Meren/wateropslag
Viewpoints Dammetjes van restmateriaal
Zichtlijnen
Hike route
Stromend rivier
LANGSDOORSNEDE “HET GROENE HART”
DWARSDOORSNEDE “HET GROENE HART”
HET GROENE HART
DE CASCADE / ETAPPE 4
Lengte: 1.49km
Hoogteverschil: 318m (1912m - 2223m)
De laatste etappe voert de hiker de alpiene zone in – een ruig, schaars begroeid landschap waar het gesteente het beeld bepaalt. Hier begint het technische deel van de route: de wandelaar beweegt zich langs de gezaagde bergflanken en over de granieten dammen die samen een reeks nieuwe waterreservoirs vormen. Deze ingreep, ruw en monumentaal, markeert het hoogste punt van de reis. Helemaal aan het einde wacht het raam op de berg –een stil moment van reflectie. Hier draait de hiker zich om, kijkt terug over het landschap en over de ingrepen die onderweg zijn gepasseerd. Het raam kadert niet alleen het uitzicht, maar ook het besef van de reis door het stroomgebied: van dal tot bron, van ingreep tot inzicht.
Echo van de Rhône
DE CASCADE - PRINCIPE INTERVENTIE
De Cascade vormt de grootste ingreep in de hoger gelegen zones van het stroomgebied. Hier, op de harde ondergrond van graniet, worden nieuwe damstructuren opgebouwd uit lokaal gewonnen steen. Door de bergflanken ter plekke te verzagen, ontstaan blokken die direct worden hergebruikt voor de aanleg van de dammen. Deze structuren vormen trapsgewijs een reeks waterreservoirs die smelt- en regenwater tijdelijk vasthouden en gecontroleerd laten infiltreren in de ondergrond. Zo ontstaat een robuuste opslag van water hogerop in het systeem, als buffer voor droge periodes. De zaagsneden in het landschap openen daarnaast nieuwe paden, waardoor ook de ruimtelijke beleving versterkt wordt en de interventie onderdeel wordt van een unieke, beleefbare hikeroute.
Viewpoints
Raam van de berg
Dammen van granietblokken
Gezaagd hike paden
Zichtlijnen
Hike route
Stromend rivier
FACTOR TIJD - 4 SEIZOENEN
De vier schema’s tonen hoe de ingreep door de seizoenen heen functioneert binnen het stroomgebied. In de winter bedekt een dikke laag sneeuw het landschap en vormt zich een natuurlijke waterreserve. In de lente smelt dit sneeuwpakket geleidelijk. In plaats van direct weg te stromen, wordt het smeltwater tijdelijk opgevangen door de dammen. Dit vertraagt de afvoer en maakt langzame infiltratie in de bodem mogelijk.
Zo ontstaan er in de zomer ondergrondse waterbuffers die de grondwaterreserves aanvullen en droogte helpen voorkomen. In de herfst keren de regenbuien terug en start het natuurlijke systeem opnieuw –waarbij elk seizoen bijdraagt aan een veerkrachtig, cyclisch en gebalanceerd watersysteem.
Winter
Lente
Zomer
Herfst
LANGSDOORSNEDE “DE CASCADE”
Noord
DWARSDOORSNEDE “DE CASCADE”
ZOOM-IN INGREEP “DE CASCADE”
West
Oost
ZOOM-IN INGREEP “DE CASCADE
ZOOM-IN RECREATIEVE ROUTE
ZOOM-IN RECREATIEVE ROUTE
DE CASCADE
DOOR HET RAAM VAN DE BERG
Het raam boven op de berg vormt het sluitstuk van de reis, een stil kader in het landschap dat uitnodigt om je om te draaien en terug te kijken. Door het raam heen ontvouwt zich het pad dat is afgelegd, langs ingrepen die zijn ontworpen om het landschap en het stroomgebied van de Rhône veerkrachtiger te maken in een veranderend klimaat. Het raam markeert een moment van reflectie. Het laat zien dat de rivier meer is dan haar bedding. Hier, op dit hoogste punt, wordt ruimte gemaakt om te zien, te begrijpen en te leren van het landschap als één levend systeem.
DE ZES STAPPEN NAAR EEN VEILIG, KLIMAATBESTENDIG EN BELEEFBAAR RIVIERSYSTEEM
1. Werken met geologie en waterdynamiek
3. Sturing van seizoenswater met specifieke interventies (vasthouden, infiltreren en vertragen)
5. Versterken van ecosystemen flora/fauna
2. Veiligstellen van dalgebied
4. Bouwen met natuur, materialen van de plek
6. Herstellen van de relatie tussen mens en rivier (lokale mensen), nieuwe beleving
“DIT PROJECT IS BEDOELD OM TE INSPIREREN EN EEN GESPREK OP GANG TE BRENGEN OVER HOE WE SAMENLEVEN MET DE RIVIER. DE INGREEP IS OGENSCHIJNLIJK GROOT, MAAR VALT OP ZIJN PLEK, HET SLUIT AAN BIJ HET RITME VAN HET LANDSCHAP. ZO ONTSTAAT RUIMTE VOOR VERTRAGING, ECOLOGIE EN VERBONDENHEID. NIET DOOR TE BEHEERSEN, MAAR DOOR TE LUISTEREN NAAR WAT DE PLEK NODIG HEEFT. JUIST DAARDOOR WORDT DE INGREEP NOG
WAARDEVOLLER VOOR MENSEN, VOOR DE RIVIER, EN VOOR DE FLORA EN FAUNA.”
~Tim Gämperle
Echo van de Rhône
DOOR DE SCHALEN HEEN
Het project begint op de grootste schaal: die van het volledige landschap. Vanuit dit brede perspectief wordt ingezoomd op een specifieke plek, de casestudy, waar de uitdagingen en mogelijkheden concreter zichtbaar worden. Hier, op grootschaal, ontstaan de eerste ideeën voor ingrepen. Vervolgens worden deze interventies verder uitgewerkt en toegepast op een meer gedetailleerd niveau, de middelschaal, waar ontwerp en context nauw met elkaar verweven raken. Maar het blijft daar niet bij. Om het project tastbaar en beleefbaar te maken, wordt een wandelroute ontwikkeld die de verschillende interventies met elkaar verbindt. Op kleinschaal ervaart de wandelaar het landschap van dichtbij: het detail, de materialen, de sfeer.
Zo ontvouwt het project zich als een reis door verschillende schaalniveaus, van megastructuur tot menselijk detail. Elk niveau bouwt voort op het vorige en versterkt het volgende. In een cirkelvormig schema worden deze vier schalen met elkaar verbonden, waarbij pijlen de voortdurende wisselwerking tussen overzicht, ingreep en ervaring zichtbaar maken. Uiteindelijk vormt dit schaalverloop niet alleen een manier van werken, maar ook een manier van kijken: een methode die opnieuw toegepast kan worden, steeds opnieuw, op andere plekken in het grotere geheel.
Echo van de Rhône
“NIET DE TOERIST, MAAR DE BEWONER. NIET CONTROLE, MAAR LUISTEREN. WAT BEGON ALS EEN ZOEKTOCHT IN HET DAL, BRACHT ME HOGER IN HET LANDSCHAP. DAAR, BIJ DE OORSPRONG, GEEF IK DE RHÔNE RUIMTE OM TE STROMEN, TE VERTRAGEN EN TE INFILTREREN, IN DE HOOP DAT OOK HET DAL WEER KAN ADEMEN MET DE RIVIER.”
~Tim Gämperle
05 CALL FOR HOPE
Echo van de Rhône
HUIDIGE SITUATIE
MOGELIJK TOEKOMST BEELD AAN DE RHÔNE RIVIER
Een studie aan de Academie van Bouwkunst — en in het bijzonder het afstudeertraject van het afgelopen jaar — is nooit een eenzaam proces geweest. Dit project had nooit kunnen groeien zonder de steun, inspiratie en kritische blik van vele mensen en groepen die mij onderweg hebben begeleid. Hun kennis, betrokkenheid en vertrouwen waren onmisbaar voor het slagen van dit onderzoek en ontwerp. Hiervoor ben ik hen bijzonder dankbaar.
Commissie:
Kim Kool (mentor)
Gert-Jan Wisse (commissie-lid) Jaap van der Salm (commissie-lid)
Experts:
Gunther Vogt (Vogt Landschaftsarchitekten)
Thomas Kissling (Vogt Landschaftsarchitekten) Willemijn van Manen (ZUS [Zones Urbaines Sensibles])
Collega’s bij Flux Landscape Architecture
In het bijzonder Kasper Neeleman, voor al onze gesprekken — niet alleen tijdens mijn afstudeertraject, maar gedurende de gehele vier jaar.
Tot slot wil ik mijn vrienden en familie bedanken voor hun onvoorwaardelijke geduld, steun en liefde gedurende deze jaren. Vooral mijn ouders verdienen mijn bijzondere dankbaarheid voor alles wat zij voor mij hebben betekend en mogelijk hebben gemaakt.
