4 minute read
1.4 Langs waar wordt de informatie van prikkels doorgegeven?
prikkel
in zintuig
uitwendig signalen verspreidreceptor inwendig geleider effector signalen Specifieke receptoren in een organisme vangen inwendige prikkels op. Inwendige prikkels zijn prikkels die in het lichaam ontstaan, zoals hormonen. reactie ` Maak oefening 9, 10 en 11 op p. 111.
1.4 Langs waar wordt de informatie van prikkels doorgegeven?
OPDRACHT 14
Hoe snel reageer je op kleurverandering van een verkeerslicht? Scan de QR-code en test het uit.
1 Herhaal de test vijf keer en noteer jouw gemiddelde reactietijd in de kolom. 2 Noteer in de kolom ook de gemiddelde reactietijd van de snelste leerling. 3 Zoek een verklaring voor het verschil in gemiddelde reactietijd tussen leerlingen. 4 Wat kun je daaruit besluiten?
�� (reactietijd) jouw gemiddelde reactietijd snelste leerling TEST JE REACTIESNELHEID©VAN IN
5 Waarom gebruikt men de eenheid ‘milliseconden’ (ms) in dit experiment en niet gewoon ‘seconden’ (s)?
Een receptor zet een prikkel om in een signaal voor de geleider. De geleider is de schakel tussen receptor en effector. Dankzij het zenuwstelsel kunnen prikkels tot een snelle maar kortstondige reactie leiden. De volgende processen zorgen dat het organisme snel op de prikkel reageert: 1 Een prikkel wordt opgevangen door een receptorcel die daarvoor gevoelig is. 2 De receptorcel veroorzaakt een elektrisch signaal. 3 Het zenuwstelsel verstuurt het elektrisch signaal erg snel naar de effectoren. Die zorgen voor een snelle reactie. ` Maak oefening 12 op p. 112. Een prikkel die wordt opgevangen door een receptorcel, wordt omgezet in een signaal. Wanneer dat signaal tot een snel antwoord leidt, gebeurt dat door tussenkomst van het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel is een geleider, het transporteert het signaal door het lichaam. Hoe dat gebeurt, leer je in het volgende thema. Planten hebben geen zenuwstelsel, maar kunnen ook relatief snel reageren op prikkels. Dat namen we waar in opdracht 5 bij de venusvliegenval. 6 Op welke prikkel reageer je? 7 In welk zintuigorgaan bevinden zich de receptorcellen om die prikkel waar te nemen? ©VAN IN
Alcohol heeft een verdovende werking op de hersenen. Daardoor reageert iemand die alcohol heeft gedronken trager dan normaal. De controle over zijn been- en armspieren gaat achteruit, het gezichtsvermogen wordt minder en hij kan zich steeds slechter concentreren. Een voorbeeld: een bestuurder rijdt 80 km per uur (= 22 meter per seconde). Na 3 of 4 glazen bier reageert hij een halve seconde langzamer. Als hij plots moet remmen, heeft hij dus 11 meter meer nodig om tot stilstand te komen dan in nuchtere toestand. OPDRACHT 15 Lees de tekst aandachtig en beantwoord de vragen. Vanaf de puberteit wordt testosteron aangemaakt in de teelballen. Daarna wordt het doorheen het lichaam via de bloedbaan verspreid en zorgt het op meerdere plaatsen voor het ontwikkelen van secundaire geslachtskenmerken, zoals spiergroei en een zware stem. Het plantenhormoon auxine heeft dan weer een invloed op de groei van wortels in de plant. 1 Hoe merk je de aanwezigheid van testosteron? 2 Hoe merk je de aanwezigheid van auxine in de plant? 3 Hoelang duurt het vooraleer je de aanwezigheid van beide hormonen kunt merken? Omcirkel het juiste antwoord. enkele minuten / uren / dagen / weken 4 Hoelang duurt het effect van die hormonen? Omcirkel het juiste antwoord. enkele minuten / uren / dagen / weken In een organisme worden er hormonen aangemaakt. Informatie van inwendige prikkels, zoals de aanwezigheid van auxine, het optreden van de puberteit of het voelen van angst, wordt opgevangen door receptorcellen in de hormoonklieren. Zij beoordelen de prikkel en produceren op basis daarvan bepaalde hormonen. Die hormonen fungeren als signaalstof. Via de bloedbaan vervoeren zij informatie over de prikkel naar alle delen van het lichaam. Alle cellen die gevoelig zijn voor het specifiek hormoon, de doelcellen, kunnen reageren. De spieren, de huid en de geslachtsorganen bevatten weefsels met doelcellen voor testosteron. Die doelcellen liggen over het lichaam verspreid, het zijn de effectoren die voor een reactie zorgen. ©VAN IN
Omdat de geleiding van hormonen via de bloedbaan verloopt, komt de reactie meestal traag op gang en houdt langer aan dan bij het zenuwstelstel.
Afb. 12 Hormonen in de bloedbaan prikkel
receptor signalen geleider signalen
hormonaal stelsel zenuwstelsel Het hormonaal stelsel treedt op als geleider van informatie. Het vormt een schakel tussen receptor en effector. Het hormonaal stelsel zorgt voor trage maar langdurige reacties. Het geleiden van de informatie van een prikkel via het hormonaal stelsel gebeurt op de volgende manier: 1 Een prikkel wordt opgevangen door receptorcellen in een hormoonklier. 2 De receptorcel produceert hormonen, die doorheen het organisme worden verspreid. 3 De effectoren, specifieke doelcellen, zorgen voor een reactie. De reactie komt meestal traag op gang en duurt langer dan bij het zenuwstelsel. ` Maak oefening 13 en 14 op p. 112. ©VAN IN
effector
reactie
Het zenuwstelsel en het hormonaal stelsel vormen een schakel tussen receptor en effector. Ze geleiden de informatie die afkomstig is van een prikkel tot bij een effector. De effector voert de reactie uit.
Welke de effectoren zijn is afhankelijk van de soort informatiegeleider. Het zenuwstelsel geleidt informatie naar klieren of spieren, het hormonaal stelsel geleidt informatie naar specifieke doelcellen, die in meerdere soorten weefsels gelegen kunnen zijn. We bespreken deze processen van nabij in de volgende thema’s.
uitwendig – inwendig prikkel chemisch – fysisch uitwendig receptor inwendig in zintuig verspreid signalen geleider signalen hormonaal stelsel
reactie
zenuwstelsel spieren zenuwstelsel kliereneffector hormonaal stelsel weefsels met specifieke doelen ©VAN IN
